Буттал къатта

Untitled-8Ва яларай ришлашисса макьала ттул буттарссийл макьалар. Гьай-гьайкьай, гьарцагу лаккучунахь кунна, ттул буттарссийхьгу дуссар ихтияр цилва пикрирду цилва миллатрал кказитрай аьч буллан. Амма, редакторнайхсса гъаншиву иттах къаришланшиврул, ва чIивисса хьхьичIмахъ чичин аьркинну чIалай бур. Ттул буттарссу Фаталиева – ХIусайнаева ПатIимат, оьрмулухун Буйнакскаллал педучилищалуву лакку мазрал ва оьрус мазрал дарсру дихьлай бивкIсса, Дагъусттаннал лайкь хьусса педагогри. Ванил лакку мазгу усттарссар, бусан-учин­­­гу кIулссар. Ва макьалагу ришлай, жу редакциялий укун, цалва-цалва тухумирттая, гьарцагу лаккучунал чичирча хъина тIисса пикрилийн бувкIру. ТIалавшин так цар: тIайлану, усттарну, буккин бигьасса ва тIааьнсса журалий чичаву. Бюхъавай суратругу дуну. Муния яла жулва кказитрал архивраву щаллу-ккурккисса лакрал миллатрал энциклопедия хьунссия.
Качар ХIусайнаева

Пар куну, бурувгун буруганнин, лавгун лявкъунни оьрму. Хар-хавар бакъа арулцIалунния лирчуну ляркъунни шинну. Аллагьнайн щукру, я хаварсиз, я данна тIий дурну ттущара кьадарсса тIул къадурксса учара. Хъус, ххазина махъ къабишав. Оьрму марцIну, захIмат буллай, инсан кIириний дюхлул ан ттущава шаймур буллай, гьан бав. Цума-цагу инсаннал иттав сивсуну буруганну оьрму бутаву гьарца инсаннал буржри. Аллагьнал буллусса оьрму, лахъиссагу бакъахьувкун, бутан аьркинни чув мяшну, марцIну, кьадарсса къел къадурну, чин зарал-зиян биян къабуллай, намусрай ттангъа къахьунну. Вай на кIицI ларгсса тIул-тIабиаьт цинярда зунттал хъанниву дуссар, хаснува кьянатсса аьрщи дусса, яхьун захIматсса Лаккуй бувсса хъанниву. Ми ттуярва ххуйссаргу, гьарца чулуха даражалулгу къалагьссар тIиссара. ЯхI, ас-намус, къирият лакку хъанничIа мудан дуссар. Амма ттун бусан ччай бур жулла ххуйшиврул дайдихьу, ттунма бувчIлачIиссаксса, чарив, цирив, бакIщаращи чув буссарив.
Ва цIанасса ттюру-гъюрусса, захIматсса, цавай лапва авадан, гайми лапва мискин хъана­хъисса, тарбиялул гьанурду хIура бувксса, инсантал, тахсирвагу бакъа, литIлатIисса чIумал, нитти-буттал цалва ххирасса арсру, душру чил билаятирттай дуклан, яхьун тIайла буклай бур. ЧIявуми тийх ссаха зун бикIайссарив жунмагу баяй. На личIисса аькьил, аькьлукаргу бакъара, амма, ттул пикрилий, оьрчIру, аькьлу-кIулши хьуннин, нитти-буттачIа бикIан аьркинни. На хъинну мукIруссара, шарда­сса, кулпатравусса тарбия – му яла багьлул лаваймур ххазина бушиврий. Буттал къатта! Мури гьарца ххуймунил, хъинмунил дайдихьу. Къалещаннав буттал къатлуву тIювагу, чирахъгу! Ар, майданнува личIаннав цув![pullquote]

Буттал къатта!
Мури гьарца ххуймунил, хъинмунил дайдихьу. Къалещаннав буттал къатлуву тIювагу, чирахъгу! Ар, майданнува личIаннав цув!

[/pullquote]
Ттула хъунама арснан Рамазаннун чил хIукуматрайн гьан дакIнийн багьний, на увкуссия: «ТIайлар ина тIимур, шикку гьунар бумагу, лавайсса даражалул профессионалгу аьркинну акъар. На бивкIукун, вина ччинийн насу, бивчIаннин ина ттула чIарав ччай ура» куну. Ца-цал уттигу зума цIуххай. Нагу учара: «Гьарца кьини ина ттул ялун баргъ куна учIара, къаувкIнийгу вил ттюнгъасса чIу баяйхту, цинярда ттул азарду бат шай». Цир ниттин аьркинсса? Муна вин яла хъунмур ниттил мурад.
Ттун ляличIину ххирар бу­ттал улча – Лакку кIану, марцIсса, дакI тIайласса захIмат, ас-намус, инсаншиву, пагьму-гьунар бусса инсантурая, хаснува лакрая, хъунмасса пахру буссар ттун. Агарда мяйжаннугу духьурча жувура ххуйсса хасиятру, чари, щиятур? Алжан булуннав цан, ниттия ва буттая. ХIакьинугу дакIнил ххуйшиврул чанна лархъсса ттула бавал ва буттал суратру хьхьичI дарцIунна дур! Гьарца шаттирахун дакIнийн дагьай кIайннал эбратрансса тIуллу ва хасият. На ттулла бакI лахIан дурссар циняв ттулва учительтурал хьхьичI, амма нитти-бутталми «университетру» лап гужсса, дакIния къабуккансса бия.
