Маз буссакссар миллатгу уттавасса

uncuk_1Лакрал буссар «БуттарссичIан лагара – аьтIи бувну бучIара, чIаххущарничIан гьара – хъяхъи бувну бучIара» тIисса учала. Жунгу ччай бур хъинбитаншиврул нахIу махъру бусласисса чIаххущарнил кунмасса бакъа, дакIцIуцIисса буттарссил кунма бюххансса гъалгъа бан. Лакку мазрал (ниттил мазрал бакъача) буруккин, цуппалу лавсун бу­ккан бан къахьунтIиссар, цамур хъиннува агьамсса буруккинттарацIун къабавхIуну. ХьхьичIва-хьхьичI цал кIул хьун аьркинни му маз щиннив бакъа къабучIисса? Му аьркинсса так лакранни, цивппа лакру тIутIиминнан.

Ххал баннуча, туну, чIявусса бурив махъра-махъсса переписьрайн бувну 120000-нная ливчусса лакраву буниялттунма лакри учин бучIими. Му кIул баншиврул буцинну цаппара жула буккултрачIа сийлийсса кIулчутурал махъру цалчинмур критериялун ккаллийну В. Лениннул увкуну бур: «Маз бакъа миллат бакъассар». Добролюбовлул увкуну бур: «Инсан ци мазрай гъалгъа тIисса урив, муна му миллатраятуссар». Академик И. Павловлул, хъиннува кIанайн бутан, цIуххайсса бивкIун бур: «Ина ци мазрай балглан икIара? Ина макIра ци мазрай гъалгъа тIун икIара?» — куну. КIилчинмур критерийлун ккалли байссар, чIярусса ттуршрахъул шиннардил лахъишиврий цалалусса историялул, цивппа ча бувксса ци тайпалул ляхъин буссарив кIулшиву, цIуну бувсса оьрчIнияцIа цала зумуну аьдат буллай хъуни шаврил, гьарца багьу-бизулуву, ичIувагу, кьатIувгу занакьулу хъанахъаврил, бувайсса кушулул, дукай­сса дукралул, бивкIулий, буккулий дайсса аьдатирттал, гьарцагу цала зумуну, цанна лайкьну даймунил, бугума цалами буттахъал, цала ляхъиндалулгума зумуну къуццу тIаврил, мунияту яла чанну арулла никирайссарагу цала буттахъал цIарду, цала ляхъиндалул хIисав кIулну дикIаврил. КIайннал дуллай бивкIсса цIанихмунин лайкьну, дакI дуну икIан, нажагьссаннал итабавкьусса гъалатI, лащин­сса тIул лахъуни дуллалийнигу, му дакIнийн кьуртIуну, тачIав цала, оьрчIал оьрчIайх лахъуни дуллансса цичIар цащара къаличинну къуццу тIун. Мина ми гьарзад дуссар миллатрал мазраву (му­къурттиву бакъача).
Ми кIирагу критерий гьануну ларсун ххал булларчагума бурив жула щархъавувагу чIявусса лакри учинсса? Цуксса жунма буну ччай бунугу, бакъар. Хъинну чансса, були нажагьсса бакъа бакъарча цала цIуну увсса оьрчIал вичIилухун, га ххира-ххуй уллай, чандидай уллай, лакку зумуну­сса гъили-чанилул махъру чай­сса, цийнма цила лякьлул оьрчIахь лакку мазрай «дадай» учин бай­сса, буттайн лакку мазрай, тIааьн бакъасса, оьл чапал хьувкун хъу­ттайн учайсса «папа» тIутIи къаувну, «мяммай» тIутIи айсса. Гана гиччавар га оьрчIал дакIнивун агъу бутIлатIисса, ганал дакIниву ниттих куннасса ччаву лакку мазрахгу, буттах куннасса ччаву ла­кку кIанттухгу хьун къадитлати­сса. Ганан цувагур цайми миллатирттал оьрчIаяр, лувсса, кьювкьусса, кIилчинмур, шамилчинмур сортирал оьрчI ушиву бюххан буллалисса.
Гьай-гьайгу, цала миллатраятуминнаха, цала нитти-буттаха лащаву кьюкьалану чIалачIисса, цала аьдатру дуручлан къаччи­сса, цала буттахъал зумуну къу­ццу тIун, багьу-бизулул ххуллурду бачин бан къаччисса инсан, туну кьюгу-кьювкьуссар, кьагу-кьадарссар! Цанчирча, цала нитти-буттайн, цала миллатрайн ттиликI ришлашима, яла агьлагьима, бу­ттал кIанттуйн ттиликI рирщумари. Лаккучунал буттал кIанугу ла­кку кIанур. Мунияту яла агьмагу ла­ккучу акъар.
