Ттуршра шин ляхсса хьунабакьаву

Цаппара шиннардил хьхьичI, Гъумукун лавгун унува, ссил Уммукусумлул бувсуна Мичиххичнава арамтал бувкIун бия, ХIавинахъал Саэдлуя цIухху-бусу буллай куну. Ссу цуппа бугьара хьуну буну, ми ца бивкIссарив вари чинну бувчIунугу бакъая.

Миннащал ххуллу ккаккан бан МахIачкъалалия увкIун ивкIун ур профессор Казбек Султанов. Миннал кьариртун дия адресгу, телефонгу. Му чагъарданийсса я хатI къабувчIлай, я телефон къадагьлай мадара хIал хьуна. Ахирданийгу, ца ЧатIу тIисса инсанначIан дагьуна.
Мунащал гъалгъа бувну махъ бувчIуна тани бувкIун бивкIсса инсантал 100 шинал хьхьичI бакъа-къатIа хьуну бивкIсса ХIавинахъал Саэдлул уссурваврал — Аьвдуллагьлулгу, МахIаммадлулгу агьулданиясса арамтал бивкIшиву.
Вана жунна кIулсса ХIавина­хъал Саэдлул тухумрал нясав: ХIави – Агълар-ханнал дусгу, гъанчугу, зий ивкIссар Гъази-Гъумучиял юзбашину. Ванал арс – ХIавинахъал Ибрагьин, Гъази-Гъумучиял округрал старшина, ванал кулпат – Гьу­хъалиясса Мариян. Вайннал арсру: Аьвдурашид, МахIаммад, Аьвдуллагь, Саэд, ХIанапи, ХIави; душру: Рукьижат, Уммукусум (ттул ниттил нину). Саэд, Аьвдуллагь ва Уммукусум бувссар гъурбатрай – ссивир бувну бивкIсса кIанттай. Ппу Ибрагьин старшина ухьувкун, бунт гьаз хьу­сса 1877-ку шинал, къатригу хъямала дурну, ччурччуну, мюрщисса оьрчIащал бачин бувну бур щалва кулпат Псковскаллал губерниялийн. Ххуллийхгу чIявусса халкь кьатI шайсса бивкIун бур. Тархъанну оьрму бутлай аьдат хьу­сса зунттал агьалинал ци пикрирду биявав тихун бияннингу, тийх яхъа­нахъинийгу?! Ряхра шингу ссивиршиврий дурну, зана хьуну бур ХIавинахъал кулпат Гъумукун.
Гъан-маччанал, чIаххув-чIарахнал хIарачатрайну къатригу цIу дуккан дурну, цIунилгу дузал буллан бивкIун бур цалва багьу-бизу. Каторгалий увну ухьурчагу, Саэдлуща хьуну бур Петербурглив университетравун уххан, мугу ххювардай къуртал бан 1911 шинал. Мивун ухханнингу ванал марцIсса ххювардай бувккуну бивкIссар гимназия.
Чан-чанну тIий кIункIу хъанай, чIал къавхьуну Саэд хIала хьуну ур революционертурал иширттавух. 1912-ку шинал Сан-Петербурглив буккан буллай ивкIссар «Заря Дагестана», «Мусульманская газета», тIисса кказитру . Ккалай ивкIссар лекцияртту Петербурглив, Москавлив, Къиримнаву, Ростоврай, Бакуй, Нальчикрай, Щурагь.
Дагъусттаннайн учIайхту, кьаст дурссар Саэд угьан. Гъумук, мунал къатрал лагма рургьуну, кулпатращал, оьрчIащал пIякь учин данну, укку тIун бивкIссар. «Цал кулпатгу, мюрщисса мукьвагу душгу итабакьира, яла нагу укканна», — ку­ссар Саэдлул. Кулпат итабакьайхту, ца каних маузергу , вамур каних бомбагу бувгьуну, кьюкьлул дянивух увккун ур Саэд, бюхълай бухьурча, угьияра тIий. Угьан Саэд къаиривукун, мунал къатри пIякь учин дурссар.
Муниннин, 1918 шинал, миннахьхьун иривну ивкIссар 18 шин къархьусса Саэдлул чIивима уссу ХIанапи. Саэд угьан къавхьукун, Грозналлал шагьрулул майданнив ХIанапи аьс увну ивкIссар. Ттул пикрилий, чIивима уссу аьс айхту, Аьвдулгу, МахIаммадгу лабикIлан бивкIхьунссия. Мусил усттартал буну, Алсалталий цала дустурачIа арцу-мусигу кьадиртун, бакъа-къатIа хьуну лавгун бур ми. Революция хьуну махъгу цукунчIав ялун къаливчуну бур, щийнчIав вихшала дакъа. Вихшала къадишавугу миннал, гьай-гьай, тIайласса диркIун дур, диркIшиву жунма кIулну бакъарив. Ряхра шин каторгалий дурсса ппу Ибрагьин икIу, аьс увсса ХIанапи икIу, цува Саэд икIу, бивкIулулгу, бу­ккулулгу дянийх ацIрахъул шиннардий занази бувну бивкIун ба­къарив?! КьюлтI къавхьуссания, личIайссияв сагъну Аьвдуллагь ва МахIаммадгу!
