Каялувчи цIакьсса ия

IMG_5Жуятува лавгманая ихтилат багьний я ссихI мадуккара ягу ххуймур-хъинмур бакъа маучара тIун бикIайхха. ТIайлар, амма мукун дакIнийн утлатимагу цува сагъну уний мяйжаннугу цаятува агьали рязийну, ххуйсса, хъинсса давуртту дурсса ва инсаншиврул тIул-тIабиаьт дусса икIан аьркинни. Мяйжаннугу цIа дан лайкьсса, ххуй чулуха дакIнийсса инсанная бусланнив ххаришивугума дикIай.
Ва ххуллухрив ттун дакIнийн утан багьлай бур цува дунияллий оьрму бутлай, зий уссаксса, бюхъавай чIявучин хъинбала-хъиншивуртту дуван, инсаншиву ккаккан дан, цайнна дурсса вихшала марцIну щаллу дуван хIарачат бувсса, каялувчинал къуллугърай зий аьй лачIун къаавцIусса Гъумучатусса ХIажи Аьлиевлуя.

Дайдихьулий бусан, ХIажи Аьлиев Ккуллал райкомрал партиялул Цалчинма секретарьну, яни райондалул бакIчину, усса чIумал на чIава жагьил ура. Амма ттун дакIния къабуккай та чIумал Хъусращиял колхозрал парторганизациялул секретарьну зий ивкIсса учитель МахIаммад Аьлиев (Къимми) пахру буллай тIий ивкIсса вай махъру: Дагъусттаннай цIанакул шама Аьлиеври усса – ца обкомрал секретарь, ца – райкомрал секретарь, цагу – на!
ТIайланма учин, хIакьинусса кьинигу, тай захIматсса дяъвилул шиннардий ва тания махъсса къачанну захIматсса шиннардийгу Ккуллал райондалул агьалинал бакIрачIан бувкIмуния, хьун дурсса хьхьичIуннайшивурттая ва цаймигу дакIния къабуккайсса иширттая ихтилат багьсса чIумал, чIявуссаннал лавайсса хIурматрай кIицI дай ХIажи Аьлиевлул бусравсса цIагу.
ХIажи Аьлиевлуя, аьпа баннав цал, ттула буттауссил Кьурбан ХIа­сановлул чан-кьансса бунугу мисаллайну ттухьва увкумур, бувсмурдив мяйжаннугу та цукунсса инсан, къуллугъчи, райондалул бакIчи ивкIссарив бувчIин буллалисса бур. Махъсса чIумал райондалий ци-дунугу низам дакъашиву ягу цанна къулай къадизлазисса даву дуварча, тIааьн бакъасса иш хьурча, «ХIатти ция Аьлиевлул укунсса иш хьун битан, «аьпа биву ХIажи цала бувсъсса мукъул заллу икIайва» учинтIиссия. Та чIун тукунсса дунуяв къакIула. Га мяйжаннугусса каялувчи ия. ДакI хъуншиву, пахру-ххара буллалаву дакъая. «Цува хъун къуллугърай чIумуйсса ушиву хъамакъабитайсса, махъмигу цува кунмасса инсантал бушиву кIулсса, дустал бангу, буруччингу бюхъайсса, къуллугъраха инсаншиву хъамакъаритайсса ва цаймигу ххуйсса хасиятру дусса ия», — тIун икIайссия. Увкумур исват бан цаппара мисаллу буцин ччай бур.
-Дяъвилул шинну дур. Райондалул узелданул хъунаману зий ура. Связьрал управлениялун ччан бивкIхьунссия цIусса хъунама итан, ттул кIулшиву диялсса дакъахьувкун. Райкомраллив на тIайла увккунна. Райондалул поч­тагу хьхьичIунминнувух буссия. Мяйжанссар, на арулва классгу бувккуну, связьрал курсругу къуртал бувнуяв зий усса.
Гилу, Управлениялий, ттущал ихтилатру бувну махъ, циняв отделлал хъуними ттуя рязину бия. Хъунама тIурча ттул кIулшиву диялсса дакъашиву хьхьичIун дутлай ия. Зана хьура, ахир бази къабувнува. Оьвкунни ХIажинал райкомрайн, цIувххунни аьрххилул мурад ссайн бувкссарив. Бусав. Цавува цала рязи акъасса гъургъугу бувну, гьаз бувну телефондалул трубка, ихтилат буллан ивкIунни связьрал управлениялул хъунаманащал. Гила ци увку­ссияв къакIула, ва тIурча нахIуну, хIалимну бувчIин буллай ия, жу хъинну рязину буссару райондалул связьраягу, ванил начальникнаягу тIий. Ялагу га гила гъалгъатIийна ухьунссия. ВичIилий ур ХIажи. Яла увкунни: «Ургула, вингу, жунгу связьрал даву даву дакъарив аьркинсса? Ва гьалмахчу ХIасановлул кунна ва даву дансса инсан цIанакул акъар. Цуксса хIалли ванал шикку зий? ХIасанов ва даврил усттар ур. Яла цир жунна аьркинсса? Ва зий ур, зугу зунтIиссар, цалва буржру ххуйну биттур буллай. ХIасанов жул коммунистгур, ххишалдаран, райкомрал членгур, райсоветралгу членни. Шиккува учин, ванащал зугу зузисса ва зунтIиссагу журухха», — куну, кьянкьану чIурчIав дунни. Ца­ппара хIаллава, гила ци увкуссияв къакIула, трубкагу бивхьуну, пишгу куну, «насу, ссихI дакъа, паракьатну вилла даву дуллалу», куну, ттул ка дургьунни.
