Ссавур ва яхI

fast_5Вай цала буттал, Хъунмасса Буттал КIанттул дяъвилул гьурттучи, Хъанардал шяраватусса Айгунов ХIасан МахIаммадлул арснал цала бакIрачIан бувкIмуниясса чичрурду дурну дур ванал хъунама арс Адамлул. Ххувшаврил кьинилуцIунгу бавхIуну, дакIнийнбичавурттал таптарданува язи-язими кIанттурду лавсун, бишлай буру «Илчилийгу».
Буттал бакIрачIан бувкIмуния чичин хьхьичI Адам чичлай ур:
«Вай ттула буттал бакIрачIан бувкIцириннуя чичлачиссаксса хIаллай ттул яру хъавтунма бивкIунни. Цуксса яхIгу, ссавургу дикIан аьркинни адаминаву га балаллува, гай жанавартрава, га дужагьрава сагъну уккан».

Му ишираву немецнал буцлан бивкIунну ца цаних тIий дучрал ппалавсса конторалийн допрос бан, тиву таржумачигу ия. Оьрус мазрай допрос буллай ия 3 офицер. ЦIухлай бия та увссарав, ци миллатраллав, чассарав, кулпат бусса, ба­къасса, дяъвилийн чув хIадур хьуссарив, талай цуксса хIал хьуссарив. Дяъвилул техника чув гужсса ду­ссарив. ЦIувххуну махъ урчIамур канил дянив кIиссагу къулбасрал кIанай бищун бувну, регистрациялул ирглийсса номергу, алюминдарал ярлыкгу дарвачрайх лаххан увну, уккан айва тамур чулухух. Ттул бия №79697, Кьадибуттал №79698 номерду. ЗахIматсса щавурду думи бувцуну лавгуна. ЛивтIухьунссия мигу, жул пикрилий. Мичча жу щарнил зуманив бацIан бувну мукь-мукьуннан ца-ца буханка ччатIул бавчIуна микIлавчIсса, мяххигу даркьу­сса. ЧчатI бухъансса за дакъая. Тталлуйх бишлай гужрай парчри бувну, архIал бацIан бан къашайва, бири- биривкун гъагъан бувну, буканнинмагу бацIан къабивтун, бачин бувру марххалттанивух. Цаппара манзил бивтукун, хъирив ларуна дучрайсса чанарду. Миннуй щябивтун, ахттая махъ Днепропетровскалийн дуснакьравун биян бувру. Танин цIагу дия «Ишталаг лагерь». Хьулухун бияннин немецнал офицернал: «Зун тиву дукангу, лаххангу, хIачIангума дулавантIиссар. Тиву зун зула гьалмахтал, земляктал хьунабакьлантIиссар, зунма ччикун бикIантIиссару. Немецгу ххув хьуну, дяъвигу къуртал хьувкун, зу шаппа-шаппай биян бантIиссару немцынал счетрай», — куна.

Дарвазалух комендантнал бугу-бувккуну, цаппара рих­шантрайсса махъругу увкуну, сситтуй пахрулийсса суаллугу буллуну, бавкьуру лагерьданувун. Гиву хIат-хIисав дакъасса мухлукь бия ясиртурал. Цуя-ца акъая зума ахъан бюхъайсса, дякъилгу кьарчI- кьарчI бикIан бувну, ккашилгу бурувххусса бакъа. Укунмагу ккашил литIавай бувкIсса жухь, дуканмур дурив тIий цIухлай, лагма лавгуна ясир бувсса халкь. ЦичIав за цIувххуналгу, учайва: «Тийхва, дяъвилийва, зула-зува ливтIунияра», — куну.
Мичча жу баракирдавух бавчIуру. Гьарцаннуву цанма-цанмасса полицайгу бия, мигу жуятува бивтсса халкь-баттулт. Зу жучIа регистрировать хьуну бакъару тIий, му хьхьу-кьинигу жун дукан дулайсса за дакъая. Гьунттихавай кIюрххил, мяй-мяйя инсаннан цачIуну ччатIул буханкарду бавчIуна, старшинагу, полицайгу увкIун. АрхIа-архIалсса бутIри бувна, кIи-кIия инсан личIи увну. Номерду бувсунни гьарцаннахь. Цания-ца тихунай урган увну, ччатIуйн ттиликIну ацIан увну, ччатI бухъул оьвчайва ва щинни, та щинни увкуну, лагма цинявннан баянну порядковый номерданий. ЧчатIуйгу духьурча 200 гр. дикIайва. Ах­ттайннай накь дикIайва, гайннуйн «баланда» учайва. Мигу ваму-тамунил ххиличIлурдая дурсса, ягу ккачанну дусса куццуй кьукьари дурну, хьюму-хьюмусса, багьандарансса, диссин куннасса дикIайва. Ми накь цахъи ххуйсса яттикъушлийсса ккаччилгума къахIачIанссия. Амма жун ми цIудикIул накьнияр бусравъя, мигу ца-ца кIичIала булайва. Микку жу мивунияр пикри барду даврийн занан, 10 ссятрай гьавалий, авлахърай хъиннихха, куну.