Ттул бутта ХIусайнахъал ХIусайна чурххал бюхттулсса, ккаккан симандалий пар бусса, цIу бусса ия. Хъинну захIмат ххирасса, адав-инсап дусса, бур чинсса тухумраясса ия.
ХьхьичI бусан ччай бур бу­ттал ва бавал цаннан ца ххирашиврия, гайннал ляличIисса ччаврия. Утти шяравун иникIма машинарттай ччиссаксса дучIай тIар. Жул чIумал къама гьарахъ гьаяйссия. Ниттин ххирая цакуну хъуннасса гьаен дуван. Нюжмардий, кувни 9-10 гьантлий, бава гьарахъ личIайва, буттал га дакъа дукра къадукайва. Нажагь АбачарахъачIан ЧIяв най духьурчагу, миннат байва: «Лажинни, хIакьинура зана хьу», — куну. Ниттилгу: «Хъинни», — куну, тIааьнсса пиш учайва. Чув-дунугу, цуксса архну дунугу, бавагу цIу ларчIун дикIайва ужагърайн зана хьун. «Лас ца лухIи михьиралли Аллагьнаяр ялавайсса, ганал хIурмат бикIан аьркинссар», — учайва. Цалва кулпатрайн тIайлашиву, жагьилний хьусса эшкьи-ччаву сахълану ядаву дакъарив ласнал ва щарнил цалва кулпатрахьсса хьхьичIра-хьхьичIсса дарс? «ХIусайна ва Мариянуксса хьуннин битаннав, гайннал кунма нахIусса, нацIусса оьрму хьуннав зул», — учайва ташулул заллухъруннахь.
Жул бутта мадара ятту-гъаттара, хъу-лухччи дусса кулпатравасса ивкIун ур. Нину – чIаххуврайсса щащарнил душ, ятин, бакIрал лап ххуйсса. Бу­ттан цимигу душ ккаккан бувну бур. Амма ппу тарс авцIуну ур чIаххудуш бакъа къабуцинна тIий, цаярва ацIния ххюра шинал чIивиссагу бунува. Чара ция, нитти-буттал хъунама, яла ххирама арснал тIимур къабувну. Ласнал ппу хъинну рязийну икIайсса ивкIун ур жул ниттия, личIлулсса бур, арулла щарссанил багьасса бур тIий.
Аьсав канил дургьусса, зун къашайсса чIумалгу къурувсса нину дучIайсса ххуллийн увккун, нанинахь цIухлан икIайва, ацIан къахъанай «Жул Мариян най дакъаяв»? – тIий. Игу ивкIуссар бавал карав бакI дирхьуну. Мудан пахрулий учайва: «На зул ниттил сий яларай дан цамур щарссаних ча уругава, янна лаян ивкIсса акъара», — куну.
Нитти-буттал ччаву дуру­ччаврил дарс оьттувун дагьну, жу, гайннал оьрчIру ва душру, цавагу ччаврийн, тIайлашиврийн хаин къавхьуру.
Жагьилний бутта къаивсса шагьрурду Ккавкказнаву чан­сса бия. Ттуплисуллал, Баку ва Гянжа (Кировобад) шагьрурдал ххуйшиврия буслан икIайва. ЧIявуну Бакуй навт буклай икIайсса ивкIун ур. Тикку ххира хьуну, ххуйсса чяй ччай икIайва. Му кIулну, Абачарал мунан качар чан хьун къабитайва. Аьпа баннав цил, жул чIаххущар Къаркъа Гугьарша жухь тIун дикIайва: «Буттайн, Аллагьнайн кунма, икрам булувара, мунал оьрму чал кIиллуву лавгссар, зу ини-ччатIул щаллу буллай», — тIий.
ТIайланма учин, бутта цIакьсса, укъаххайсса захIматчи ия. «На чалла яувсса», — тIун икIайва, чах хъуннасса къула­гъасгу дайва.[pullquote]Яла захIматми шинну нитти-буттал оьрмулуву, гьай-гьайкьай, Хъун дяъвилул шинну дия. Ца ХIусайнал къатлува шама-шама арс лавгун ия душманнащал талан.[/pullquote]
Ссуттихунмай шяравусса халкь бакIлахъиялул кIюла бу­ккайва. Чу бума Кураллавун нис, нагь къалмух дулун, чу ччарний бахIин лагайва, миннавух жул ппугу, оьрмулул угьара хьуну унугу. УчIайва ца-ца бувчIусса ятIул лачIал 10-12 пут ларсун. Та жура лачIал утти бакъассар тIар. ЛяличIину нахIусса ччатI, ххункI шайва тайннуя. Та лачIал ччатI ахттайнссаннун колхозрал зузалтравух бивхьусса чIумал, гай зукьлан бикIайва жул ни­ттиха. Халкь хъинну мискинну, дуканмур дакъасса чIун дия. Ниттил дюъ дишайва: «Инсантуравух ка матIитIара, винмур ччатI чантайлуву буссар», — куну. Цилвагу, ца хъис бувхъун, канаки мишан дуллан дикIайва. ЦIана дукиялул, лаххиялул арбав хьусса инсантуран на бусласимур тамаша бизанссар. Тай на чIивинийсса чIунну захIматсса чIунну дия. Дуканмур дакъа, инсантал, кIюрххила бивзун, чIаллу ккувхIуну букан, уртту дукан арив, къурув лагайва. Ахттайнссаннул чIумал, инсантуравух хIала дишинмур дакъа, лабикIлан бикIайва, бунаха ччатI бавцусса ишгу шайва. Цал РахIув мащилий хъюрув дурчIлай буру. Ахттайнссаннул чIумал ца вев гьаз хьунни, ччатI бавцуну бур тIий. ОьрчI бакъасса авадан къатлул щарсса агьи тIий дия. (Га ччатI лавсъсса оьрчIая яла хъинну авадансса инсан хьуну ур тIий баяйва). «Лажиннича, му ци аварар ччатIулшиврий? Ккашил къабивчIан нигьабусаву цира? Вайминнавух щябикIу, яла шарда дуканссар буччинуксса дукрача», — увкуна ганихь ттул бавал.