Ца укунссагу мисал. Дяъвилул шиннардий гьарца шяраваллицIун бавхIуну буссия райондалул жаваб дулай къуллугъирттал каялувчитураясса вакилтал (уполномоченные). Гьарца вакилнан кIулну бикIан аьркинссия цацIунна дархIусса шяравусса тагьардания. Лях-лях цивппа, хаснува хъиннува агьамшиву дусса иширал хIакъираву, шяравун биян, хIатта тиккува гьантта бикIангу багьайва, миккусса каялувчитуран кумаг буллай. Гьай-гьай, бигьану къабикIайва, буртти, бахьтта тIиний кунма, шяравун лавгун, укуннагу дука-данмунил кьянатсса дяъвилул шиннардий шяраву ири-иривманачIа гьантта ацIлан. Цанмагума къума-цIансса къатраву, кIи духьурча, ца къатлуву бакъа пачгу къабикIайвахха. Цивппа, оьрчIру бувккун, хъамаличугуния мивун къаакьинссия. Мугу, туну, цал-кIил укIлай урив! Уполномоченныйтал чIявуну цIуру-кIуру тIунгу бикIайва, щархъавун лавгний иш ххуйну къабикIай, гьантта бикIай кIанттул, дуки-хIачIиялул хIакъираву тIий. Нарив лап рязину икIайссияв. КIилчинмур ЦIувкIрав Хъун МахIраннул ттун шарданияр ххуйсса шартIру дузал дайва. ХIажинал лях-лях уполномоченныйтал бавтIун, дурмуния цIуххаву дурну, аьркинманай аьй-бювкьу дурну, багьайнахь барчаллагь куну, хьхьичIуннай данмур ккаккан дайва.
Ца укунсса батIаврий, Къянив уполномоченныйсса РахIимов Аьли­ллул хъинну рязи акъа бувсунни цанма, щилчIав хъамалугу къаувцуна ливчIун, ризкьилул ппалав гьантта икIан багьшиву. ХIажинал гава цIана райисполкомрал хIукму бан бувуна гьарца шяраву укунсса уполномоченныйтуран колхозрал чулуха дука-хIачIанмур ва къатта ккаккан баврил хIакъираву. Вания махъ рязи акъасса уполномоченный къаикIайва.
Уполномоченныйтал бунугу, ХIажи укунагу мудана дахIаву дуну, кIантту-кIанттурдайсса тагьар кIулну икIайва. Ччя-ччяни цувагу миккун ияйва. Гьарца шяраву мунал вихшаласса дустал, хъамалгу бия. Жухьгу зула хъамал бикIан аьркинссар тIун икIайва. ХIажи Аьлиев ххаллилсса инсан, цала буржру ххуйну кIулсса, даву дан бюхъу бусса каялувчи ушаврищал, хъинсса дус-гьалмахчу, дакI хъун дакъасса, агьалинал дакIурдивун ххуллу лякъин, учин-бусан, ихтилат бан кIулсса ия.
Бусаннача ца укунсса ишираягу. Ца чIумал, ва цурдагу хъярч-хъяхъавурттал, яни 1-мур апрельданул кьини дия (ва душиву цукунав ттуннагу махъ кIул хьуна). Зукъази кьини дуну кIюрххил кьатIув увккун ура. КкурчIав цаппара арамтал, миннавухва хьхьичIавасса коммунист, хъярчъчи Аьлил Алхасовгу ур.
— Кьурбан, — увкунни миннавасса цаннал, — Райком ХIажи оьвтIий ур тIий, кIия ца хъамитайпа вин баян буваракьай тIий бияхха, ци тIий урвав, вин баврив?
— Зуяту баллай бур, циван оьвтIий уххура ттуйн? – учав.
— Му жун къакIулли, кIа чIирал ялату оьвтIий дия, жу цIана баян банну тIий буссияв. Инава увккунна, тти винма ччимур бува.
Ура пикрирдай, райкомрал цалчинма секретарь къазузи кьини оьвтIий. Циванни кьюлтI бан, нава нигьа увсунна, циван оьвчин аьркинссар хъунаманал тIий. Укуннагу ваная нигь дакъагу къадикIайвахха. Нигь дакъаний – нач, нач дакъаний – низамгу къадикIайссархха.
Бувгьу къатлуву шяраву уссия ХIажи ялапар хъанай. Увххунна къатлувун.
