ЧIирисса шяравату – хъунмасса ххуллийн

fstog_4Ци хъунмасса къуллугърай зий ивкIун ухьурчагу, къуллугърал къаувай инсан бюхттул, так ца къуллугъралшиврий къаличIай бусравну ванал цIа илданий. Халкьуннаву ххуйсса цIа личIан дан хъинну захIматссар. Мукун хьуншиврул инсан цилва заманалулва язи увгьусса икIан аьркинссар.Аьвдуразакьлул арс Абакаров Рапинал цанна маччасса Ккуллал райондалул хъунаманал къуллугърай зий дурну дур дурагу 5 шин. Амма му хъун дакъасса чIумул мутталий мунаща бювхъуну бур исватну чIалачIи бан цува гьунар ххисса сакиншинначи ва каялувчи ушиву.

Ми шиннардил дянив диялну даххана хьуну диркIун дур райондалул чIалачIин. Рапи Абакаровлул хIарачатрайну, райцентрданий бувну, чулийн буккан бувну бур 400 инсан игьалагайсса Культуралул дворец, 60 инсан уттуишин ан шайсса цIусса азархана, шанна зивулийсса райкомрал здание, 500 номер бусса телефондалул станция. Ххуй-ххуйсса объектру дурну дур Ккулув, Хъусрахь, ЧIяв, СумбатIлив ва цайми-цаймигу шяраваллаву. Сакин дурну дур чIумун лархьхьусса ризкьичитурансса къулайшиннарду цурда райондалийгу, къутаннайгу. Ккуллал район диркIун дур хьхьичIунсса ххуттай. Цурда районгу, Гь. Саэдовлул ва С. Орджоникидзел цIанийсса колхозругу лайкь хьуну дур Союзрал, Аьрасатнал Федерациялул ва Республикалул лагрулийсса Занази ЯтIул ттугълин ва арцуйнусса бахшиширттан.
Та чIумал, яни чара бакъа номенклатуралул сияхI дайсса диркIсса совет заманнай, лябукку буну зузисса каялувчи ца кIанттай зий лахъи къалагайссия. ГацIана гьаз айссия ца шаттирал лавай. 1986-ку шинал Аьвдуразакьлул арс Рапи Абакаров ивтун ур ДАССР-нул Министртурал Советрал Председательнал заместительнугу, Республикалул Госпландалул председательнугу. Та чIумалссаму къуллугърал даража цуксса лахъсса ва агьамсса бивкIссарив хIисавравун лавсукун, му ца шаттирал лавай аву хъанай дакъарча, архIала шанма-мукьва шаттирал лавай аву хъанай дур.
Дагъусттан Республикалул Президентнал администрациялул бакIчину зий ивкIсса ХIамид ШихахIмадов дакIнийн бутлай ур укун: «Цилла структуралийн ва функциярттайн бувну, Госплан диркIссар хъинну къабигьасса сакиншиннану. Микку цачIун шайсса бивкIссар сайки циняв идарарттацIун бавхIусса масъалартту ва мунийн хIазран дакъар дирзун диркIсса «Экономикалул штаб» тIисса цIагу. Му «штабрайн» Рапи Абакаров зун увкIсса чIунгу хъинну жапасса чIун диркIссар. Мукун бунугу, чIирисса чIумул мутталий чIявусса цIу-цIусса затругу лавхьхьуну, му хъуннасса структуралул иширттал вивгу увххун, багьайсса куццуй зузи дурссар Абакаровлул цайнна тапшур дурсса лап агьамсса даву».
Та базилух кьамул бувсса хIукмурдайн бувну, 1986 шиная 1990 шинайн бияннин республикалий зузи дан ккаккан дурну диркIун дур 94 промышленностьрал предприятия ва миннулва филиаллу зунттал районнайгу – халкь давуртталгу щаллу бувну, миннал маэшатгу гьаз баншиврул. 1991-ку шинайннин цIуну тIиртIусса предприятиярттал ва миннул филиаллал сияхI лархъун диркIун дур 66-ннийн ва миннуй зун бивкIсса инсантурал аьдадгу дирну диркIун дур 7 азаруннийн.
Мира шиннардий, паччахIлугърай хъанахъисса дахханашивурттацIунгу, цилла чIумул тIалавшиндарацIунгу дархIуну, республикалий кьамул дурну диркIссар Дагъусттаннал экономика рынокрал хIакъи-хIисаврттайн дучIан даврил Программа. Та чIунгу, чIумул ишругу ххуйну дакIнийсса ДР-лул экономикалул министрнал заместитель Ибрагьим Ссунгъуров тIий ур:
«Му программалул биттуршиндарал заллунугу, сакиншинначинугу диркIссар Госплан. Яла муния бувссар Экономикалул комитет, хъиривва – ДР-лул Экономикалул министерство. Ми шанмагу идаралул ялувгу, аххана къаувну, зий ивкIссар Аьвдуразакьлул арс Рапи Абакаров, ва нанигу дурну ивкIссар му даву та захIматсса чIумул тагьарданувух жард къаувкуну».
СССР къала багьсса чIумал, гьарцагу кIанттурдай кунна, Дагъусттаннайгу лиллай-лекьлай дайдирхьуссар чIярусса затру, ласу бувхIуну ливчIссар властьрал институтру, цакуну яларай дагьссар производство, дайдирхьуссар хъуслил дефицит, дуца-дуцари хьуссар хозяйстварттал дянивсса дахIавуртту. Лап гъургъазану дурсса паччахIлугърал хъуслил приватизациялул ва багьрал либерализациялул дази къалаганну рирщуссар экономикалийх, хьуссар гиперинфляция.