Ца ххуллух Ххутрал ХIажи ва на кIюрххил ччатI бачIайхту азварунниву дарваза гъанний бавцIуру хьхьичIмур ххуттай. Дарвазалухун бучIайва часовойтал, цанма циксса халкь аьркинну бурив буцин. Га кьини жугу бувкру даврийн. БувкIру ттупру бичлай, лекьа-пIякьу бувсса хъархъив зулчIай тIисса шагьрулувун. Зия хьусса бетондалул, муххардил машинарду буцIлан бивкIру 10 ссятрай бигьалаган къабивтун. Микку жу зий буна чIарах лагайва Украиннал хъами-оьрчI. Къумасса пикрирдащал жухва буруглагисса чIалан бикIайва ци-дунугу дукансса за ма учин ччай бушиву, амма немецнал ми жул чIарав гъан хьун къабитайва.
Махъмур кьинигу ччатI бачIайхту гава дарвазалучIан гъанну бавцIуру.
ХIажинангу, ттунгу шайссаксса хьхьичIун буккан ччай бия. Жу мукун зузисса хIисав хьуну, увкIун ца учIиакъу часовойнал ХIажинал ттиликIрайн щуна ччала. ТалихIиннаран лаххия ганзсса дуну ивчIай куццуй къакьувтIуна, мадара оь бувккун бия. Му кьини авлахърайн бувцуру. Жущал ца часовой немец ия. Мунан 20-25 шин духьунссия, цагу 45-50 шиннардил оьрмулувусса австриец ия. Миннал жу, чIатIригу дуллуну, авлахърайх чартту, ттаркIру ратIлатIи буллай, хъунтIа дурккун гивун дичлачи бувру. Ххуллийх цахъи кьяркьарал кьаркьсса къунт духьурча, мигу кьадан бару. Тамансса авлахърайх бувкру. Ахттайн чIун хьувкун, ца чулух немец, ца чулух австриец бавцIуну, сумкалува ччатIгу, селедкагу бувккун канан бивкIунни. Австриец жул чIарав гъанну ия. ХIажиналгу, ттулгу яру тай танал канакисса хьхьичIун дирчусса балугърал ттурчIардих ва вихссакалух бур. Ттун ччай бур часовой тинай шайхту, тай ласун, дукан. Мува пикрилий ХIажигу ивкIун ия. ХIажиналмур ххарххи лахъи­сса хьуну, марцI дан ургансса иш бакъая, канихьхьун дирияйхту кьацI сукку тIун бивкIуна. Масалдаран, ттухьхьунна дирирссания, нагу мунахь ма чин ччай акъаяв. Му бия шагьрулийн шярава хъами оьрчI кIиху-шихунмай заназисса ххуллул кIану. Жу бияв 15-20 инсан. Жу яла даин ми часовойтурал бригада хьуну лагару авлахърайх, бархIру, хъунтIуллив кьа дуллай. Ца хъиннура дяркъу дакъасса кьини га халкь заназисса кIанайн ххуллийн жулла-жулла шинеллу дирчуну кьадитайссия. Ахттакьунмай кIиха зана бикIулийн шинеллайн цала дунал думур – семечка, чIикIунтIа, къур, сухари, пIапIрус дирчуну лякъайва. ПIапIрус часовойтуран дулайссия, мигу хъинну ххари шайва. Ялами затру ца шинельданийн дирчуну, часовойталгу ялув бавцIуну, дачIайссия. Микку бикIайва затрагу къадагьсса, кIиннан, шамуннан дирчусса чIуннугу шайва. Жул гьалмахчу Кьадибуттаща чунчIав гьан къашайва, цанчирча мунай шанна щаву дия. Ца автоматрал ккулла кьувтIусса къусаликкурава чапалшиву найнна дикIайва. ВичIилул уттуллуйн щумур, микIлачIавай, дассавай, ччяни хъин хьуна. ТтиликIрахмур щаву на дахIайссия чапалшивугу марцI дурну, пув-пувгу куну, чагъар лачIун бувну. ЖучIа цамур зат дакъая. Ца ппурттуву Кьадибутта ххуй хъанан ивкIуна. Вайминнал бакIрачIан ци бувкIунав къакIулли. ЛивчIру утти Кьади ва на. Икьралгу дарду жула хушрай Германиянавун къагьан. 1942 шинал Днепропетровскалий лагерьданий чапарданух бавцIуну буна, немец дуки-хIачIия ликкан дуллай бия. Жуннагу цичIар дулайрив ккаккан ялугьлай буру. Немецнал цанма хIаз бан ца микIлавчIсса буханка ччатIул чапарданул ялтту бувтунни жул дянив, цивппами хъягу-хъяй буруглай бавцIунни. Ккашилсса ясиртал циняв ччатIул ялун багьуна, микIлавчIсса ччатI цаннаща цаннал зехлай, куннал кув иривма ккуччу уллай. ЧчатI биривмагу, га бухъангу къахъанай, кьацIа тIун икIайва, ккуччу уллай уна.