Дяъвилул чIумал, ва мунияр махъгу, халкь хъинну мискинну, уртту-щинай аьмал буллан бикIайва. Жулгу дукралул бакIурду къабикIайва. Амма буттал учайва: «Чара буну инсан чил лавай къаацIайссар, жулва кьисматрая цучIав махIрум маару!» куну. ЦIу дула чин тIий (та чIумал килпитI къадикIайва), дук­ралул чIумал цIу ласун бучIайва инсантал, гьанттайнссаннуйн тамахIрай. Дукралух цал буттал дишайва къуса, яла ниттил.
Та чIумал цалла ниттин бувмур бусравну, ппу ивкIукун, Лявзу Суллал ва Кьубил (уссурвал) цIувцIу чарил хIавтI бувна: «Ххаллилсса адаминан хъинсса тавхана барду», — увкуна тIар уссурваврал.
Жул нитти-буттал рахIму-цIими бушиву кIулну, жучIан мащилийн бучIайва чара бухлавг­сса инсантал. Хъамалугу бувну, шардай накI-нис, кувни нагьгу дуллуну рязий байва бавал.
Цал авдал кьанкьсса ХIажи тIисса жагьил увкIуна ДяличIайн. Ниттил хъамалугу увну, уттуишин увунни. «Ва жулва ажари къабивзуннихха!» — тIий дур кIюрххил бава. Дахьра бургъил тIинтту зунттал мицIайн щайхту, жул 9-10 аьнакIигу, ажаригу бавцуну, жулва дарваг мукьах бивщуну, зунттуйх тинай най ия ХIажи. «Итира тти, байтурман», — увкуна буттал, хъирив лавгун зеххингу бюхълай буна.
3-5 адамина архIал Кураллавун лагайва къалмул хъирив. 10 гьантта, кувни кIира нюжмар шайва тай зана хьун. Цуксса захIматну къабикIайхьунссия гъилисса ххув бакъа, бахьтта, бургъил ччучлай, дякъил замгьарданувух кулпатран ччатI ляхълай занан. Нава Буйнакскалий зий, Къазанишлив школа ххал бан лавгсса чIумал, на ттуява нава лагавай ливчIра. Машиналий Хъусрахьхьун най багьтIатI шара. «Къазанишлия ласав лачIа» тIий, учIайва бутта улахъращал. Буттал захIматрал кьадру жун биялну биявав? Лахъан шайссарив нитти-буттал бувмур?
Кураллаву та чIумалгу ца-ца шяраваллаву чIун-чIумуй кьассав байсса бивкIун бур. Чув байссарив кьассав мудан къалмул хъирив заназисса жулва арамтурангу кIулну бивкIун бур. Пикри байсса бивкIун бур цачIу дикI ларсун, ччуччия ва кIункIургу була куну щихьчIав, цанма гъилисса ххув бан. Цавай рязи шайсса бивкIун бур, цавай къашайсса: «Жува лякьри дулланнув нанисса, оьрчIру ябан бакъарув?» — тIий.
Рязинал дикI ларсун, шахьлай, нахIусса дикIул кьанкь дунияллийх ппив хъанайни, бувхсса, ккашилсса арамтуннан дукра къаччанссарив?
Ттул бутта тIун икIайсса ивкIун ур: « Аллагьнал ххуллий, зу цIуллу бируча, тайннайнгу оьвчара», — тIий. Кувни «тайния лякьри дан къабувкIун бур, къаоьвчинну», — чайсса бивкIун бур, кувни оьвкуну, цачIу дукайсса диркIун дур дукра. «Валлагь, игьалагара тайннайнгу оьвкукун. Явара илданувухсса къарагунгу байранни, тачIав чива мабуккаванну. Дулун багьаймур дакIнийхтуну хьхьичIра-хьхьичI дулувара», — учайва. Му сахаватлувшиву щалва кулпатраву лирчIуна.
