ЦIу буккан бунни лакку мазрал луттирду

Мисиду Щурпаева

Ларгсса нюжмардий А.А.Тахо-Годил цIанийсса педагогикалул институтраву республикалул школарттай байбихьулул классир­ттаву ишла буллай байбивхьусса, 

уттигъанну цIубувсса лакку мазрайсса луттирдан хасъсса семинар-батIаву хьунни. Ваний гьуртту хьун бувкIун бия шагьрурдал ва жула шаннагу райондалул школарттай лакку мазрал дарсру дихьлахьисса учительтал ва цаппара директортал.


Залму АьбдурахIманова
Семинарданул даву дайдирхьусса педагогикалул элмурдал доктор, профессор Мисиду Щурпаевал цила ихтилатраву кIицI бувна цIанасса батIаву цIусса луттирдан лайкьсса кьимат бищунсса, къулайшиннардия бусансса ва духьурча, диялдакъашивурттаягу ихтилат бувну, ми цачIу ххал дигьин­сса ва цаймигу масъалартту гьаз бан­сса душиву.

Семинарданий гьуртту хьусса шагьрурдал ва жула шаннагу райондалул школарттай
лакку мазрал дарсру дихьлахьисса учительтал

Гьашинусса ду­ккаврил шин, мяйжаннугу, ла­кку мазрал дарсирдал учительтурал байбихьулул классирттаву дайдирхьуссар цIусса луттирдащал. ЧIярусса шиннуя жула учительтурал дуклаки оьрчIансса ла­кку мазрал луттирду биял къахъанай, бухминнул ксероксру бувну, оьрчIащал зий. Мисиду Идрисовнал бусаврийну, жула школарттай 1-4-ми кла­ссирттаву ишла буллантIисса вай луттирду институтрал пишакартурал цIубуккан бувну бур, бухми луттирдаву диркIсса цаппара заданиярттугу дурурччуну, хIурматран, гайннул автортурал цIардугу диртун, цIана тIалав дуллалисса федерал стандартирттайн чул бивщуну.

«Уттинингу жува ишла бу­ллай бивкIру хъинну ххуйсса, лакку мазраха зий чIярусса шинну дурсса аьлимтурал сакин бувну бивкIсса луттирду. ЧIумул тIалавшиннардайн бувну, жуя тIалав буллай бур федерал стандартирттайн бучIан. Дуллалисса давриву чIиви-хъунсса гъалатI бакъагу къабикIайссар. КIива барз хьунни зул вай цIуну бувксса луттирдащал зий. Бухьурча зула учинмур, духьурча вайннуву диялдакъашивуртту, букъавчIайсса кIанттурду, жу хIадурссару ми утти бищунми луттирдаву хIисавравун ласун», — увкунни ванил.

Цалчинмур классрансса лу сакин бувну бур А.Тахо-Годил цIанийсса педагогикалул институтрал элмийсса зузала Светлана Мутаевал, кIилчинмур классрансса – Мисиду Щурпаевал, хьхьичIмур луттирал автор К. РахIимовлул сакин дурми давурттугу диртун, шамилчинмур классран – С. Мутаевал, хьхьичIмур луттирал автортал – аьлимчу Э.Аьбдуллаевлул ва К.РахIимовлул сакин бувмургу бурувччуну ва мукьилчинмур классрансса цIусса луттирал авторшивугу М.Щурпаевал ва С.Мутаевал дурну дур. Гьарца классрансса луттирдал тираж дур 1400-ннийн дирсса, луттирду итабавкьуну бур Санкт-Петербурграй.

М. Щурпаевал мукунма цила ихтилатраву кIицI бувна, гьарца лу, учительнал канилу программа дунугу-дакъанугу, ишла бан бигьасса журалий сакин був­сса бушиву. Мисалдаран, луттирал бакIрай ккаккан бувну буссар дуклаки оьрчIан кIулну бикIан аьркинмур, лишанну ишла дурну, ккаккан дурну дуссар захIматми ва бигьами заданияртту, этнокомпонент хIисаврай луттирдаву ишла дурну дур жула миллатрал аслий­сса кIанттурдал суратру –Гъази-Гъумучиял цIаларгсса Ханнал бяр, Ккуллал щар, ПпабакIу, Бархъаллал тIахIунтту ва цаймигу.

Светлана Мутаевал кIицI бувна лу сакин байни цанма хьунабавкьусса цаппара кIанттурду. Мисалдаран, луттираха зузийни школарттай ниттил мазрал ва литературийсса буккаврил нюжмардий 5 дарс диркIссар. Лу итабавкьуну, ца чулийн бувккукун, нюжмардий 3 дарс дихьлан кка­ккан дурну дур.