Ниттил мазгу, ниттил накI­лищал ниттил лахьхьин був­сса мазри, шяравун гьан увну, цIуницIа бабахъаяту лахьлахьисса мазгу, ниттил маз ба­къарча, ялун мазри, цамур мазри. Му мазрай тачIав цала бакIраву балг­лангу къаикIайссар, макIра гъалгъатIунгу къаикIайссар.
ЦIана Лаккуй нажагьссагу оьрчIру бакъар арчимай, пянцI, кIил, хаччи цирив кIулсса, ли­хъулий буклакиссагу чувчIав ххал къашай. Интнил хьхьунугума щичIачIав урун, тIурщив ххал къашай, бартригу нажагьссаннал дакъа къадувай. ХъатIайсса буттахъал аьдатрурив чан-кьан­сса щархъаву (Инишав, ялагу чуврив лирчIун дунуккар) дакъа къалирчIун дур, гьарцазад ца хIан хIачIлачIи баврийн дуккан дурну, цуппа хъатIул хъиншивугу, хъуншивугу бачIва бувсса хIанттил къуршайнугу, бувччу хьусса хъуниминнал бияврийнугу кIул буллай ххаралун. ЧIяруми лакрал хъаннингума жула буттахъалла диркIсса дукрардаяту нажагьссагу дуван къакIулли, ми хъинну чур­ххан бузссагу, дакьайссагу дуна, ца циняв зунттал халкьуннан цинявннан цакуцсса ххункIругу, буркивгу бакъа. Жула лакку мазрай­сса хъаннил журналданийгу дурагу жула кулинар рецептру къадикIай, цайми миллатиртталсса дакъа.
Шамилчинмур чулухалу кка­ккан бан буцинну укунсса ца хьумур. Ттигъанну ДучIиннал шяраваллил чIарах яттищал нани­сса КIамахъалиятусса кIия хIухчу хьунаавкьуна. Щаращул чIарав щябивкIун бючIу-букку буллали­сса чIумал, га ца угьараманал Ибрагьимлул увкуна:
— Жу бувкIру УручрахчIин хьуну, Хъунайнна арих Гъумукун бувккун. МахIатталшиву дав ца затрай. Та Ахъушиял райондалул лухччив лакралссаннуяр цахъисгу ххуйсса дакъар, амма тиккусса тай бур, бютIаннарай бивхьуну, хъунисса, чIюлусса къатри дуллай. Щархъурду дур шагьрурдуксса хьуну. Ца кIисса бизануксса кIану бакъар бу­къавгьусса. Мюрщисса оьрчIаяту тIайла хьуну бур, ваца ппив бувсса битIикьукьултрал къатIуйн бувксса кунма, га кIюр­ххия та маркIачIаннин булувкьуну зий…
— Да арамтал, тава райондалий бунугу, та Уручуллал щаргу дур дачIи эяллайн дурккун, халкьгу бур, зугу къазий, хIанттихун багьну, — увкунни къащилий Зулкьарнай тIисса жагьилманалгу.
— Туну тайгу лакрихха – увкунни, хъянгу ивкIун Ибрагьимлул.
За лаласайсса, чIарах увкмунил хIисав ласайсса ивзун, цIуххав на Ибрагьимлухь:
— Вила пикрилий, циван бухьунссару жува укун эяллай бавцIуну, тай тукун тирхханнарайн бувккун буна? – куну.
Жува буру жула большевиктураяту цIарду дуллайнма, революционерталлу тIий, пахру буллай, уттигу «бивкIусса оьл накIлих буллай», коммунистътурал замана зана бикIаннин ялугьий. Тай бур, цахьхьунна дирирсса тархъаншивриятугу ххарину, ххаллил­сса мизит­ругу бувну, Заннайн щукрулий, эбадатрахун багьну, цала хIалалсса кьисмат захIмат бувну ляхълай чяш бувккун, — ччянияцIа балглай бивкIсса кунма тIива Ибрагьимлул.
КIа хIухчил тIутIимур бавукун, хьхьичI бавцIуна цIанихсса лаккучу, Москавливсса аьлимчу, Уручратусса МахIаммадхъал Зайнуттиннул жула «Илчилул» зузала КIуруххъал ХIасаннущал буллалисса гъалгъалувусса, куртIсса, аьщуйн щуну тIайласса махъру («Илчи» №21,25/ V-01 ш. «Жула цIакь лакку улклувурив бусса». Хаснува махъва-махъсса абзац).
Вай кIия яхIгу, асгу бусса хIакьсса лакрал чиваркIуннал кказитрайхчIинссагу, кIай хIух­чалтрал, гьаман, «яхI кьацIул бувгьуну зузисса» хIухчалтралгу цалийн букIлакIисса мукъурттил чIалачIи дуллай бур жула миллат­рал цIанасса ляличIишинна ссаву дуссарив, дугу цурда жула бу­ттахъал ас ливчIун бакъашивруву, дакIниву иман духларгун, оькки-ххуй бяйкьуну, оьруснай учин, «национальное самосознание, достоинство» къалирчIун бушиву.