Чан-кьан аьраб дурккусса, диндалуя, бусурманная чIявусса затру кIулсса буттал учайва: «Имамтал, щайхтал хъинну цумусса бивкIссар. Итадакьирча лякьа – Угъурдал хьхьирир, ругьарча – гьив­хьхьул макьарар. Чув-дунугу лякьа итамадакьаванну. Аьнттува га зулла хьхьичIмур, яла чIиримур затри ласайсса», куну. «Лякьри архIалссар, гьунарди ххисса», — тIий, жул хъунмасса кулпат­раву бавал буттахьхьун дулайва дикI духъан, бутталгу, цинцилттай дурцуний кунна, архIалсса бутIри бувну дачIайва кулпатрайх. Мукунна дачIайссия ахъул­сса, дахханасса дукия. «Лякьлуй мачI дизан къашай­ссар. ОьрчIан кIюрххилгу, кьунниялгу гъилисса ххув бикIан аьркинссар. Чара бакъа нюжмардий кIийла-шамийла тухъсса, аьгъу-гъилисса, лякьлуй дацIайсса дукра дикIан аьркин­ссар», — амру бия буттал. Мунийн бувну бухьунссия, жул щалва кулпат цIуллушиврул хъинну цIакьссагу бия.
Хъусрахь тани нувщуяр ххи­сса цичIав къадугьайва. Бутта, жу ахънил буччин бан, гьивчул, хъюртул, ахъвазандалул гьиву дурну учIайва Кураллава. Мукунсса аваданшивруву бу­ттал цичIар зумув къадишайва. «Инавагу буки, вин букан къабучIиссарив?» тIий бава цIуру-кIурулий дикIайва.
«ЧчатIулли ччаву дишай­сса» тIий, шинай цал-кIил цалва уссур­вал, хьхьичIунма уцайва дук­ралийн. Ниттил цIанихсса кици бикIайва бувкьун хъамаллуран, дайва цIу хьусса дукьрахIан. Тавханттуву щябикIайва. Ккур­кки аьму дикIул, яттил нисирал бувцIуну бикIайва. Жул ппу хIакьсса мажлисрал усттаргу ия. Жиплива дуккан дурну Абачарал Москавлия дуркIсса чIила, исвагьину хамил ччатIул лисри дуллай, дикI, нис дурхъун хьхьичI дихьлай, хIурмат байва. Дукралух хъамал хъинну тIааьнсса хаварду буслан бикIайва. «Шаппай къалавгния гай», — тIий бикIайссияв, вичIилий. ЧIиллу, чIиникIру, бакI бичай чIила кунма, байл байва. Буттал ппу шикаятрай икIайва тIар, бакI бивчуний кунма буцай ххулув, тIий.
ВацIлува тIама дурну, чIиникIрал, чIатIул, кулунграл, рикIирал кIюйрду, къал­ттухъру байва. Къусри, ккуллу, гьавккурттакки, къусри дичу, бартликIу дайва. Цал вацIлуву шанма-мукьва шаттирал тинмай хъунмасса цуша ххалхьуну бия буттан. Нигьакъаусан шайссияв. Амма ссавурданий кIиягу цаннах-ца буруглай мадарасса хIал хьуну бур. Цаппара хIаллава цуша лавгун бур хьхьичIунмай. «Явара, вацIлувун малагару, ккаккан ххуйнугу, цуша лавмарт­сса жанаварди», — куну, дюъ дирхьуна кулпатрай.
Жул буттан дуккаврил кьадру бикIайва, цIусса хIукуматраягу хъинну рязийну икIайва, — цала ятту, гъаттара, хъу-лухччи хушрай колхозравун дирчуну дия. Цал хьхьурай нину дур цIуру-кIурулий: «Вуй, та ЧIиви КьурукьрачIасса жулла хъу дур мукун ххуйну ххярххун, буцIаврил чIаллу щяв щавай бия. Ца цIун хьуннихха», — тIий.
— Гьай, ина Аллагьнал ядивуй, вин кIуллив жула арс ва щалла дунияллий яла ххуймур кIанай дуклай ушиву? Ганан дахьа тийнгу ивну, шавай учIан къадиянтIиссия вил хъуру, лух­ччив. Ятту-гъаттарая гъалгъа тIий дура ина. Танан дуканмур ласун стипендиягу, яхьун къаттагу буллуну бур хIукуматрал. Мукунсса хIукумат чув дикIайссар? — тIий ттунма бавуна.
На дуклан гьан аьркинсса чIумалгу, кьянкьану увкуна:
— Жулвасса жува, хъунив хьунугу, баннуча, ина насу чун бу­ххан ччай буссарав, яла «ттаркI ччуччивухъал, дуклан къабивт­ссара» тIун бикIарача.
Щялмахъ, цурк буттан ккав­ккун къаччиссия, чил хъуслий тачIав тамахIкаргу къашайва. Цал нагу, бабагу, буттагу мащилия нанийни, Хъункьурукьрай ляркъунни цIусса ганзкарщи. Цал чIарах уккангу кьаст дурну, яла буттал увкунни:
— Ва лаххи-ликкиялул захI­матсса чIумал, бюхъай ляркъума тамахIкар хьунгуча, явала ина му карщи шардай ласи, банмур ттун кIуллича, — куну.
Таний радио дакъая, радиолувух баян къабайссия, цIив лавхъун оьвчайссия. КIа яла лахъмур цIияллайн лавхъун, буттал оьвкунни:
— ХIусайнахъан ганзкарщи ляркъуну дур. Заллу хъирив уккияра! – куну.
9-10 щарсса дуркIуна жуннийн. Буттал паргалну личIи увна карщул заллу.