«Шиная шинайн, халкь шагьрурдайн бивзун най, жула щархъал школарттай оьрчIру чан хъанахъисса нигьачIисса тагьар дур. ХьхьичIва шяраваллил школарттан ца лу, шагьрурдайминнан цамур лу бищайсса бивкIхьурча, цIана цинявннан ца лу ишла буллан ккаккан бувну бур. Жулгу, зулгу мурад – ниттил маз буруччинсса ва му машгьур буллансса бухьувкун, ва лугу сакин бувну буссар оьрчIангу, учительтурангу бувчIин, ишла бан бигьасса журалий, — тIий бия ва.

Лу хIадур бавриву цанна хьунадаркьусса захIматшивурттавух кIицI бувна вайннал жула мазраву цинявннан ишласса терминну къаляхълай диркIшиву, утти­заманнай ниттил мазрай чичлачисса чичулт ва шаэртал чанну бушиву, хIакьинусса чIумуха лавхьхьусса текстру бакъашиву ва цаймигу цаппара кIанттурду.

Гьарта-гьарзану бувсуна вайннал цIусса «Лакку мазрал» учебный пособиярттал сакиншиндараягу. ХIасил вай луттирду, ялув кIицI бувсса куццуй, Федерал паччахIлугърал цIусса аьм­сса байбихьулул классирттан­сса стандартирттайн бувну сакин бувну буссар. Вай ишла буллан ккаккан бувссар щала дуккаврил шинай. Гьарца раздел лахьлахьийни дуклаки оьрчIал хьхьичI бивхьусса масъалартту разделданул бакIрай (шмуцтитул) кка­ккан бувну буссар. Вайннул дуклаки оьрчIан лахьхьин аьркинмур бувчIин кумаг байссар. Ва даврил мурадгу ниттил маз лахьхьаврихсса гъира ххи баву хъанахъиссар, дуклаки оьрчIан ккаккан дурсса тема лахьлахьийни дуллалисса давурттал агьамшиву дурчIин дайссар.

Ва бакъасса, пособиярттаву хъуннасса къулагъас дурну дуссар текстращалсса давуртту даврих. Мукунна чIярусса давуртту дуклаки оьрчIал чичрулийнусса ва дакIнихсса гъалгъа магьир бан кумагрансса дуллу­ссагу дур.

Бувсса захIматрахлу хъунма­сса барчаллагь тIисса махъру шикку лавхъуна ЦIуминалийсса ДучIиннал школалул учитель Багъирчаева Умаматлул, Щардал школалул учитель Оьмарова Дианал, Гъумучиял школалул учитель Ибрагьимова Гулал, МахIачкъалаллал 11-мур школалул учитель Рамазанова Самратлул, МахIачкъалаллал 10-мур школалул учитель ХIажиева Басиратлул, Бабаюртуллал райондалийсса Карашрал школалул директор Айгунов ТIагьирдул ва Каспийскаллал гимназиялул учитель Сяидова Эльвирал ва м.ц.

Луттираясса ххаришив­руцIун дия вайннал муданнасса къювугу – шиная шинайн ниттил мазрай гъалгъа тIисса оьрчIру чан хъанахъаву, нитти-буттал ла­кку мазрал дарсирдая оьрчIру бувцуну, цайми дарсирдайн чичаву ва цаймигу ишру. Шагьрурдайми учительтуралмур къюву дурчIинссия, шяраваллил учительтурал «цалчинмур классравун оьрус маз бакъа къабувчIайсса оьрчIру бувкIсса ишругу гьарза хъанай бур», — тIими хавардурив кIилий бюхлай бия. Учительтал, циняв ца зумату кунма, тавакъю буллай бия жула нитти-буттахъахь цала-цала оьрчIащал лакку мазрай ихтилатру буллан, ниттил мазрахсса ччаву кулпатравур дишайсса тIий.

БатIаврил ахирданий луттираха зий бивкIсса Мисиду Щурпаева ва Светлана Мутаева хъунмасса барчаллагьрай бия цIусса учебный пособияртту буллалисса чIумал цанма кумаг бувсса, чIарах бавцIусса инсантурайнгу: лакрал чичу ва шаэр Мирза Давыдовлуйн, «Илчи» кказитрал хъунама редактор Руслан Башаевлуйн ва, цувагу учебный пособиялул автор унугу, гьарца дуллалисса давриву чIарав ивкIсса, жула аьлимчу, филологиялул элмурдал доктор Эса Аьбдуллаевлуйн.