Дяъвилул асар къабуккай чурххава

fast_4Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул оьшиву ттун чIалан дикIай нава тя­хъасса тIуркIу тIий диркIсса шинну кьаритан бавриву, хьхьичI дацIлайнна дикIай лухIицIансса ттуруллавун дюркьун ларгсса ттула оьрчIшиву.
Ссал хIаз буллай бивкIссар тай 27-39 шиннардий оьрчIал оьрму? Бакъая таний телевизорду, компьютерду, музыкальный центрду.
Радиогума жул шяравун хъинну махъри дурцусса. ДакIний бур телефон цIуну дирхьусса чIу­мал чIивисса, ххюра шинавусса, нава Вихьлия ганивух тий чурив вичIидирхьусса щиннив балай учин бувсса чIун.
ОьрчIал хъунмур оьрму лаглай бия интту, гъинттул, ссуттил щюллисса къурув, зунттавух, ардайх, уртту-тIутIавух.
МарцIсса гьавалул, дяркъусса щинал, бяс-ччаллий зунттал бакIайн гьаз хъанай, лечлай гуж, кьуват хъун хъанай бухьунссия, танийсса оьрчIру цIуллу-сагъсса бикIайва.
Ца хIаз бикIайвача кIюрххил хьхьемавух бачIва ччаннащал бяс-ччаллий лечлан. Мукун оьрчIал, душварал дянивсса дусшиву цIакь шайва.
Жу луглан бикIайссияв къа­къунттул, ххюнкIлул кюрттах. Цаннан лякъирча га цинявннал хъусъя. Цинявппагу буржлувссия оьрчIру итабакьиннин ябан. ОьрчIру итабавкьуну, ккиртту лякъайхту, гьай-гьай, ххаригу шайссияв.
Кумаг байссия жула нитти-буттан ичIаллил бикIу, къурнил дикIу давурттан. Баргъ кIири баннин шаппасса оьллу, бярчру, чIиру, гадри канаки бан лагайссияв.Яла аьттарахун бакьайссия. Ятту-гъаттара къабияншиврул хъуруннил зума­къирагъирай бацIан лагайссияв. Къурату кIут-кIучIалу, хъюрув дурну, жунма супра тIитIайссия. Яла-яла хIаз бикIайва увал чIаллу къюш буллан. Хъалулсса ва лачIалсса къашайва мукун буллан. Ятту-гъаттара ххютулун бакьайхту жува тIуркIу тIий бикIайссияв. Ца-ца чIумал бувххун, чулий багьсса жувагу шанухьхьун лавгун лякъайвав. Кьунниялай шаппай бачиннин жула гадран, чIируннан дишинсса урттул мюрщисса къарду дайссия. Ниттин ва чIивисса ссин, уссин тIутIал кацI, хъюруврал къюмай дайссия. ОьбакIуйх ялавай шаппай нанийни чIиру, гадри бикIайва буччаврил лякьригу пIуз-пIуз риртун, хъирттахсса гюнгутIивгу гяр-гяртIи буллай, тIанкIа тIий, жуяр хьхьичIун буккавай, махъун багьавай.
Хъуннихълийн бивукун чIалан дикIайва щарнил зума, чIаракIуннил лавсун жучIан диллан дикIайва дахьва кIарттува бувксса ччатIул тIааьнсса кьанкь.
Жул дакIру ххарисса гьавасрал дуцIайва, ниттихъал жува шаппай бияйхту дукансса ва гьунттий къурув ласунсса гургри дуршиву кIулну.
Чансса къабикIайва тIуркIурду, дялахърурду кIинттул чIумалгу. Амма ттул оьрмулуву хъунмур кIану бугьайва школалул, дарсирдал. Щукрулий бикIара хъунасса Заннайн, ттунма дуккаврих хъунмасса гъира буллусса. Хъинну ччан бикIайва куртIсса кIулшиву ласун. ХIарачат буллай бикIайссияв ду­ккавриву цинявннаяр хьхьичIун буккан.
