Байрандалул хъирив зулла ттиликI цилла кIанийн рутаншиврул

Байрандалул хъирив гьантрай кIуну бикIайссар щалва чурх, амма яла хъунмур гуж багьай ттиликIрайн. Цийра къия хьушиву буслай, кIуну, цIий сукку шай ттиликI.— Агарда киямур чулухалу цIий, дакI ларай най, хъункIущин ца кьарал дакъасса бухьурча, чIун дуркIссар зулла цIуллу-сагъшиврул хъирив буккансса. Буниялану ттиликI цIуцIисса инсан ччя-ччяни ухлай, дукралух тамахI бакъа, кьацI кьурчIину, кIарчI биллай, чурх ччий, чурххал бурчу хъахъи лаглай, яру хъахъину, кIущалу цIанну, чурххал кIиришиву лахъну икIайссар.

— ХьхьичIва-хьхьичI хIан кьадитияра. Дукиялул ялув бацIияра. Канакияра белокрал ва витаминнал авадансса дукия. Гъаттарал аьгъушиврун кIанай ишла дувара ххяххиялул аьгъушиву. Яла хъинмур аьгъушиву зайтундалул аьгъушивур. Канакияра ахъулсса, ахънил­сса, ккашарду, ахънилссаннул накь, дикI шархьсса накьливу дурсса. ДикIул дукрардава язи дугьияра зунна щинаву шархьсса, пачракъатлуву къюш бувсса (аьнакIул хъуру, оьрус аьнакIи, бюрчулил дикI), хъинссар парданий дурсса котлетру. БучIиссар ссихIирай ягу пачракъатлуву бувсса аьгъу бакъасса балугъ. НакIлил продуктылува личIи дара аьгъу дакъасса нис (творог), мас, тартнакI.
— Канакияра накьлил уртту, китайнал калан, гьумала ккиж, горчица, вайннул сси буккан кумаг байссар, кумаг байссар ттиликIран токсиннацIа марцI хьун.
— Дукра чIяру даву (переедание). Обмен веществ цилла нирхирава дуккайссар, ттиликI майлун татайссар, дагьайкун цилла даву щаллу дуллан къашайссар. ЩяивкIнасса (заназин, къадайсса) инсаннал кровообращение зия шайссар, сси буклан къабикIайссар, ттиликIрал даву зия шайссар.
— Даруртту. Лахъисса хIаллай чIявусса даруртту, антибиотик­ру, стероидру канакисса инсаннал ттиликI зия шайссар.
— Токсинну. Организмалувун гай багьайссар гьаваращал, дукралущал, щинащал, шайссар хъунххюттуву.
— Вирусру. Хъинну нигьа­чIисса Р, Д, В, С, гепатитрал вирусру. Буссар 3 ххуллу ми лахъайсса: оьттуйхчIин, наркотикирттал ххалаххайхчIин, уттубишаврийхчIин.

Хайр бумур

— Машхул шияра спортрахун оь ххуйну зун бикIайссар, сси буклаки байссар, ттиликI ххуйну зузи дайссар.
-ТIайлану дукра канакаву. Яла хъинмур – гьантлун 4-6-лла дукра канакавур, миккугу чара бакъа кIюрххилсса дукан аьркинссар ссят 8 хьуннин. Нажагь дукра канакисса инсаннайх май ччяни дакьайссар, сситтул ххуллурду сатиржан шайссар.
— Углеводру. ТтиликI углевод­ру бацIай кIанттур. Углеводру буссар ахъулссаннуву, ахънил­ссаннуву, ккурпардаву, ницIаву, накIлил продуктылуву.
— Белок. ТтиликIран хъинссар чIукьасса дикI, оьрус ажари, аьнакIул кIяла дикI, гъаттарал ттиликI. Балугъирттава хъин­ссар хек, судак, тунец, горбуша, минтай. Ккунукру ттиликI цIуцIини бучIиссар нюжмардий 2-ла (всмятку). Мукунма белок буссар хIуру нисираву (творог ва накIлил продуктылуву.
— Ккашил хъанахъаву (разгрузочные дни). Миннуя хъинну хайр буссар.
Яла хайр буми продукты: лаччи, щюлли уртту, чIикIунтIа, гьивч, калан, зайтундалул нагь, лимон, гьивхь, къайси, сухофрукты.
Т. ХIажиева