Лакку билаятран хайрданунсса проектирдаха зий

chi_12БикIай инсантал ссятурдий ихтилатру буллай бунугу, цах вичIидирхьуми бизар къашайсса, ялагу, ялагу миннал тIимуних вичIидишин ччисса, цахьхьун булунсса суаллал дазу-зума дакъасса, ихтилатру буллай ларгсса ссятругу хIисаврагу къашайсса. Мукунсса инсантурайн «Илчи» кказитрал чIа-чIаннин хъамалу оьвчайссар.

Мукунминнавасса, бусравсса хъамаллуравасса цану хьунни «АНО «Экобиохимический центр» ГУ-лул директор, «Денеб» ОАО-лул элмийсса центрданул директор, ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, ДГПУ-рал физвоспитаниялул медико-биологический основардал кафедралул профессор Тумалаев Нариман Рамазаннул арс. Ванияр кIира шинал хьхьичI на хьуссияв га чIумалсса ДР-лул президент МахIаммадссалам МахIаммадовлул республикалул элмулул, культуралул ва жяматийсса оьрмулуву хъунмасса бутIа бивхьусса, захIмат бувсса хьхьичIунсса ишккаккултран паччахIлугърал наградартту дуллалисса батIавривух. Миннавух ия биохимик, хIачIайсса щинал эксперт Нариман Рамазановичгу. ПаччахIлугърал наградарттан лайкь хьусса цайминнавух мунаягу аьмну чичирча бакъа, цащалва ихтилат буван къавхьуна, му батIаврия махъ Нариман Рамазанович аьр­ххилий республикалул кьатIув лавгун. Цила чIумал къадурсса даву, ва багьана, та савав хъанай, чIярумур чIумал личIайшиву жунна кIуллихха. Мукун ва давугу лирчIуна га чIумал.

Ванал оьрмулиягу ца-кIива хха:
Тумалаев Нариман Рамазаннул арс увну ур Лакрал райондалий ШавкIуллал шяраву 1935 шинал. Дуклай ивкIун ур Ленинградрай. Стажировкалий ивкIун ур Франциянаву. ЮНЕСКО-лул просвещениялул ххуллий зий ивкIун ур чIявусса чил билаятирттай, молекуляр биологиялул ва биохимиялул лекциярду ккалай. Нариман Рамазанович чIярусса шиннардий зий ур функционал питаниялул аралуву. Нариман Рамазановичлул ххалдиргьуну, сакин дурссар спортсментурансса дуки-хIачIиягу, миннавух «Анжи» командалул футболистуранссагу. Ванал каялувшиннаралу зузисса элмийсса хъиривлаявурттал центр ххалдигьлай ва производствалуву иширайну щаллу дуллай бур кIанттул ххя­ххиярттал сурсатру гьанулун ларсун личIи-личIисса хIачIиярду, щинну итадакьлакьаву. Нариман Рамазанович цимилагу гьуртту хьуссар Аьрасатнал ва Дунияллул халкьуннал выставкардай, презентациярдай. Ванал элмийсса баян бавурттах, лекциярдах гъирарай вичIидишайссар Грециянаву, Турциянаву, Италиянаву, Испаниянаву, Египетнаву. Гьуртту хьуну ур щинал ва дуки-хIачIиялул масъаларттайн багьайсса дунияллул халкьуннал конференциярдаву Франциянаву, Испаниянаву, Италиянаву, Англиянаву, Словениянаву, Германиянаву. Ванал ххалбигьавурттайну дуккан дурсса хIачIиярду мудангу лайкь шай­ссар хъунисса наградарттан ва кьиматирттан. Цинявннаннагу ххуйну кIулссар «Денебрал» итадакьайсса «Шиповник», «Курага» ва чIярусса цаймигу, витаминну бусса хIачIиярду. Мукуна ва хьхьичIунну гьуртту хъанай ур АьФ-лул ХIукуматрал «Продукты питания – здоровье нации» программа щаллу дуллалавривухгу, ххалдигьлай ур цIу-цIусса хIачIияртту, дукиялул нутриенътурал, витаминнал авадансса.