6-7 классирттаву дуклакисса чIумал классрал руководитель Маммаев МахIаммадлул, (аьпа биву аьрая зана къавхьуссар. Буттал аьпа ябан, учительнал пиша язи бувгьуну, зий уссар ганал арс Маммаев МахIаммад), четвертьрал хIасиллу дуллай, кьиматру ккаккан байва диограммалий: ххюварду-ятIулсса, мукьварду-хъахъисса, шанмарду-ттурусса рангирдайсса карточкарду оьрчIал фамилиярдайн тIайлану дишайва. Ца пахру багьайвача ттулла цIа хьхьичIра-хьхьичI цинярда ятIулсса карточкардащал ххал шайхту.
1939 шинал хъинну ххуйну экзаменнугу дуллуну, на бувхра Гъумуксса педучилищалувун. Га шинал дуклан бухлахисса шанттуршуннава 30 кьамул увну ия, зувива душнива бувагу шанма.
Цалчинмур курс къуртал бувну, шаппай бучIайхтугу ттул оьрчIшиву най дия, гара куццуй, щюллисса къурдарах, ардайх, рахIавух, ур­тту — тIутIавух ттула гадлущал ва чIилущал Виэявусса хъюруврал хъуру ядуллай, хъунил марщагу ххартI буллай.
1941 шинал июнь зуруй, каникуллайн бучIайхту ттул оьрчIшиву мархлуцIакул даххана хьуна: бат хьуна дакIнивусса тяхъашиву, да­къая тIуркIурдансса чIун. Хархавар бакъа Гитлер ххявххун, байбивхьуна дяъви. Райондалия райкомрал зузала увкIун, щарнил дянивсса хъун мизитрал цIив халкь бавтIуна. Ганал бувсуна дяъви байбивхьушиву.
Дяъвилул захIматшиву дурчIин дуранугу, хъами-душру аьтIий бия. Микку къуртал хьуссар ттул оьрчIшивугу. Бухлавгуна тIуркIурду, хъярчругу.
Та шиналсса гъинтнил каникуллу ларгуна ниттищал ва ттуярва хъуними ссурвавращал колхозрал давурттайн занай: хъюруврал хъуру дурчIин, нувщун кказа бан, биххан, кавс бутлан.
Хъунмасса захIмат бувссар Вихьуллал хъаннил дяъвилул шиннардий аьрайн лавгсса цала ппухълуннахлу, ласваврахлу, уссурваврахлу, арсваврахлу хъурссул кIамайму бувгьуну хъуру дугьлай, чIиникIрал кIюй дургьуну, ятту-гъаттара ябуллай. ТIартIсса уссаву, ккашилсса лякьращал, миннал, чIатIух кавс кьукьлай, ттуршра гектар кувссая дугьансса хъуру дурссар.
Муния хъунмасса кумаг хьуссар фронтран. Му захIматраву ттула бюхъулун лархьхьусса гьурттушинна нагу дурссар. Шяраваллил хъуниминнал на буккин байвав дяъвилиясса Верховный главнокомандующийнал приказру. На бюхханну, асар хьунну буккайхьунссия хъами аьтIун бикIайва, Ттухь барчаллагь тIий бикIайва. Дурккуссар Сталиннул хьхьичIра-хьхьичIсса агьалинайнсса оьвчавугу, Буттал билаят цукунсса ничгьачIавриву буссарив бусласисса, гьарцагу инсаннал цува-цува усса кIанттай дакIнийхтунусса захIмат буллай, Совет аьралуннан душманная Ватан дуруччин кумаг бан аьркиншиву баян буллалисса.
1941-42 шиннардий на дуклай бивкIра шамулчинмур курсираву. Ччя-ччяни шайссия Гъумучиял клубраву дяъвилун хас дурсса батIавуртту. Студентътурал цIания ттуйнгу тапшур байва махъ ла­хъан.
41-42 шинну яла захIматми шинну дия. Балтий хьхьирия лухIи хьхьирийн бияннинсса фронтрай ччучлай бия фабрик-заводру, лекьа-пIякьу буллай бия шагьрурду. Москав ласаврийну дяъви къуртал хьунтIиссар, СССР-данул ахир хъанахъиссар тIий, гъан хъанай ия душман МоскавуллачIан. Амма цуксса захIматшивруву жува бунугу, ххувшаврийнсса умуд тачIав къакьукьайва.