Жул бутта МитIабалу тIисса мащилий гъаттара хIухчуну ия. Аьпа баннав цал, ттул ххаллил­сса уссурвал Муса ва Имангъазали буттан кумаг буллай бия. Мащилул чIарах чIирисса нех най дия, тия чулий хъун да­къасса ар дия, гъаттара аьттарайн бакьайсса. Тамансса гъаттара неххацI дюхлуйгу бикIайва. Хъун дяъвилий бивкIсса цаппара арамтал, дезертиртал хьуну, къачагъшивуртту дуллай, ятту-гъаттара бацлай бусса бур тIисса нигьачIаву дусса чIун дия. Ца кьини гъа­ттара аьттарай бигьалаглагисса чIумал, МухIлуцIиял чулуха ца дагьани хьусса чIаваоьл бувххуна жул гъаттарал гьухъалттувун. «Ва иш ттун къаччиссия», — тIий гьалакну ия бутта. Мащилийцири тIун бивкIунни:
— ХIусайнай, Аллагьнал цалва гьан бувунни ва оьл жунма, бив­ххун, бутIа-бачIу бува цинявн­нан. Жувания бакъацарду ва, жуйва бунагь бакъассар, — тIий.
Ппу рязи шайссияв:
— Ва жулла хъус дакъар. Заллу ци кIулли ци база-мискин уссарив. Заллу учIаннин жулва гъа­ттараву бикIантIиссар оьл, — куну ихтилат кутIа бувна. Ларгуна шин ххишалагу оьл ябуллай. Цал гава оьл бувкIсса ххуллийх ца жагьилсса адамина ливчуна, яла неххацIсса оьлицIун лавчIун, даргири мазрай га ххира буллай ия, ганал яругу щаращив кунма экьи най бия. Цалва оьлгу бувцуну, адамина, дуниял хъамариртун, лавгуна.
— Дарман бувунни вин даргиричунал. Щил ябардувагу къацIувххунни, барчаллагьвагу къаувкунни, — тIий бия лагмами.
— На, ялунгума, игьалавгра, хъус залунначIан дирну. Барчаллагьгу ттухь СсиратI лахъайни Аллагьнал учинтIиссар. Зал рязину ухьувкун, цир аьркинсса инсаннан, — тIива буттал.
Гара МитIабалу мащилий бусса чIумал, жущал гъаттара ябуллай урчIва- ацIва къатта ялагу бия. Халкь бавкьуну бикIайва. Ккаши-мякь бунугу, хъярч-махсара, балай чан къашайва. Цал жул бава ва бутта чай ларсун бувкIунни оьлил бурчуя дурсса иникьаллул дурцIусса хъуннасса тIахIни. Ца кьини даврия зана хьусса ниттин хIисав хьунни тIахIунттува диялсса иникьали дарцушиву. Щил дарцуну дурив ккаккан циняв къатравух буккан багьлай бия. Амма щак бакъая, га тIул ца хъамитайпалул дуршиврий. ТIайланма бувххунни нину ва ппу ганил чIаттиравун. Иникьали, циван къадикIави, гиккура чIалай дур. «Циван дацав? Нания ина дула увкумур укуннагу дулара? – увкунни ниттил.
— Лякьа ккашил хьуну, ка гъарарал хьуннича, багъишла битира, лажинни, — куну, рампI куну никирттайн багьунни душ.
— Бизу! Бизу! Никирттайн багьлансса иш къавхьуннича! – куну, гьаз бунни буттал душ.
«Дачу шардай, пайда бакъа­ссарча!» увкуну ниттихь, къуртал бунни базар. «Ккавкрив, душнил жува турлих къабутанну мукъул бутайсса куц!» — тIива мукъул кьадру кIулсса жул буттал.
Бутта жагьилний муруллая, ххяллая нигьакъаусайсса ивкIун ур. ЩилчIав ххяллава буккан бан къахъанахъисса цIуртти, кьяцри буккан байсса бивкIун бур. Хъусрал Хъуннех лавмартсса нехри, мар­ххалтту баслайни, чявхъа гъарал ларчIний — балари. Чартту, кьунтту къар-къартIи бувну лавсун, ламурду ласлай, халкь ццаххандарал байссия. Цал мукун оьккисса чявхъа бувну, нех гьалаксса чIумал, инсантал не­ххайх лахъан къахъанай бивкIун бур. Жул ттатта Саэд ивкIун ур гьалакну: «Ва жул ХIусайна ци уври?» — тIий. «Тана неххал тий», — увкуну бур чIаравнал. ТачIав ласнал бутта тукун ХIусайнайн ссибивзун къаккавкссар тIива бавал. «Агь, га мугьалттул лавсъссания на ци бантIиссия, щинан ва цIаран гьуя ва гьарай кIулссарив?» — тIий ия тIар, сситтул щара лавхъун.
