Лакку мазрал синтаксис элмийну ххал бигьлагьисса даву

fst_1Лакку мазрал специалистътал Дагъусттаннал вузирдаву хIадур буллай мадарасса шинну хьуну дунугу, уттигу бакъар дунияллийн бувккун я ттизаманнул литературий лакку мазрая бусласисса грамматика, я вузирдансса учебникру. Ми бакъа тIий, школалунми учебникругу аьркинсса даражалий, ттизаманнул лингвистикалийн ва методикалийн хъарну, сакин бан къабюхълахъиссар. Хаснура лащинсса тагьар дур лакку мазрал синтаксис ххал бигьавриву. Ттининту дунияллийн дурксса синтаксисраясса даву так ца дур – П.А.Сулаймановал «Словосочетания в лакском языке и их изучение в школе» тIисса жуж (1989). Шикку ххал диргьуну дур глагол гьанусса калимартту (словосочетанияртту). Даврия цIа дансса кIану бур, цалчин, ми калимартту гьартану, мяънагу, сакиншиннагу хIисав дурну ххал диргьуну душиву, кIилчин, давриву ишла дурсса материал гьаваллава ларсъсса дакъашиву, лакрал чичултрал ва халкьуннал творчествалул произведениярттайн хъарсса душиву.

Лакку мазралгу, вайми да­гъусттан мазурдилгу синтаксисрал масъала ччанавккусса бушиврул савав хъанай дур вай мазру синтаксисрал чулуха ляличIисса бушиву, [pullquote]Лакку мазралгу, вайми да­гъусттан мазурдилгу синтаксисрал масъала ччанавккусса бушиврул савав хъанай дур вай мазру синтаксисрал чулуха ляличIисса бушиву, индо-европанал мазурдил гьанулий лярхъусса синтаксисрал теория вай мазурдицIунгу, чIявусса цайми мазурдицIунгу даркьусса дакъашиву. Цалийн дуркIсса, цуппа мазран лайкьсса   теория дакъа тIий, захIматну бур  синтаксис  ца кьаралданий ххал бигьин.[/pullquote]индо-европанал мазурдил гьанулий лярхъусса синтаксисрал теория вай мазурдицIунгу, чIявусса цайми мазурдицIунгу даркьусса дакъашиву. Цалийн дуркIсса, цуппа мазран лайкьсса теория дакъа тIий, захIматну бур синтаксис ца кьаралданий ххал бигьин. ЗахIматсса масъалартту бур махъ калималия личIи баву (масала, муххал ххуллу, яхI бан, хъирив лаян махърурив ягу калимарттурив?), жумлалул гьанулувун цими член буххай­ссарив кIул баву (масала, тIайла объект гьанулувун духхай­ссарив ягу къадуххайссарив?), личIи-личIисса глаголданул цирдалу ишла къашайсса формарду – причастие, деепричастие, масдар, герундий, конвербру – гьанусса конструкцияртту оборотрурив ягу мютIину дарзусса жумлардурив кIул баву, ми кунния кув личIи дансса хIуччарду ляхъаву. Мукунсса масъалартту чансса бакъар. Миннул хъирив лаяншиврул хъуннасса даву дан багьлай бур теориялувугу, цуппа маз ххал бигьавривугу.[pullquote]Ттизаманнул лингвистикалуву хъуннасса къулагъас дуллай бур мазрал цацинну сакиншиннарал чулуха дакъа­сса, мяъналул, ишла даврил чулухагу ххал дигьаврих (функциональный аспект). Му чулухалу ххал бигьлагьисса, лакку мазрал жумлалиясса цалчинсса даврин ккалли хъанай дур 2011-ку шинал ахирданий дунияллийн дурксса Ж. Башировал (Шамхаловал) «Структурно-семантические типы простого предложения  в лакском языке» тIисса моног­рафия.[/pullquote]
Ттизаманнул лингвистикалуву хъуннасса къулагъас дуллай бур мазрал цацинну сакиншиннарал чулуха дакъасса, мяъналул, ишла даврил чулухагу ххал дигьаврих (функциональный аспект). Му чулухалу ххал бигьлагьисса, лакку мазрал жумлалиясса цалчинсса даврин ккалли хъанай дур 2011-ку шинал ахирданий дунияллийн дурксса Ж. Башировал (Шамхаловал) «Структурно-семантические типы простого предложения в лакском языке» тIисса монография.