Хъунма хIал къавхьуну на умур казармалуву дайдирхьуна брюшной тифрал цIуцIаву. Жува къашавайсса ца азирбижан увцуна гива, 40 гьантлийсса карантин баян бувуна жул казармалуву. Дюъ дирхьуна я жу цучIав хьулухун къауккан, я жучIан цучIав къаучIан. Жун аьркинсса дукия нуз тIиртIуну хьулух дишайва жуйхра жура дачIин. Жугу бухьунссияв гиву зувия-зувиллий ххюяксса инсан. Дяркъусса чIун, пюрун бакъасса решеткардая бувсса дуснакьрал чIавахьултту бикIайва, хьхьичIа лахъ бувну кьатIух бивщусса, ялату цахъи ссав чIалачIисса. Цементрал пол дикIайва, лув шинель рутарча ялату аьхълан икIайвав, ялун рутарча лувату аьхълахъи уллалисса. Ттул ца талихI му хьуна даврийн заназисса чIумал, кардондалул къуршилул чул лавсъссия лув бутлан, шинель ялун рутлан, бакIрацIгу ботинкарду дишайссия. Му ишираву цаппара хIаллава нагу хьура тифрал къашавай. Цаппара гьантрай кIул хьун къабитлайгу авцIуну, къабювхъуну, полицайнахь бусав. УвкIун хIакиннал ххал увнав. Анавархъиндарай увцура гива. Га казармалувусса кьункьава гьавалийн уккайхту, бакIгу гьанан бивкIун, кIулшилия лавгун ияв. Чун увцуссарав за чIалай дакъая. МакIра кунма дакIнийри, къашавайсса халкьуннал бувцIусса хъунмасса казармалувун увцуну ивкIун ияв. Микку хъанай бивкIмур къакIулли. Ца­ппара заманнава, аьгу аьвкъуну, бакIгу щев-щев тIий, пIякь учавай цIуцIисса ца ппурттуву цахъи хIал бувкIун, лагма урувгсса ттун, ттула чIарав ххалхьуна кув ххилчIа хьусса лултту гьухъравусса, кувгу кIачIасса ялув дакъасса ливтIусса инсантал. Навагу ияв кIачIа увну. Авлия хьусса куна ивзун, тия-шия ишлай, баракравун увххун, авцIура къашавайсса халкь лувгу, ялувгу бусса га ца койкалий. БакI гьанай, ня лаглай бия. Цаппара минутIирттава ттуща бювхъуна га урчIа чулухсса лувчIиннийсса къашавайсса цаннахь цIуххин, на чув ия, ва ци кIанур, куну. Гагу хъинну къашавай ивкIун, дахьа духIиндарайн укIлакIисса ганалгу бувсунни: «Ина ва ялувмур полкалия полицейскил ва медфельдшернал вил ялату янна-усгу лирккун, жанахIравун уккан увнав. Хъунма хIал къавхьуннича, вай ялувсса тахлийсса зару вилли, ина анаварну вила заругу лар­ххун, кIийн лахъу», — куну. Гужрай куна лавхъра, цал шай-шаймур лахлай лаххав, амма чакмарду чIавахьулттий дия, чансса ттуярда лахъну. Цукуннугу янна лаххав, кьацI кьавкьун, гъалгъа тIун къашайва. КIущин бан ивзсса га лувманал увкунни: «Ина талихI бусса инсан ухьунссара, акъарив ина тай буккан бувсса тайннавух аьравалттийн увтун, кIюрххила гьантIиссияв. Сагъну умагума янна лирккун хъунтIуллувун бичин лагай», — куну.