Та чIумалсса НКВД ци загь­румандалул организация диркIссарив жунна кIуллихха. Мунил ккуручай ккуру бивхьу­ссар Саэдлул ялттугу. Саэдлул ми кьинирдая сайки цичIав къабусайва. Так ца чIумал увкуна: «Дуснакьрай яла захIматмур зат, стулдануцIунгу авхIуну, бакIрайн щин кIунтIа тIутIи даву дия», — куну. Ми кIунтIайтIи дурну ца ссятрава бакIрайх бург ришлашиссаксса кунмасса иш хъанан бикIайва тIива.
Жул оьрчIру чIявусса буну, Саэд Муркъилинахъал ХIажиначIа уттуишайва. Ниттилгу на, дукра хIадур шайхту, оьвчин гьан айвав. Му жу Ттуплислив яхъанахъи­сса чIун дия. Ттуплислив гьаннин Саэд яхъанай ивкIссар Щурагьсса генерал Кореневлул къатраву.
Культуралул министерствалул методистну зузисса чIумал, 1970-ку шинал, на командировкалий гьан увнав Буйнакскалийн. Му чIумал кIикку, дуниял сукку хьуну, чIярусса къатри дия лекьа-пIякьу хьуну. Амма Саэд яхъанай ивкIсса кIизивулийсса къат­ран цичIав хьуну бакъая. КIиву Саэдлул музей бикIайва, мунал чIявусса документ­ругу, ярагъгу, кьай-кьуйгу дусса. Сагъну-саламатну ливчIун бия, метралул уттасса чIиртту буну тIий. КIикку Сталингу, Орджоникидзегу лив­ккун бивкIссар, Дагъусттаннал автономия дуллалисса чIумал. Бувагу зарал къабивну бивкIсса кIай къатри кIиккусса хъуниминнал дия лекьан дан хIукму бувну, кIивусса кьай-кьуй, документругу, ярагъгу хъямала бан бувну.
ДукIу буссия бувкIун Мичи­ххичнава цаппара гъан-маччами: ЧатIу, Рамазан, Маншура, Мурад. Жугу ми кьамул бувссия бюхъай­сса куццуй. Гьаксса мюхтажну бия бусласимунихгу, суратирттахгу. ЧатIу ва Маншура уссу ва ссу бур. Яла чан-чанну тIий бувсуна цала бакIрачIан бувкIун бивкIмуния.
Мичиххичнаву яхъанахъисса циняв халкь, кьайлул вагоннавун бавкьуну, кIинттул чIумал, тIайла бувккун бур Къазахъисттаннайн. Вагоннавугу, ккаши-мякьлилгу, къашайшиврулгу, чIявусса хьуну бур ххуллийх ливтIусса. Ликкан бувну бур авлахърай. Цуманаща цукун бювхъурив, миналул хъанан бивкIун бур.
ЧатIу тIима Петро-Павловс­каллал энергосетрал хъунаману зий ур. Мунал ссу Маншурал бусса бур шанна зивулий­сса азархана. Мунил лас Рамзангу цIа дурк­сса хIакин ур, цувагу, Джохар Дудаев сагъсса чIумал, мунал кумагчину ивкIун ур. Дудаев ивчIайхту, Рамзангу авкьуну ур 12 шинайсса дуснакьравун, экстремист хIисаврай. Ряхра шин дурну дур вацIраву поселениялий, тиччагу сагъну зана хьуну ур, за кIулсса хIакин уну тIий. ХIакьину Грозналий ми яхъанай бур Руслан Хасбулатовлуща ларсъсса хъунисса къатраву. Путчрал ялув дуснакьрайн агьайхту, танал ми дарххуну диркIун дур.
Бухьхьи тIий буну, лавгссияв жугу яла тихун минначIан цачIанмагу: ттула ссил арс Штанчаев Шамил, Сурхай-ханнал тухумраясса Муслим, нава, ттула кулпат Муслимат.
ДукIу бувкIссия жучIан ялагу Рамзангу, Маншурагу бигьалаган. Маншура тIааьн бакъа буну, жу Рамзаннущал лавгссияв Гъумукун. Лагма-ялттусса дунияллухгу уруг­лай, тамаша буллай ия: ца чулуха – щюллисса ВацIилу, вамур чулуха – Хъун-Зунтту, урчIах – марххала къабавссусса зунттурду. Лавгссияв Хъунмизитравунгу. Шиччар, учав, щала Ккавкказрайх ппив хъанай дайдирхьусса ислам дингу. Ли­ккаву дурссия ттула душнил ласнал ппу НураттиннучIа. Гьай-гьай, лавгссияв Саэдлул гьаттайнгу.
Гьунттихавай Рамзаннущал лавгру ГьунчIукьатIувгу. Ти­кку жу, лайкьну хьунагубавкьуну, хъамалугу бувнав Аьбдуллаев МахIаммадлул (Шампанский МахIаммадлул). Тиккува жу хьунабавкьуру ГьунчIукьатIрал жяматрал ххаллилсса вакилтуращал – Кьурбанаьлищал, Зиябуттиннущал, Маликлущал.
Мичиххичнава бувкIминнал бусласаврийн бувну, тикку чIявусса агьлу бусса бур Саэдлул кIиягу ­уссия хьусса. ЦIуллушиву дулурча, чан-чанну тIий, кIул хьунну цинявннащал.
Абрек-Заур Абакаров