2011-ку шинал Нариман Рамазанович лайкь хьуссар «Эколог года» цIанин. Шиккува бусан, Нариман Рамазанович РАЕН-лул (Российская Академия естественных наук) чулуха лайкь хьуссар хъунасса аьлимчу, академик Иван Павловлул арцул медальданунгу «За развитие медицины и здравоохранения». Ва медальданун лайкь хьусса Аьрасатнаву увагу 43 инсанни усса.
Щиннияргу хъинну хIачIайсса щинаяту, дуки-хIачIиялуяту, ссаву ци витаминну, циксса колорияртту буссарив, ци хъин­ссарив, ци къахъинссарив кIулсса Нариман Рамазановичлущаллив ихтилат бансса темардал дазу-зума дакъар, цурдагу цIанасса цимурца химиялул ларсун нанисса, инсантал ци дуканссарив, ци хIачIанссарив къакIулсса чIумал. Ялагу учивияв, хъинмур кIулнагу, жува ца-цавай курчIил хьуну, цавайннал чIун диял къахъанай, га хъинссар тIимурнияр, бигьамур, хIалумур дуллай буру. Нариман Рамазановичлух вичIидирхьукуннив дуки-хIачIиялуя уттинин къакIулну бивкIсса цикссагу затру кIул хъанай бур, кIулну бивкIун, гьарца кьинисса аваралувух хъамабивтун, ургъил къабуллай бивкIмургу цал ххишалагу дакIнийн бувтун, мунил ялувгу инсан цал ялагу пикри буллали уллай бур. Укунсса инсан гъан-маччанал, чIахху-чIарахнал, кIулминнал дянив ушивугу ца хъунмасса тIайлабацIулун ккалли бавияв на. Мукун, пикри хьунни вания тинмай «Илчи» кказитрай цIусса рубрика тIитIин, цивугу Нариман Рамазановичлул маслихIатру, пикрирду бикIантIисса. Зухьгу, хIурмат бусса буккулт, тавакъю бавияв Нариман Рамазановичлу­хьхьун булунсса суаллу бухьурча, жучIан я оьвчин, я чичин.
Ца агьамсса масъала цамургу. Лакрал щархъурду дачIра хъанахъаврия, жагьилтуран зузи кIанттурду бакъашиврия чIявусса ихтилатру най бур махъсса цимирагу шинал му­тталий. Жагьилтал шяраваллаву бацIан баншиврул, ми зунсса кIанттурду буллан аьркинни, давурттив дакъар, му, та тIий буру жува. Амма му масъала щаллу хьуншиврул ва зат дуван аьркинссар куну учинсса инсан нажагьсса акъа акъар. Нариман РамазановичлучIарив дур хIадурнасса, районнай щаллу дуван бюхъантIисса инвестицион проектру. Жулла, лакрал, районнал администрациярдал бакIчитуралгу укунсса аькьилчунах вичIидирхьуну, мунащал маслихIат ккавккун, цIу-цIусса давурттив районнай дуллай байбиширча, хъисвагу къабяйкьинссия.
Мукунсса проектравасса ца хъанай дур райондалий тIитIаву экологиялул чулуха марцIсса ятту-гъаттарал, аьнакIул дикI дикIансса хозяйстварду. Мукунсса дикI дикIаншиврул, ятту-гъаттарал, аьнакIал канан дуккан дуллан аьркинну дур щаллусса шинал мутталий щюллиннасса уртту-щин. Яъни къама тIий, цайми культурарду тIий, ххяххан буллай, мукунсса лазундарайну буччин буллан ятту-гъаттара, ичIаллил лелуххант. Элмулия архсса инсантурангума кIуллихха укунмасса къама цивппанияр, кIурхру итадаркьусса, ххяхлай байбивхьусса къама цукссагу хъиншиву, гивусса белокирдал, витаминнал, цIуллу-сагъшиврун чара бакъа аьркинсса цаймигу затирдал дазу-зума дакъашиву. Мукуннасса дукия ятту-гъаттарангу щаллу дуллалаву дан къабюхъайсса даву дакъархха. Ялагу, жулва зунттаву дусса цикссагу уртту-щин, хъанакI хIисавравун ларсун, Нариман РамазановичлучIа дур миннуя личIи-личIисса хIачIиярду, экстрактру ва концентратру итадакьлансса проектгу. Ца-кIира калималийну ми проектирдаву бумур бувчIин буван къахьун­ссар. Амма райондалий мяйжаннугу дакI цIуцIисса, му ччаннай дацIан дурну, хьхьичIуннай хъит учин дуван дакIнийсса каялувчитурал ва журалул давурттив хъирив лавну, куртIну ххал дигьинтIиссар. Вай давурттив щаллу даврийну райондалул бюджетравун кьинилун цимигу азарда къуруш арцул дачинссар. Техникалул чулухагу щаллу дуван хIадурнасса вай проектирдава буцинна цаппарасса ххару:
1. Организация белково-витаминной массы микроводорослей на термоминеральной воде (для пищевой промышленности, медицины и животноводства).