1942 шинал педучилище къуртал бувну бучIайхту, зий бивкIра гъинттулсса колхозрал давурттай, гьуртту хъанай бивкIра Вихьуллал Советравун духлахисса шанна шярава аьрай талатиминнан гъили яннарду, кьаркь дикI, ини бивхьуну посылкарду датIлатIисса хъаннивух.
Июль-август зурдардий гьан бунна МахIачкъалалив 5-8 классир­ттахь дарсру дихьлансса учительтал хIадур буллалисса курсирдайн. Курсирдая бучIайхтува оьвкунни шяраваллил советрайн. Микку дуллунни захIматрал армиялийн гьансса повестка. Му дия ттун 14-15 шин хьу­сса чIун, жагьилсса, гъира бусса. На шаппайн бучIаннин бутта кьатIату зана хьуну ия. Ттуща повесткагу ларсун «Ина къалагайссара, ттул душ ина чIивину бура, на гьанна вихлу», — тIий, лавгунни советрайн. Микку ттул яхI гъавгъунни.
ЧIал къавхьуну увкIунни бутта, тти баччибакъар нава архIал ухьувкун. Наниссару ттаттал кIиягу, тIий. Нагу ххари хьунав. Нинумур хъинну аьтIий дия «Душ битияра, дурккуну бучIарчагу ва чIивиссархха учин къавхьурив»?-тIий.
Бутта тIурча ниттихь тIий ия: «АьтIаву аьркинну дакъар. Заннал чивчумур зана битан къахьунтIиссар. На укунагу къуману уссияв чIявучивух армиялийн гьан ан арс акъатIий.
Аллагьнал хъинмур баннав». Ниттил цила бюхъайкунсса азихъ хIадур бунни жухьхьун; гургри шархьунни, бакъухъ бувунни, нисирал банкри, уттулу шавхьун, иниву бивхьунни, ккашил хьувкун инивух ккуру бивтун букарча буччайссар, тIий.
Жул щалва кулпат бувкIунни Ваччав бутта ва на тIайла буккан. Бутта жучIату акъа хьуну цаппара хIал шайхту, зана хьунни та чIумалсса шяраваллил советрал председатель Кьадиров Вагьаблущал ва парторг Абакаров Камиллущал
-Ява, ттул душ, вай арамтурал хIарачатрайну ина зана бивтуннача, вищава бюхъайсса кумаг бува вайннан, барчаллагь хьуннав цан, — тIий ия. Ххарину ия на цащала къананаврия.
-Вай винмасса ссайгъат ттун битан манеъшиву духьурча, ма­хъунмай зана банна,-тIий хъярчирдай ия, цала бакIрачIан бучIантIимунил пикривагу къабуллай.
Нава зана битаврия таний пашман хьурчагу, ттун хъинмур Заннал бувхьунссия. Гиккусса тагьар духIан шайссияв ттуща, гаксса цIакьну чIалачIисса буттащарагу къархьусса. Хъинну чансса бакъа зана къавхьуна га захIматрал фронтрайн лавгминная. Буттал буллалисса захIматрахлу ацIра метра мучIал дулунтIиссар, тIисса хаваргу бавунни. Мунила хъирив бавунни къашавай ур, тIий Ахъушахчил шавай най ушиву бавну, нинугу, ссурвалгу лавгунни хъирив зунттавух. Дарс дихьлай буну, ттуща гайннащал гьан къавхьуна. Шамулчинмур кьини нину ссурвавращал дирну дия Къуппав. Гикку хъамаллурачIа лявкъуну ия ппу. На ва хIалланийн ияннин итаакьияра, ттулла кьаркьала буттал аьрщарай кIучI дурну ччай бур, тIий унува, къаитаавкьуну ия хъуниминнал. Га хъунаманал махъ, ца чIумал даврил хIакъираву ттюру-къюру хьусса чIумал, ттухь увкуна: «Вил бутта къанаврдая ливхъссар», — куну. Ттун тIурча га адимина савав хьуну чIалан икIайва ппу захIматну къашавай хьуну, ччяни ивчIаврин. ХIал буну шавай ивссания, бюхъайвахха ххассал ан хьунгу.