Цинявгу жула лакрал дуклакиминнал элмулул кIулшиву ляхълай бур оьрус мазрай, ЕвропанавухчIин дукIлакIисса, щалла дунияллул халкьуннан цасса, латIин, грек, ­аьраб, утти ингилисгу мазурдил гьанулийсса терминологиялулгу вибувцIусса. Утти бур «Илчилий» ми дунияллул кIулшилул магистралланияту бяйкьуххуллийн, цIаннавун, къачунчIав буцлаци­сса «маданиятру», «аьдабиятру», щинчIаврагу къадурчIайсса «магьирлугъру» м.ц. чичлай мюрщи оьрчIал кунмасса тIуркIурдахун багьну.
Цуксса жунма кьурчIинугу, му цIуцIаву жула буттахъавура диркIун дур. Мунин багьанагу хьухьунссар миннан идеологиягу, политикагу цаннияту ца личIи дан къакIулшиву. Ттун дакIний бур ца бястливу ттула буттал оппонентътурахьхьун буллай ивкIсса риторикалул суал: «БацIила да, туну бусурманчу ухьурча – аьраб, коммунист ухьурчан – оьрус хьун аьркинссарив? КъабучIиссарив на нава ци массаврайн гьарчангу, ттула буттал арсну, нава лаккучуну личIан?» тIисса. Му чулухунмай цIана, Аллагьнайн щукру хьуннав, жува Аьрасатнал хIукуматраву жула национал жулалушиврул, жула культуралул, гьарцагу багьу-бизулул, мазрал, массаврал (идеологиялул) ца хъисвагу ссуссукьу къабуллай тархъанну бивтун буру, хIатта аьркинсса хIалушиннаран кабакьугума буллай. Ва тархъаншиву жучIара тачIав къадиркIун дур щинчIав мютIийсса, суверенитет дакъасса чIуннардий. Муниятури жула зунттал халкьуннан цIана хъуннасса, тIиртIусса, цIакь бусса хIукуматрава – Аьрасатнава цукунчIав буккан къаччисса, щил ци провокациярду дулларчагу. На дакIнийхтуну Заннайнгу вих­сса, МухIаммад-идавсил дингу щак бакъа кьамул дурсса бусурманчу уну тIий, ттун кIулли хъуна­сса Аллагьнал циняв инсантал ци миллат­раятусса бунугу, архIалну ляхъан бувшиву. Циняв цалари, цакуцну. КIанан хъинну ххуйну бувчIайссар циняв мазругу, лак­ралссагу.
Муна мунияту, ххирасса лак, жунма жула мазрал кьадру гьаз бан ччарча, цал жула дакIурдиву жула ас, жува щиярчIав лавайсса бакъахьурчагу, ялавайссагу, кьювкьуссагу бакъашиву жувунма, жула оьрчIавун, хъаннивун бю­ххан буллан аьркинни, ялттутурасса дакIхъуншивугу, курчIилшивугу, баччибакъашивугу кьадиртун. Ттун ттунна «хъин­сса буттал арс» тIисса цIанияр хъуннасса цIагу, ниттил мазрай бувссаннуяр нахIусса бючIу-буккугу, бусравгу къаччива. Мукунсса тагьарданийн бучIаншиврулгу аьркинни жула дянивату цуркгу, зунагу, хIанттил бувччу буллалавугу, наркотикирттал цIуцIаврил бугьавурттугу духлаган дуллай, жула бусса бюхъугу, цIакьгу бивхьуну, жунма хIалалсса кьисмат (бутIа) ляхълан. Мунияту аьркинни дакIурдиву хьхьара­сса, сситтуххисса инсантураятусса дакъа, нухъран жува чIалайнасса, дакIгу цIисса, цIимигу ликкайсса, бюхъулулгу, цIакьлилгу дазу да­къасса Заннаятусса нигь дикIан. Му чулухунмай жунма эбрат ласунмигу чIаравва, чIаххурайва бур, ччарча дарги, ччарча яру­сса, аьндархъи, аьнди, цIунтIайми ва м. ц., ччарча бартссавнил зунтталми. Лахьлан ччарча жува мина ми жула уссурвавраха лахьлан аьркинну, жула мазраву бакъа кунма чIалачIисса махъругу мива жуламиннуха лавхьхьуминнува ласлан аьркинни, — мина ми бикIан бю­хъайну тIий хъамабитавал хьусса жулава махъру.
