Аькьлу ва ТалихI

Хьунабавкьукун бястлихун багьну бур Аькьлу ва ТалихI, «оьрмулуву яла аьркинмур нара, ина бакъара» тIий, биявайгума ливчIун бур. Ахирданийгу Аькьлулул куну бур:
— Нану щий-бунугу ххал банну жува цума тIайласса уссарив, щил ци гуж буссарив, — куну.
ТалихI рязий хьуну бур. Ганил куну бур:
— Жула ханначIа къуллугърай ур ца качал жагьил. Га инсан талихI бакъу ур. Ччиманал ганан къаччан бикIан бай, къапаз щун дай, сан къаувну щуну тинай ай. На га инсанная талихI бусса инсан анна…
Укунгу куну, гай личIи хьуну бур. ТалихI лавгун, га база-мискиннавун бувххун бур. Ларгун дур кьини, качалнал бакIрайн 4-5 къапаз дакъа щуну дакъар. КIилчинмур кьини – так 2-3, шамилчинмур кьини – 1. Мукьилчинмур кьини хан увккун ур гьавалийн гайз бан, ккавккун ур качал. Ханнан ганай цIими хьуну бур, хIухчуну га гъаттарах ивтун ур. Лавгун бур цаппара барзру, ханнан хьунаавкьуну ур хъуттавухгу увксса качал пара буккан буллай. Ханнал ганахь куну бур:
— Ттун чIалай бур вин захIмат хъанахъисса, гъаттаралсса буллай. ХIакьинуния тинай ина хIаятрал къаралчину итлати­ссара. Щаллусса кьинирдай ханначIан бувкIми кьамул буллай, тIайла буклай, чая бучIан буллай, чай буртти бикIан кумаг буллай, ханнал къатлувунсса ххуллу ккаккан буллай икIайсса ивкIун ур.
Хъунма хIал къалавгун ханнан пикри хьуну бур увкумур байсса га дуккин ан. ТIайла ув­ккун ур цIа дурксса аьлимчуначIан дуклан. КIира шинавун дуккаву къуртал дурсса качал ханнал тIайла увккун ур ца шяраваллил юзбашину. Яла ца шинавун качал ивтун ур мизитрал кьадину. Ванал диван тIайлану бай тIисса цIа дурккун дур. Ганая цIа дуллай цанма баяйхту, ханнал га цачIана увцуну ур. Ганая цала аькьлукар увну ур. Гьантри лаг­лай, барзру най, чIун дарчуну дур. Утти га ахьтта къалагай­сса ивкIун ур ханначIан, ганал хъирив бартбисуртту бивчусса пIайтIун дучIайсса диркIун дур. Ганая ханнан яла ххирама аькьлукар хьуну ур. Вазиртал ганай дакI мяшну, ци зарал бан хъиннивав тIий бивкIун бур.
Цал ханнал амру бувну бур аькьлукартурайнгу, вазиртурайнгу цачIанма нанияра куну. Тавханттувун буххайхту ва аькьлукарнан бавну бур 2 вазирнал тIутIимур:
— Ва качал цуксса талихI бусса урив ххал а. Щин духху, пара бичу ханнан яла бусравма адамина хьуну ур, — куну бур га цаннал.
Гама вазирнал куну бур:
— Ина тIайлара, ва авлиянал талихI ххал ба!
Цалчинманал куну бур:
— Ачу жува ва хъяврин аннуча. Ванахь учинну: «Агар инава адаминара тIий ухьурча, ина ханнал къинттуллухун ца хъат лаян да!» — куну. Ва авлиянал, жухра вичIидирхьуну, ханнайх рищунтIиссар. Ханналгу, ссибивзун, га цаятува арх антIиссар.
Га ихтилат бавсса качалнал куну бур:
— Зу цIуллу баннав, ххирасса вазиртал! Зун ччан бивкIукун, на зу тIимур банна. Ханнал къинттуллухун ца хъат щун данна.
Вазиртал ххари хьуну бур.
ЧIал къавхьуну увххун ур гивун хан. Цахьва тIутIисса ссаламрахьхьун жуав дулуннин, качалнал, ганачIан гъан хьуну, къинттуллухух ца хъат рирщуну гьан дурну дур. Ханнал бакIрайсса таж щяв багьну бур, ганива хъунмасса шатта був­ккун бур. Ццах увкусса гайннал цичIав баннин, шатта, анаварну къатлул ца ххярацулттувун бувххун, бат хьуну лавгун бур. Нигьаувсъсса ханнал, цайна цува учIайхту, куну бур:
— Ттул ххирасса аькьлукар! Ина на бивкIулуща ххассал унна. Мунихлуну на ттула душ вин щар буллай ура!
Куннах кувгу бурувгун, вазиртурал куну бур:
— Жува буссару ханнал ва арх анмур, бат анмур буллай, ханнал тIурча ваная цала куяв унни.