Най унува жу бутта уцарду ЧIяв больницалийн. Му дия 1942 шин сентябрь барз. 27-нний бигьалагай кьини ттула оьрмулуву цалчинсса харжгу лавсун (27 къуруш) на лавгра буттал бакIрацI щядиркIсса ниттичIан. Бутта хъинну захIматну ия, амма ттул харж канил бугьайхту ххари хьуна:
-Ина инсантуравун буклакисса инсанна утти, ххуйсса янна-уссущал буклан аьркинссара,вин пальто ласун аьркинссар, варсул махIсив бан аьркинссар шичча уккайхту на уруганна вих, — куна буттал. Амма нясивну къабивкIун бия. Га хьхьуну нинугу, ссурвал Сакинат ва Умаматгу чIарав буну, буттал жан дуллуну дия. Укун хъап увкуна душманнащалсса дяъвилул жул кулпатраву усса ца адиминайн.
Мунияр махъ ттул хъунмур ссу Умамат кIийлва гьан бувна къанаврду дуклан. Ппу ивчIайхту душманнайн­сса сси хъиннува гуж хьуна. Ттула чIивисса бюхъу гьарца чулинмай ишла буллай бивкIра дяъвилул къин­ттуллухсса иширттаву. Цалчин, ттула агьаммур бурж, учительнал даву дуллай бивкIра ялун нанисса ник Ватан ххирану тарбия даву мурадрай. Миннан элмулухсса гъира бутан хIарачат буллай бивкIра дакI марцIну, буххаву, захIматшивуртту хIисав къадурну. Гьай-гьай, бигьану бакъая дарсирдан аьркинсса луттирду, тетрадьру, ручкарду дакъа, оьрчIал чурх кIучI бансса лаххия дакъа.
Цукуннугу буккан багьлай бия захIматшиврува.
Тетрадирттан кIанай ишла бай­ссия бух хьусса луттирду, ххуттардил лях-лях чичлай, щекьи дайссия кIулщуя.
Тарбиялул даву дуллай бивкIра оьрчIал нитти-буттащалгу, шяраваллил агьалинащалгу. Школалийн бавтIун, миннахь бусайссия оьрчIру тарбия баврия. Мукунма, бусайссия дяъвилиясса хаварду. Шяраваллил хъуниминнал буккин байвав дяъвилул хIакъираву билаятрал хъуниминнал бувсса приказру, докладру, ихтилатру. Ттула дусса магьиршиву, пасихIшиву ишла дурну, асар хьунну ккалан бикIайссияв. ХьхьичIунсса гьурттушинна дуллай бивкIра колхозрал давриву-парторганизациялул зузала хIисаврай, сакин бав комсомолтурая хъуруннай зунсса бригадарду, яла хIарачат буми ацIния кIива душ цачIун бувну. Бригадалий бурж бивхьуну бия махъун багьлагьисса бригадалул хъу дурчIин, ттихIин, ччарду дан кумаг бан. Дяхттагу, барз бусса хьхьурдайгу зий бикIайссияв. Бригадалущал хIадур дайссия концертру, жула аьралуннал душманнаща цумур-бунугу шагьру ххассал бувну бур, гужсса рищаву дурну дур, тIий баяйхту.
Щархъава батIайссия душмантурайн битансса ккулларду бансса дувссилул гунгунтту, паршру, тIясру, кIичIурду.
Агьали махъаллил къашайва аьркинсса махъра-махъсса зат дулунгу. Ххувшаву гъан дан хIарачат буллай бия.
1944 шинал Верховный главнокомандующийная дуркIуна Вихьлив фронтран буллалисса кумаграх барчаллагьрал телеграмма. ДакI ххари хъанай дия ва барчаллагьрал чIивисса бухьурчагу бутIа ттунмагу багьлагьиссархха тIий. Мура шинал ттун дуллуна Дагъусттаннал Верховный Советрал грамота ва медаль «За трудовое отличие».
1945 шинал дуллуна медаль «За доблестный труд во время Великой Отечественной войны». Яла махъ гьарца юбилейран медаль дулайва.
Пахру бакъа дакI марцIну бувшиврун ккалли буллай бикIара дяъвилул къинттуллух нава бувсса захIмат.
Сиянат Аьлиханова ш. Вихьул