Яла захIматми шинну нитти-буттал оьрмулуву, гьай-гьайкьай, Хъун дяъвилул шинну дия. Ца ХIусайнал къатлува шама-шама арс лавгун ия душманнащал талан. ХьхьичIра-хьхьичIмур кьюкьлувух лавгун ур хъунама арс Рамазан. Ганал бакIрал ххуйшиврия, чурххал оьхъаврия халкь чIявуну гъалгъа тIун бикIайва. Та ппурттуву Хъусрахь ляличIи чIявусса бивкIун бур, аьщун кунма, ябацIансса оьрчI-вирттал. Жул уссугу чIявусса душваран тамахI бусса оьрчI ивкIун ур. Цал ЦIувкIуллал пагьламантуращал хIалтIилийгу лавгун, хьхьу­ттайх лахъан лавхьхьуну бивкIун бур. «КъавтIун ца ссихьу куна изайва, ца исвагьину экьи лагайва!» — учайва бавал. Дяъвилийн хьхьичIва-хьхьичI наними тIайла буккан щалла щар дур­ккун диркIун дур хIатталлихун. Зюннав-дачIу диркIун дур гюргу тIий. Хъусращиял ххуй душварал къавтIий, къаитаакьлай ивкIун ур жул уссу. Ганалва хъирив лавгун бур Абачара ва Саэдгу. Абачара, КIапIкIайлив Пехотнай училищагу къуртал бувну, кадровый военный ивкIссар 19 шинал оьрмулувусса. КъазахIматри бувчIин, цуксса ягинсса цIарал ччучлай бивкIссарив жул нину-ппу. Шама арс дяъвилул цIараву!
Жул шяравун цалчинсса «похоронка» дуркIссар Рамазаннун. Душру-хъами, танийсса аьдатрай, лажинтру, кIизру бивттуну, оьттувух бувккун бивкIссар. Щалла щар аьтIий, дягъулуву диркIун дур. Извещениялущал бивкIун бур Рамазаннул командирнал хъунмасса чагъар. Ганий чивчуну бивкIун бур Рамазаннул яхI-къириятрая, виричушиврия, кьянкьашиврия. Га ивкIун ур станковый пулеметчик. Геройнал цIа ласун лайкьшиву тасттикь буллалисса хIуччарду бивкIун бур га ча­гъарданий, чIявусса душмантал кьатI бувну тIий, душманнал самолет дуртун тIий. «Ттуйнна урчIра щаву дирунни, на сагъну ливчIра, Рамазаннуйн ца щаву дирну, уний къуртал хьунни. Хъинну кьадрулий уччарду», — тIий бия тIар чагъарданий. Нину дирчIавай лирчIун дур, дукра къаканай. Чагъар тIурча АбачарачIан КIапIкIайлив гьан бувну бивкIун бур, ганан кIулну тIий ци банссарив. Му чIумал цувагу аьрайн тIайла увккун ивкIсса АбачарачIан чагъар къабивну, бакъа хьуну бур. Уссийлгу, Абачарал махъ кIул бувсса куццуй, оьрмулухунсса мина хьуну дур Житомирдая арх бакъасса Лазовая тIисса станциялийсса гьаттаву. Амма нинугу, ппугу ялугьлайнма бикIайва, арс зана хьунссар тIисса тамахIрай. ЛитIайнигу бавалгу, бутталгу увкуна « Арсгу зана къавхьунни» куну:

Вил бивкIулул къюву
духIин къархьуну,
ЛавхIуну лавгунни
вил кьянкьа бутта.
Вих аьтIий духларгун,
аьтIун макь дакъа,
Ттигу ялугьлай дур
вил хъунна бава.

Лап тIайлану чивчуну бур Абачарал уссийл бивкIулия.

КIия арс ялагу дяъвилул цIараву бусса жул нитти-буттал цалла думуния цайми махIрум къабайва. Жул шанма оьл бия. КIива цадакьалун цайминнал ттизайва. Ца-ца чIумал жунна накI къалирчIсса чIунгума шайва. Та чIумал жул шяраву ца Попов тIисса оьрус ия почтальонну. Ккурккимай, цIуму, бадаку, чагъар лавсун увкIукун танан булун хIадур бувнува бикIайва ниттил. Жу бусса мащилул тия чулий хъуннасса ар дия. Арнил лув хъуннасса нехгу дия, мащилийн бияннин лахъан аьркинсса. Попов най ккаккайхту, дуниял хъамадиртун, дикIгу хъап куну, дачIра ччаннащал ганал хьунийн лечайва бава. Абачарал ччя-ччяни: «Бавай, ми вил цадакьарттал ххассал увну чIалан икIара нава дяъвилул цIараву. Ккулла къавщусса кIану къаливчIунни, икъавчIанну дакъа щавугу къадирунни», — учайва. Цинна цIусса гьухъа-карши дурукун, бавал луватумур лаххансса дакъа ливчIнан дулайва, гайгу зукьлай бикIайва. Арсру аьрай буссаксса, нину ппу цIарай бикIайва. Шананвагу духIиндарай къабикIайва.
Цал жул чIаттиравун РахIув мащилий кIива хьхьи бувкIун, кIира тIимугу кьадиртун, левххуна. «Ява, баркуш, жула арсру зана хьун най бур!» увкуна буттал. ЧIал къавхьуну цал Абачарал чагъар бувкIуна, най ура тIисса, яла Саэдлул. Ххаришиврул думур щинайн-цIарайн дирчуна нитти-буттал, арсру бувкIукун. Нава чIивисса бунугу, дакIний яргну ливчIунни Абачара армиялия зана хьусса кьини. Та чIумал армиялия нанима хьунаакьин щалла щар дуккайссия хьулийн. Нину ва бутта бур жула дарвазалул хьхьичIсса ккурчIав щябивкIун, Абачара личиннин бацIан къахъанай ялугьлай, иттах мукьал нехругу нани дурну. Абачара шавай иявай ур тIисса авара гьаз хьунни. «Явала, ил, ина кьянкьасса дура ттуярча, дургула, ка дакъарив, ччан бакъарив» тIий агьи тIий аьтIий ия бутта. Мукун, кIукIлусса ва кьянкьасса ия га.