Лакку мазраву жумлалул къалип (форма, сакиншинна) цIакьну бавхIуну буссар бусласимунил мяъналуцIун. Хъана­хъисса иширая бусласи­сса, даврия бусласисса, личIи-личIисса инсаннал асардая бусласисса жумлардал сакиншинна дикIайссар бусласимунил мяъналуцIун цIакь дурсса. Жумлалул вирдакIну, мунил яла агьаммур членну хъанахъиссар предикат (сказуемое). Предикатрал мяъналуцIун бавкьунур махъми гьанулул члентру – цIарду (именные группы) жумлалувун буххайсса. Ми цIардал падежрал формардугу цIакь дурну ду­ссар предикатрал мяъналуцIун, яни гьанулувусса яла агьаммур цIа – подлежащее, оьрус мазраву кунма, так ца цIанил падежрай къабикIайссарча, личIи-личIисса падежирттай бикIайссар. Масала, жумлалуву затран хъанахъимуния, мунил хIалдания, цамур затрайн хъар дакъасса мунил суккушиндарая буслай бухьурча, субъект (подлежащее) бикIайссар цIанил падежрай: магъи дагьунни, оьрчI шанай ур, щин экьи ларгунни, ппу увкIунни. Агарда жумлалуву затрайн (объектрайн) хъарсса даврия буслай бухьурча, мукун­сса жумлалул гьанулувун буххай­ссар, предикатрацIун, чанма-чанну кIива член – гъаншиврул падежрайсса субъект ва цIанил падежрайсса тIайла объект (подлежащее ва тIайла дополнение): буттал машина лавсунни, ни­ттил оьл ттивзунни, оьрчIал дарс лархьхьунни, барзул аьнакIи лавсунни, мурчал нуз тIиртIунни. Жумлалуву инсаннал асардая, мунал кIулшилуцIун бавхIусса иширттая буслай бухьурча, ми асардал заллу ккаккан уллали­сса член (субъект восприятия) лакку мазраву бикIайссар дулаврил падежрай, ми асарду биян буллалисса ягу кIулшилийну загьир хьумур ккаккан дуллалисса объект бикIайссар цIанил падежрай: оьрчIан дарс дурчIунни, ттун лакку маз кIулли, танан Расул къаххалхьуна, ттун аьжаивсса хавар бавунни, душнин нач хьуна ва ц.
Жумлалул так формалул анализ дуллалисса синтаксисрая я лакку маз кIулминнан, я лакку маз лахьлахьиминнан вари чинсса хайр бакъассар. Мунияту мяъналийн хъарсса синтаксис лахьлан аьркинссар школардай бикIу, личIи-личIисса курсирдай бикIу. Мукунсса синтаксисрая хаснува кумаг хьунтIиссар шагьрулул школардан. Му журалул синтаксисраясса цалчинмур даву хъанай дур цияту жулва ихтилат байбивхьусса Ж. Башировал давугу. Мукун ххал бигьлагьиссар лакку мазрал синтаксис ДГУ-рал лакрал отделениялий лахьлахьисса «Ттизаманнул литературий лакку мазрал» курсиравугу.
Ва луттираву лакку мазравусса жумларду цал дарчIуну дур кIива бутIуйх: гьанулуву мяъналул глагол бусса (глагольные предложения) ва мяъналул глагол бакъасса жумларду (неглагольные предложения). Глаголданул жумлардаву гьарца чулуха ххал диргьуну дур номинатив, эргатив, датив струкрулалул предложенияр­тту. Ми ххал дигьайни, диялсса къулагъас дурну дур глаголданул мяъналух, мунил тIалав буллалисса гьанулул члентурах (субъектрах, тIайла объектрах) ва миннул мяънардах. Мукунна личIи дурну дур субъект гъаншиврул (заллушиврул) падежрайсса конструкциярттугу (посессивные конструкции): танил шама арс уссар. Цаппара цаймигу конструкциярттугу ккаккан дурну дур.