Ттуйнна кIулши дукIлан диркIукун, гьарзад ттунма чIалан бивкIуна. Хьхьувай коридорданувун шама-мукьа, ххюя-ряха увтсса чIунгума шайва литIун дякъийн буккан бувну. КIюрххила кув ливтIуну бикIайва, кувгу рухI дуллай уна полицайнал лавгун чурттуйх ялавай аьравалттичIан бивчуну, гайми баракирдаватугу бивчуну аьрава дуцIлай ххилай бикIайва.
Мукунсса халкь буччинсса гьаврду дуккайсса хасъсса бригада бикIайва, дукралулгу кIива-шанма порция булайссар чайва миннан. Ца-ца хъунтIуллувун ккуччу тIий лагайссаксса буччай­сса бия, ккурккай аьрава дацIан дурну, чулий кьатI дурну, бири-биривкун багь-багьсса куццуй. Ца-ца хъунтIуллувун 60-70 инсан утайсса ия.
Цанна хъунтIа дуккан бигьа­сса кIану бухьурча, ттуршакссагу утайсса ивкIун ия. Махъмур кьини кIюрххил увкIун ца цуяввагу къакIулсса инсан, гай чIавахьулттийсса цIусса ттул ботинкардугу, обмоткардугу ларсун лавгуна. Гай ттул усру ганал дацлацисса чIалай уна, маласара чинсса чIу ттуща буккан бан къавхьуна. Муксса хIаллай ччатIул касак букан къавхьусса, ттуща му азарданул кIиришиврул, мякьлил кьацI, вихссака кьакьан дурну, зума ахъан къашайва. Ми гьантрай на уччиннин цал хIачIансса щинах ва кьурчIисса ягу туршисса затрах ттула оьрмулул бачIисса булунссия. Му ишираву увкIун полицайнал гихава касакру був­сса ччатI бачIлан ивкIуна, ттунгу буллуна сагъсса чIумал шамила-мукьилва кьацI учинуксса кьавкьсса, каних гъагъанмагу къашайсса касак. Букан шай ккаккан цахъи гъагъавча, някIсса ххиттул ттугъ ливчуна. Кьавкьсса кьацI хьуннав, кьацIливу га ччатIул касак хъатан бансса атилшиву дакъая. Ца-кIира ссятрава бувкIунни ялагу кIия зулмукар ца бадра щинал лавсун, га цаннахь ккурушкагу дия чIири-чIирисса. Га ца кружка кIиннан дулайва. Щинал ялув бацIайва. ХьхьичI хIачIайнал дачIиннуяр ххишала хIачIарча, щилай ччаннах, агьния изан къашай айва. Га лувмур койкалийманан хьхьичI дуллуна. ДачIисса ганал хIачIайхту, дачIисса ттун дуллуна. Чурххал щинахсса мюхтажшиврул ттун гайннуя за къабувчIуна. Га щин дачIлай най лагма бувккун, гава хьулухун бивукун, бадралуву ялагу щин дия. ЧIарав ияннин ура агар чансса ттигу дула учирчан цичIав байвав тIий. Ивукун учав «Господин полицайский, винна ва ттул чурххай ччимургу ласича, ца кружка ттигу дула щинал», — куну. Ца оьккисса ургавугу дурну: «Чернокожий, ивчIан ччай бакъаривгу? – куну, уруглай авцIунугу ивкIун, — Му вийрасса гимнастерка ликки», — куна. Нава гьухъа ликлай уна, ччаннайсса жуларду хъит дурну цалла лирккуна. Мигу ларсун, га чIири кружка ххуйну дуцIингума къадурну, щин дуллуна. Га кьини гай атилшиву чурххавун духхаву щалва дарув хьуна. Гания тинай кIущин — за бан хьулухвасса парашалувун тахлия учIай хьура. Амма утти на ливчIра ачIа ччаннахь. Ттуй дусса за фуфайка ва шинельгу, памма бивхьусса хIажакгу дур. Дахьва гъалгъа тIун бюхълахъисса тагьардануву зулуй ккулуйлий ура. Му чIумал кIул хьунни нава тифрал къашай хьуну 7-сса кьини диркIшиву.