Саэд тIима уссу колхозрал хъуннасса фермалул хъунаману ивтуна. Абачара дуклан гьан ччай ия. Щар дуцингу анавар уклай акъая. Адамина иттах уккан къаирияйсса заманнай, Саэдгу фермалий, вирищар куна, дояркасса душваврал вив лавсун ия. Щар дуцин ччан бивкIун, Ваччав му ппурттуву зузисса АбачарачIан чагъар гьан бувну бур Саэдлул, нину-ппу ина щаллу ан вийн оьвтIий бур, тIий. УвкIун ур Абачара хъинсса хъамаллуращал. « На щар дуцин пикрилий акъассиявхха, зу ссайн анаварну буру, на цал дуккин ччай ура», — увкуну бур. Гьарзад гацIана бувчIусса буттал увкуну бур: «КIиягу биял хьуну буру. ЦIа рищара зунма ччисса душварай». Буттан цалва уссурссу хъинну ххирая. Мукьа арс ия мунал. Мудан учайва: «Ттун хъинну ччива ттула уссурваврал, ссурваврал душру бувцуну. Къабарчагу на тIимур, зунма ччимур буцара. Нагу ттунма ччимурди бувсса». Абачаран ва Саэдлун архIал бувна хъатIи. ХIакьину АбачарачIан, гьунттий СаэдлучIан бувкIссар жалинтру, цивппагу цаннияр ца ххуйсса.
ДакIния къабуккай ва задгу. Абачарал хъатIуйн бувкIуна дустал, цачIу зузими. Гъумуча бувкIуна ванал учительтал. Гьав нурданул дуцIиннав цал, ивзунни къавтIун Абачарал учитель Лукьманов, «ходячая энциклопедия». Жул бавайн оьвкунни къавтIун дизан. Агь, ца ххуйну балайгу учайсса бивкIун бия жул бавал, ца исвагьину къавтIунгу дизайсса диркIун дия. Экьи ларгун, къавтIий дия бава. ЧIявуми хъами тIурча бявххун най бия, аьтIий, гьай база мискин, хъунама арснал хъатIуй къавтIун къавхьуну тIий, чув мяш хьунну къавтIий дур Мариян, тIий.

Кулпат бакъа чIаххул, шяравусса халкьгу буттан ххирая. ЧIявусса халкь бучIайва ганачIан маслихIат бан.
КIа шяраву ливтIуми арамтал буттал, хъами ниттил биссайва, кьулгьу бан, ясин буккин вайннайн оьвчайва. Ца Аллагьнал цIаний, аьркинсса эбадат дайва. ЛитIуннин чакгу байва, зумагу дугьайва.
Цалва оьрчIаяр оьрчIал оьрчIру ххирая. Жул хъунмур ссу Иза буттан ва баван ляличIину ххирая. Ятинтал ябуллай тIий, ганих личIисса къулагъасгу дикIайва. ОьрчIру цачIанма буцайва, дукиялул кумаг байва.
Цивппа хъунив хьуну, аьсав дургьуну бунува, Муса тIима арснал арс АхIмади, шанма барз хьуну увцуну цачIана, хъуна увуна. Гьарца кьатIату найнал АхIмадин ххуйсса ссайгъат бикIан аьркинссия: лахханмургу, дуканмургу. Ми дакъахьурча, буттан гужну къаччан бикIантIиссия. Цал кIинттул каникуллай шаппай бувкIра хьхьуниву. АхIмадинсса ссайгъатрая, къабанва, ихтилат къабуллай бура. Ссавур духларгун, буттал цIувххунни:
— Ва оьрчIан цичIар дакъассияв?
— Дакъассия, — учав на.
— Туну бувагу къабучIарчагу зад бакъая, — увкунни.
Яла дуккан дав ссихьри хьусса, Чехословакиянаву дурсса усру, жуларду. Игьалавгунни ппу.
— ОьрчIал оьрчIру ликкураву нагьри, — тIун икIайва.
Нитти-буттал пахру-ххарасса жул уссу Абачара Москавлий дуклай уна, ганан душ бувна. Жун, цинявннан, щалва кулпатран, хаснува буттан ва баван му хъуннасса ххаришиву дия. БацIан къахъанай бикIайссия га карав буцин. Жул Качар тIисса ссу бивкIун бур чурххал бювхъусса, бакIралгу ххуйсса, ужагърай марцIсса, увкумур байсса, ляличIину авурсса душ. Га хъинну ххирасса бивкIун бур буттан. 15 шинаву дифтериялул бивкIуну бур та. Танил бивкIулул къюву духIан къахъанай, аьтIун икIайва, хъами куна. Утти тIурча буттан дуниял тIиртIуна: ххирасса душнил цIа уттара дан цала аьзизсса арснан душ бувну. Дунияллийн къалагавай бия буттагу, бавагу. Качар щяв бишин, ганил игь чинсса чара бакъассия. Навагу цимилвагу Качар бакI лавайсса, бакI ялавайсса лахъи ххуллурдайх мукьав мащилийнгу биян бувссар, шаппайгу бувцуссар. «Ва ттаттал багьа бакъасса хъусри, ттаттал ятIул мусири», — тIун икIайва бутта. — Ва гьалабаласса душ бакъассар, ва пIалатIирнал душри, — чайссия. Бургарча, «пIалатIир» та чIумал сий дусса, «пролетариат» тIисса махъ бивкIун бур.