«За бакъассар, цайминнал мазурдийгу дикIайссар мукуннасса цIуцIавуртту», — тIий паракьат буллансса акъа, цуппа марцIсса лакку маз цанма лахьхьин ччисса, жула мазравун мива-тива бувкIссагу, жулава махъругу дар бан, бувкIми ча, цукун бувкIссарив, жуламур ссайн бувну жулассарив кIул бан бю­хъайсса, яла-яла муних гъира бу­сса цалсса цучIав чIалай акъа­ри.
Жува бухьувкун ккавкказуллал мазурдил кулпатраватусса Нах-Дагъусттаннал группалувун багьлай, аьркинни бувчIин мазру бакъа гьарца чулуха жува цавай бушиву, царай тIуллу, царай ччянияцIасса аьдатру дусса, Мазяйхъал Казбеклул тIийкун, ляличIисса ккавкказуллан хасъсса «нравствалул нормардугу» душиву. Мунияту жувагу къахъинавав, турк, таджикI, индустал ва цаймигу къахъанай, жула Дагъусттаннал, Ккавкказуллал ритмалий, жула чугурданухун, чагъаналухун учай­сса балайрдугу тIий, ккавкказлуну, дагъусттаннаямину бикIанмур булларча. Цуксса ххуйну къабю­ххай, ЧIарадиял Гьочоблив дуллалисса конкурсрай пандурданухун, чугурданухун цила бикIайкунсса зунттал балайрдах вичIи дихьлахьийни. Жула чугургу, чагъанагу ччянива хъамабитавал хьуну бур. Цуксса авурну къабикIай зун­ттал хъаннил бакIбахIулуву, циняв зунттал хъаннил ххуйшиву цивунна ларсъсса кунма, узданну балай тIутIисса Ххадижат Жамалуттинова. Дунияллул ччимур кIанайсса яла цIадуркми конкурсирдай мяш учинну чIалан къабикIайрив?!
Жула оьрчI-бакIунная тIай­ла хьуну, жувура дакI дишин бан, гъира бутланшиврул хъин­сса цIушинна дайдирхьуна «ЧIа­валачиндалий» жула щархъал историярду бишлай. Му хъинсса аьдат «Илчилулгу» кьамул дурунни. МунийхчIин ца яла хъунмур марцIсса лакрал шяраваллил историялухун агьну ХIажиев Дундардул пагьмугу ялун ливчунни, цIагу дурккунни щала миллатравух, щаллусса лугума итабавкьунни. Му цIушинна хъиннура куртI хъанан диркIунни жула щархъурдал кIанттурдал цIарду-топонимикагу ратIлан бивкIукун.
Укун бавчуну, жула лакрацIун щала Дагъусттанналгу, Ккав­кказуллал историягу, ботаникагу, зоологиягу, этнографиягу аьл­тту булларча «Илчилул» буккултран цаватуминнайхчIин, циксса «Кьадал гьарду» ялун къаличлан­ссар, циксса жула лак­рал бю­хъучитал хIала къабу­хханссар?! Мунин ххуйсса дайдихьу дурну дия жула бусравсса Буттаев МахIаммадлул цаппара дарурттал урттурдан (ххяххиярдан) цIарду дартIун («Илчи» №21 IIV, 25-01 ш.). Жула хIукуматрал конституциялул паччахIлугърал мазруну кка­ккан бувну бур оьрус мазгу, ниттил мазругу. Жула Да­гъусттаннайсса чIаххув миллатирттал бюхъайссаксса чIявуну цала мазрай чичлай бур официалну аьркинсса чагъарду, хIатта-ца-ца чIумал халкьуннал вив бакъа, гилунмай, хъун кIанттурдайн гьан баймигума. ЖучIаварив цанна­хьхьун цаннал дулайсса распискарагу, собраниялул протоколвагу, щархъай чIирттай лачIун дайсса лозунгру, баянбавур­ттурагу щилчIав, оьрус мазрай бакъа, чичлай бакъари. Мунияту жула официал материаллал, канциляр чичрулул маз бувагу бювхъуну, цалийн багьан гьа хьунувагу бакъари. Мунияту «Илчилий» рирщусса официал материаллал мазгу бувчIлай бакъари, ми укунмагу гьантлул хьхьичIва радиолувух, телевизорданувух оьрус мазрай бавсса, кIулсса зару бикIай. ЦIанасса ппурттуву жула хIукуматрал мюрщи миллат­ру бухлаган къабитансса законгу дуккан дурну дур, миннуцIун кагу бакьлай бур. Жувания чан­сса бунугу, хьхьичIун ливчусса, яхI бу­сса, виртталсса, бюхъу бусса хал­кьру тIун бикIару. Бачи, да, жувагу жуйнма жува кIура баяннуча.
Зияуттин Айдамиров
«Илчи», 2002 ш. февраль