2. Организация зеленого гидропонического фуража (ЗГФ), круглогодичный зеленый корм для крупного и мелкого рогатого скота и птиц.
3. На основе белково-витаминной биомассы микроводорослей и зеленого гидропонического фуража организовать откормочные хозяйства животных и птиц для производства экологически чистой баранины и телятины.
4. Производство бутилированной питьевой воды безалькогольных напитков. При реализации данного проекта (бутилированная питьевая вода) в экономику района будет поступать 100-200 тыс. руб. ежесуточно.
Основными потребителями могут быть фармацевтическая и пищевая отрасль.

Ятту-гъаттарансса щаллусса шинай щюллинна дикIансса лазундарацIун дархIумур проектрахмур ургъил кIинттулмур чIумал лахъва хьун аьркинни, ятту-гъаттарал лазундараву белок, витаминну ва биогенный элементру биял къахъанахъисса чIумал. Ва проект щаллу даврийну фермертурал хозяйствардаву, совхозирттаву, СПК-рдаву шинал лажиндарай къалмул ца килорая дуван бюхълай бур 8-10 кило щюллимур лазундарал, цивугу дусса багьа бищун къашайсса цикссагу затру.
Щюллисса гидропонический фуражрансса установкардал чулухагу захIматшивуртту хьунакъадакьинссар. Ми датIин бюхълай бур МахIачкъалаллал ва Каспийскаллал заводирттай.
Ва даврин аьркинсса сурсатругу жучIара цикссагу дур. Ва проект щаллу шаврийну бургъил чаннал бувгьусса фотореакторданул 1 гарая 100 гьантлул дянив ласун бюхълай бур 30 тонна кьаркьсса лазундарал, цивугу дусса 15 тонналийн бивсса белок. Мурив хъанахъиссар укунмасса къалмуву, шагьнал лачIаву бумур белокраяр ацIлийну ххишаласса.
ХIачIиярдая ихтилат булларчарив, биохимик, алькоголь хIала дакъасса хIачIиярдал ва щинал эксперт Нариман Рамазановичлул ххалдигьлай, дуккан дуллай ур миннул цIу-цIусса журарду. Миннуйн «натуральные, функциональные напитки» тIий бур. Функциональные тIисса миннул анжагъ ца мякь лиххан баврилмур даву дакъасса, щаллу дуллай буну тIий хъин баврил ва профилактикалулмур давугу. Ми хIачIиярду 100 процентрал тIабиаьтрал сурсатирттая сакин хьусса, яни консерванты тIий, ароматизаторы тIий, цамур тIий, цичIав «загьру» хIала бакъасса.
ЖучIара Лаккуй тIурчаннив хъанакI тIий, кураг тIий, ччи­ссаксса уртту-щин, ахъулсса дур личIи-личIисса хIачIиярду дуккан дуллансса, жунна заралсса «коларду», «фантарду» къахIачIлайна, хIачIлансса. Жул, ВицIхъиял, махIлалийгума ччи­ссаксса кураг, ахъвазан бикIай, мурхьирдал лувалу хъахъи лаган дурну, аьвну най. Нариман Рамазановичлул пикрирдайсса давурттив дулларчаннив, ми цавагу аьян къабитанссия. Думунил кьадру бакъасса буру жува, ваксса жулла цIуллу-сагъшиврун хъинсса ахъулсса зиялий гьан дитлатисса. Нариман Рамазановичлул бусаврийн бувну, чIалачIи бувну бур лахъсса зун­ттавусса курагуву яла чIявуми калий бушиву, къюкIлин хъинсса. Зунттаву ххярхми хъанакIувугу бусса бур яла чIявуми витамин С.
Гихунмайгу буссар…