Баширова Жаннатлул давривусса ттизаманнул цIушинналун ккалли дан бюхълай бур жумлалулгу, мукъул кунна, цила парадигма душиву чIалачIи даву. Му парадигмалувун духлахиссар глаголданул личIи-личIисса наклонениярттайсса ва чIуннайсса жумлалул формарду (ппу увкIунни, ппу учIай, ппу увкIхьунссар, ппу увкIрив?, ппу увкIния ва ц.). Ми формарду ххал дигьаву луттирал мурадну бивхьуну бакъар. Амма эргатив структуралул жумлалувун жям бувну бур сакиншиннарал чулуха личIишивуртту дусса цаппара журарду: 1) цурда эргатив; 2) биноминатив; 3) квазиэргатив. Цурда эргатив конструкция дузал хъанай дур даврил (хъар шайсса) глаголдания, цIанил падежрайсса объектрая ва гъаншиврул падежрайсса субъектрая (буттал машина лавсунни). Биноминатив конструкциялуву кIивагу член – субъект ва объект) ишла хъанай бур цIанил падежрай. Мукунсса дур: 1) субъект 1-мур ва 2-мур лицорал цIанинкIанайминнуйну ккаккан бувсса жумларду (на машина ласав, ина машина лавсунни); 2) предикат дуллалимур ягу дайдирхьумур даву ккаккан дайсса (несовершенный вид), чIявумур чIумал аналитический формалий бикIайсса, субъектнугу инсан ягу рухI дусса зат хъанахъисса жумларду (ппу кказит ккалай ур, оьрчI дарс лахьлан ивкIунни). Квазиэргатив (диял дакъасса, щялусса эргатив) дузал хъанай дур так кIива члендалия: глаголдания ва гъаншиврул падежрайсса субъектрая; объект тIурча духлай дур предикатравун, ганил бутIа хъанай: Нузал зертI увкунни, ттун уссил кумаг бувунни.
Мяъна дузалсса глагол ба­къами жумларду ххал диргьуну дур предикат цумур гъалгъалул бутIа хъанай бурив хIисав бувну. Лакку мазраву му функция щаллу буллай бур существительныйрал, прилагательныйрал ва наречиелул. Наречиелийну предикат ккаккан бувми предложенияртту школалул курсираву ккаккан дурну дакъассар, му жура лакку мазраву ца яла агьаммур жура бунугу. Ва бутIувугу гьаз хъанай бур теориялул чулуха ххал бигьин аьркинсса масъалартту: 1) простойсса ва составнойсса сказуемое цанния ца личIи баву, цанчирча кIива-шанма мукъуя сакин хьусса сказуемое чIявумур чIумал бур простойсса хъанай (аналитический форма, фразеологизм ягу бавзу глагол): оьрчI дарс лахьлай ур (аналитическая форма), ттун му зат дакIнин къабагьуна (фразеологизм), душ ятIул бивчуна (бавзу глагол); 2) цIанил сказуемое ва наречиелул сказуемое цанния ца личIи баву, цанчирча кIанттул падежирттайсса существительныйрду ва наречияртту (наречиярттайн дурксса падежирттал формарду) цанния ца личIи дан захIмат хъанай бур: гъи аргъирай дия. Мукунмасса масъалартту цаймигу хьунабакьлай бур.
Цалийн къабувкIсса, хъирив лаян аьркинсса масъалартту лакку мазрал синтаксисраву чIявусса цаймигу бур. Мунияту ва даву ккалли дан багьлай бур лакку мазрал синтаксис элмийну ххал бигьаврил хъиндайдихьуну. Авторнангу, ванил хъирив бачинминнангу даву уттигу хъуннасса дур.
Ж. Башировал монография дур ванил 2003-ку шинал дурурччусса кандидатшиврул диссертациялул гьанулий дурксса даву. Ва дур элмийсса даву. Мунияту ххуйну хьунссия ва даврил гьанулий школалунсса пособие сакин барча – муния биялсса кумаг хьунссия школалунсса синтаксисрал учебник сакин буллалиминнангу, учительтурангу, дуклаки оьрчIангу, лакку мазраясса кIулшиву куртI дан, лакку маз лахьхьин ччисса шагьрурдайсса лакрангу.
Шиккува бусан, Дагъус­ттаннал Элмурдал центрданул ЯЛИ институтрал тапшур бувну, лакку мазрая чичлай уссар филологиялул элмурдал кандидат, Е.А.Кибриклул каялувшиву дуллалисса МГУ-рал теоретический ва прикладной лингвистикалул отделениелий (кафедралий) зузисса, дагъусттаннал мазурдия, миннуву лакку мазраягу тамансса давуртту чирчусса доцент К.И.Казенин. Гьашину ванал чивчумур синтаксисгу дунияллийн буккан аьркинссар.
Вай макьалалуву кIицI ларгсса давурттая мюнпат хьунтIиссар вузирдал студентътурангу, лакку мазрал учительтурангу, методистътурангу, укунма мазрал элмулул чулухунмай интерес бусса буккултрангу.
Р. ХI. Эльдарова