Вания махъ цаппара гьантри лавгун, ханнал ялагу оьвкуну бур цала лагма-ялттуминнайн цачIанма. Вазиртурал кьаст лархIуну дур цал уттигу качал хъяврин ан шайрив кка­ккан. Ханнал хIаятравун ччяни, хьхьичI бувкIун, качал учIаннин ялугьлан бивкIун бур. Качал учIавривун куннахь куннал куну бур:
— Ачу, качалнан лахьхьин банну, хан цала тахлий щяикIайхту, ччан щуну, ганал лувату тах личин ба куну, хан тахлия щяв утан.
Му гъалгъа бавну, качалнал куну бур:
— Зу цIуллу баннав, ххира­сса вазиртал! Зун мукун ччан бивкIукун, на зу тIимур банна, хан тахлия щяв утанна.
Вазиртал ххари хьуну бур. ЧIал къавхьуну увкIун ур хан. Ялугьлагьими буххан бувну бур цала тавханттувун. Дахьа хан цала тахлийн лахъайхту, качалнал щуну хан щяв увтун ур. Ва чIумал чIирая къатта бакъа лархъун диркIсса ххаржан дагьну, хан щяивкIун ивкIсса кIанттайн кьуртIуну дур. Ханнан ва ххаржан ккаккайхту, куну бур:
— Ина цал уттигу на бивкIу­луща ххассал увунна! Вин хъунмасса барчаллагь! – куну.
Амру бувну бур цала душнил ва качалнал хъатIи байбишара куну. ХъатIуйн оьвкуну бур ханнал лагма-ялттуминнайн, гъанчунайн. ЧIявусса хъамал бувкIун бур, чIярусса дукрарду дурну дур. ХIачIлай, канай, къавтIий, бала-гьалай тIий бивкIун бур. Цахъи ххув увкусса качал пахру буллай авчуну ур, хъатIуйн бавтIминнахь буслан ивкIун ур, ай, цув щин духхуну, яла ппал марцI бувуну, гъаттарах уруглагиману уссияв тIий.
Жалиндалул дус-душваран бавну бур качалнал тIимур. Бувсун бур жалиндалухь. Ханнал душнил куну бур авлиясса качалнал кулпат хьун цин къа­чча куну. Оьвкуну бур буттайн. Буттахьгу куну бур:
— Авлия качалнал кулпат хьун ттун къачча!
Буттал укъавкусса къабивтун бур душнихь, га рязи хьунмур буллай. Аммарив душ ссахчIав вичIидихьлай къабивкIун бур.
ТалихIран чIалан бивкIун бур качалнал иш оьнивун багьшиву. Пикри буллан бивкIун бур, амма кумаг бансса куц къалявкъуну бур. Ахирданийгу ТалихIран Аькьлулухь кумаг чIа учин багьну бур:
— Ттул ххирасса Аькьлуй! На багъишла бити, ина тIайлара: аькьлу бакъахьурча, талихIраща муксса цичIав бан къахьунтIиссар. На ва качалнан букъавсса къабитав, чIявусса балардаща ххассал ав, кумагру бав, амма чIун дуркIунни ттуща цичIав бан къашайсса. Вихь миннатри Аькьлуй, ттул хатирданун, ванан кумаг ба, акъахьурча на бувсса захIмат ратIух гьавай бур.
Аькьлулун цIими хьуну бур цала дуснай, авлиясса качалная аькьлу бусса инсан ан хIукму хьуну бур. Бувххун бур Аькьлу качалнавун, га аькьлу бусса махъру тIутIи увну ур. ХъатIул хъамал ганал лагма лавгун, ганал бусласисса хIазсса ва аькьлу бусса хавардах вичIилий бивкIун бур. Ханнан ва ккавккун ур, увцуну ур цала душничIан: цила яруннан ккаккан ва цукунсса авлиярив ягу аькьлулул заллурив.
Душнил къатлувун уххавривун качал улувкьуну ур ванищал гъалгъа тIий:
— Ттул дакIнил ларсъсса ххуй тIутIий, ттул исвагьи ссурухIий, дакIния дакIнийн ххуллу бикIайссар тIун бикIай. Му мяйжансса бур. На ттула дакIния вил дакIнийн ламу бишав, ламуйх лавхъун, чапар гьан ав ина ттунма гужну ччишиву бусан. Вил дакIниву ттулла ччаврил кюру бувну, му барачатсса хьуннав тIий ура!
Ханнал душнин бавну бур буцай оьрчIал тIутIисса аькьлу бусса махъру, пиш тIун бивкIун бур. Хангу, га ккавккун, ххари хьуну ур:
— Зюннавчитал, дачIучитал, дуцара къавтIаврил макьан! Тя­хъа­шивуртту дувара, къавтIутIи. Ва ттул ссурухIи душнил ва аькьлу­карнал хъатIир!
Булувкьуну бур хъамал къав­тIий, хIачIлай, канай. Нагу уссияв га хъатIуй, дугу дукав, хIагу хIачIав, къавтIунгу ивзра. Яла гичча шинай зучIан увкIра ва хавар зухь бусан.
Нагу магьри батIу
Халил Халилов