Жул ва Абачарахъал къатри чIаравва буссия. Бутта кIичIираву щяивкIун Качар шания бизаннин ацIан къахъанай икIайва: «Ва душ бизаннин ялугьлай урача», — тIий. Барт, нагь, нис дукан мащилийн буцайссия Качар, хъунма бан ххябуккавай бикIайссия. Цал буттал Ваччиял базаллува кьаярал къама лавсун увкIун, мащилий валттулун палцI бувна. Хансса аьрщарай хъунива-хъунисса, ятIу-кIяласса кьая ххявххуна. Оьрмулуву гукун хъунисса, нахIусса кьая къабувкуссар. Валттуя арх бакъа бявкъусса щаращигу бия. Качар кьая бивттуну, щаращуй шювшуну, лавсун бучIайва, аьнкаксса бунува. Чанна лахъайва буттал симан. Цал бутта увкIунни, леххаврий куна, гьалакну, ццаххандарал хьуну: «КьаярачIа шатта ккавккунни, цукунчIав гиккун душ гьан мабитару, личIлулну бикIияра», — куну жуй дюъ дирхьунни. Качар школалийн лавгун, алфавит лахьхьаву хьуна нитти-буттан хъуннасса шадлугъ. «Гьула, ттаттал мусий, му вилла а-хъунмур, а-чIивимур дуккила»,- тIун икIайва ччя-ччяни. Бизаргу къашайва душнил щалва алфавит буккиннин.
Бутта ивчIайний мяйцIаллий ххюра шин дия. Къужлул оьрмулий жула къатрал хьхьичIсса ккурчIав щяивкIсса чIумал чIарах нанинал яхши-хаш, ала-ссалам байва. Цал чIарах нанисса ца жагьилсса хъамитайпалул «ХIусайнай, хъунав хьуну урахха, ивкIлай циван акъара, ттул ппу?» увкунни. «Аллагьная ссалам бувкIукун чара бакъа гьанна, буттал», — увкунни хъинну иминну. Яла та лавгукун: «Тарбия нитти-буттал къадуллуну дур, цивура Аллагьнал дирхьусса духIин дакъар», — увкунни.
Оьруснал цIанихсса тарихчи Н. Карамзиннул увкуну бур: «Без хороших отцов нет хорошего воспитания», куну. Лап тIайлар. Буттахъал бивзсса шагу, уздансса тIул-тIабиаьтгу жувура, оьрчIаву, оьрчIал оьрчIаву яргну пперхха тIинна личIаннав. Амин.
Буттал къатлул чанигу, чаннангу, нитти-буттахсса ччавугу мудан сийлий личIаннав.

ХIусайнахъал ПатIимат Фаталиева,
ш. Буйнакск, педколледж

P.S. ХIусайна ттаттал ва Мариян бавал ччаврил бургъил мяйжаннугу гъили дурссар ттул оьрчIшиву. Лакку мазрахсса ччавугу гьар хьхьуних ттаттал усттарну буслай ивкIсса магьрал караматшиврул татан дурсса ххай бура. Гьар мудангу аьпа тIийнма бикIара. ДакIнийн дутан ччай бура ца-кIира оьрмулул дарс, ттунна ттула ттаттая лархьсса . Цал мащилий ( гьай Аллагь, уттисса оьрчIан цукун бувчIин бантIиссар, мащи цирив) зунттуйх занай, бялахълай буна, чIелмуллул кюру лявкъунни, ца оьрчIисса чIивисса ккунукращал. На га лавсун букав. БувкIун шаппай, ттаттахь ттула «давлалия» буслай бура ххарину. «Къахъинссар, ттаттал. Га ккунук чIемуллул ина букан бувну къабивкIссар. Бунагьссар. Ва ялагу, га загьрусса бикIан бюхъайссия, шатлул ккунук бикIан бюхъайссия. Мадаванна ххишала мукунсса тIул», — куна. Ялагу буру ттула ссурахъийщал, мюрщи душру, щаращуву кару шюшлай, щин ттюру-гъюру дуллай бялахълай. «Бунагьссар! — увкунни ттаттал. – МарцIсса щин оьлукъин даву хъунмасса бунагьри. Мякьсса ххуллулсса ялун иярча, оьлуркъу щин лицIаннин ялугьлан багьантIиссар, зухава зайлантIиссар!» — увкуну. ( Ми махъру бавну ччива неххавун, щаращавун дудакъацири пухпусур дуруган дурсса хIакьинусса жунма.) Цалгу бувкIра ттула дусъсса душнищал гъухъа баххана бувну. Тани мукун зун бикIайва душру. Янна-ка чансса дуну тIияв къакIула. «Му цир, ттаттал, — увкунни. — Мадаванна ххишала мукунсса тIул. Чил янна, зат къахъинссар. Азар лахъайссар, цIинцI лахъайссар, нацI лахъайссар. Ххядуккайссар, дакъа шайссар. Лахъаву дуллан багьайссар», — куну. Бюхъай цаманан къааьламат бизан вай махъру. Аммарив ттун ттула оьрмулуву чIявуну бучIи лявкъуссар ттаттал аькьилсса маслихIатру.