— Гьо, Кьурван, ачу, ачу! – лап ххарину кьамул увуннахха. Щяивтунна къатлуву. Яла, хъап-шап тIий, столданий дукансса вамур-тамур дихьлай улувкьунни. Кулпат ХIаписатгу чIалай бакъар. КьатIув цила кушулий бухьунссия. Буру столданух кIиягу щябивкIун. ХIажи улувкьуну ттуха къуллугъ буллай ур, коньякралгу бувцIунни. Нама пикрирдай ура, гьала тти цIуххавай, бусавай урхха оьвчаврил мурад, тIий. Ай-юх, кIицI къабай. Ххарину хъяр-ч хъяхъавурттай, цана ххирасса инсаннаха куна къуллугъ буллай ур. Ахиргу, ссавур духларгун: «ХIажи, уссу, ттуйн циван оьвтIий уссияв, къабувсуннихха?» – учав. Хъян ивкIунни.
— Агь, ина цIуллу ивуй, му хьунни хавар. Циван оьвчиви, выходнойгу дуну, навалу бизар хъанай уну, ттула вихшаласса дус цу урив пикри буллай уссияв. Яла гъанну ина ушиву чIалай, укун ттущалла выходной дан вийн оьвкуссия. Къарязирав? – хъяйри усса ялагу.
— Хъиннува ххари хьуннакьай, цан къахьува, цамур даврил иш — за биявав тIийявча, — куну, пиш чав. Нава хъяврин увссагу къабусавча, ина оьвтIий ур тIий унуяв увкIсса учав.
— Нания учав, оьвтIий уссияв, — куну мяйжаннугу оьвтIий ивкIсса куна ия, ттул дакIнийн къащуншиврул. НукIува ламус буллай, къахIавчIсса кIилчинмур румкагу гьаз бувну, дакIнийхтуну барчаллагь учав.
— Ци барчаллагь тIий ура ина? На учин итикьай вихьва барчаллагь, укун ттул бизаршиву лиххан дурну тIий, — ххарину пиш тIийри усса.
Най ура ттула шавай. Гай ну­кIувасса ккурчIавми хъяй «-а-а-ппаппалий» бур, на хъяврин арду тIий бухьунссия. «Ци тIива? Дяъвай ияв хъунама? — тIий бур, хъягу хъяй. – Цукуна жу ина хъяврин айсса?». «Агь, зу цIуллу бивухъул, лажиннича, на укун ччя-ччяни хъяврин улуваракьай. Бачи, ва ттул лякьлуйн ппайгу учара!» – хъягу хъяй, ттула лякьлуйх ка дуклай ура. Тай тIурча, учинмур бакъа, куннах кув буруглай бур, цала бувсса хъярч цамур куццуй хьуну.
Бусанна ца цамургу иш. Ца ппурттуву на аппендицит чап куну, МахIачкъалалив операция бувну, гила увкIун махъгу инжитну шава ура. Цимилагу урган увкIуна ХIажигу. Ттул кулпат Къизахь куну бия, ява зул тах бакъа ванал иш къулайну чIалай бакъарча, райпорайн бувкIун винма хавар хьурча, ттун дакIнийн бути, куну. Райпорал председатель Щамххаловлухь цахьвагу увкусса хавар бия була куну. Вания махъ ца ппурттуву райпорал зузалт, председатель цува бакIну, муххал ккарават лавсун бувкIунни жуннийн (таний хъинну чанссияхха ми). «ЦIуллуну, ххарину ишла булланнав, Кьурбан, вивату ччяни цIуцIаву дукканнав», — тIий, зукьлурдугу бувну, лавгунни.
Циявхьур махъ кIул хьуна, жуннийн биян бувсса ва ккарават райпорал председательнал цанма лавсун бивкIшиву. Вания цанма хавар хьусса райкомрал цалчинма секретарьналгу телефондалувух оьвкуну, агарда инава лавгун, биян къабарча, къаитанна, куну бивкIун бия, хъинну дяъвигу бувну. Ва ккарават уттигума баххана бан ччан къабикIай,- чайссия аьпа биву буттауссил.
Вайннуха лавхьхьусса мисаллу аьпа бивул цаймигу цикссагу бусайва. Хаснува тай захIматсса дяъвилул шиннардий фронтран кумагран аьркинмур датIайни, агьали давурттал лагма лаган буллай, миннал дакI хьунмур буллай, дезертир-къачагътурайн къаршину истребительный отрядру тIайла дук­лай дурсса давурттая, шяраваллаву оьрчIансса ясли-садру тIивтIуну, щала республикалийхгума «фронтовиктурал оьрчIру аякьалулун ласунну!» тIий дурсса оьвчаврия ва цаймигу хъинчулиннай дурсса давурттая, вайннухлу агьалинал дянив цува ХIажи Аьлиев бусравну, хIурматрай ивкIшивриягу.
КутIану учин, ХIажи Аьлиев агьалинащал зун, каялувшиву дуллан кIулсса, бюхъу бусса инсан ия. Укунми хъамагу къабитайссар.
Бунагьирттал аьпа баннавча цал! Амин!
Гьарун ХIасанов, ДР-лул Культуралул лайкь хьусса зузала