Укуннагу захIматсса Дагъусттаннал экономикалул тагьар хъиннура жапа хьун дурссар Чачаннаву байбивхьусса дяъвилул ва щалвагу Къапкъазрайсса паракьат дакъасса тагьарданул, ми ишру сававну гьарцагу чулуха Дагъусттаннайн куч хьуну бавчусса лихъачалтрал. Дагъусттан мадарасса хIаллай ливчIссар транспортрал, энергетикалул ва информациялул блокадалуву. Ми гьарца затирттацIун сукку хьуссар лакрал агьали ЦIуссалакрал райондалия цамур кIанттайн бизан буллалаврил бала-хатIасса масъалагу. Гьай-гьай, аьлтта чIалачIисса зат бур ми циняв захIматшивуртту хьхьичIра-хьхьичI ликлай диркIшиву ДР-лул Экономикалул министерствалул хъачIунттай. Рапи Абакаровлунгу, мунал командалунгу зун багьссар, кIи-шан буцлацисса кIанттайн бияннин тIиссакссагу. Лахъисса командировкарттай занан багьлай бивкIссар Москавлив, буклан багьлай бивкIссар отраслирдал министерстварттайх ва Аьрасатнал Федерациялул ХIукуматрацIух.
Мукунсса хIарачатирттансса барачатнугу ккалли бан бучIиссар та чIумал кьамул бувну бивкIсса, жунма ххуйну кIулсса, Аьрасатнал Федерациялул ХIукуматрал хIукмугу: «О неотложных мерах по стабилизации и развитию экономики Республики Дагестан», мукунна «Горы», «Юг», «Север» тIисса программарттугу.
«Горы» программалул директор МахIаммадхIажи Зайнулаьбидов: «Так ца «Горы» программалул кумаграйхчин республикалий, зунттал районнай тIивтIуссар 105 школа, 46 медициналул идара, 50 спортрал объект, 600 км. лагрулийсса газ буцаву ва мукунна цайми-цаймигу агьамсса затру».
Ттинин жува бувцуцири мисаллал хъирив учин ччимургу вари: ялун уруган рухI дакъа чIалачIисса вай цифрардал ва хIасиллал махъ бавцIуну бивкIссар рухI дусса инсантал, миннал бихьлай бивкIсса захIмат. Ва му кьюкьлуву, махъ бакъа, цанма лайкьсса, ххуйсса ххуттай мудангу кIицI лагансса кIантту бувгьуну уссар, 1948 шинал дунияллийн увксса, зунттавусса Къяннал шяраву оьрчIшивугу ларгсса, щалвагу лакрал илданий бусравсса инсан, Аьвдуразакьлул арс Рапи Абакаров.
Цалла давурттал аралуву гьунар ххиссагу, итххявхссагу къаивкIссания, ца-кIира давугу даххана дурну, цаппара чIун лях ларгун махъ, тIалав увну, цIунилгу къаитантIиссия Рапи хъунмасса идаралул хъунаману – ДР-лул Шяраваллил хозяйствалул министрнал къуллугърай.
Жагьилсса чIумуятура дайдирхьуну (28 шинаву 800 инсан усса организациялул хъунаману ивкIун ур, 31 шинаву хъуннасса райондалул 1-ма секретарьну ивкIун ур (!), ванал карьера дахIалай чинну дирину хьхьичIуннай най диркIун духьурчагу, му лап бигьанугу, дайшишру дакъагу най къадиркIссар. Хъамакъабитансса цаппара никъа-къинттагу щуссар.
Цува Рапи дакIнийн бутлай ур укун: «Дахьва институт бувккусса чIаважагьил, цаннил хъирив ца къуллугъирттал шачIантту битлай най, ивра Дагъусттаннал Председательнал заместительнал къуллугърайн – оьрмулул 35 шинаву. Нава ивтсса гьарцагу къуллугърай на ттущара ци-дунугу дан шайшиву чIалачIи байхьунссия, хIатта ттулла специальностьрацIун къадакьлакьисса даврийгума. Яла тIааьн чанмур чIун тIурча духьунссия, вари чинсса багьанагу бакъанува, нава цакуну экономикалул министрнал даврия укьан аву. ЦIуну ивтсса ДР-лул ХIукуматрал Председатель Х. Шихсаэдовлул ттухь тIайланма увкуна: «Рапий, къаччангу мабикIара, ина ттул командалувун ухлай акъара», — куну. Шанма зуруй уссияв, ваца ттущава нава акъа хьусса куна, чувчIавгу къазий. Амма, «ца заралгу, ца хайрди» учайхха, ми шанмагу зурул мутталий ттун ххуйну бувчIуна ттулва мяйжаннугусса ва къамяйжаннугусса дустал цумирив: нава къуллугърай акъассаксса хIаллай миннал кьюкьри диялну ххялтIа дурккуна».
«ОьрчIсса чIумалсса шиннардий хъунмур эбрат щияту ларсъссар ина?» тIисса суалданухьхьунсса жавабран Рапи, пикривагу къабувнува, тIий ур: «Ттула хъунама уссу Сулайман – ччарча дуккаврил чулуха, ччарча спортрал чулуха. Ттул уссу гьарцагу чулуха итххявхсса, оьвхъусса икIайва».
Ххирасса Рапий, ина увсса Кьини чIявуссаннансса ххаришивур, ххуйшивур!
Жул корр.