Дагъусттаннай промышленность цIудуккан даншиврул

Аьрасатнал Федерациялул Госдумалул эксперт, Аьрасатнал Текстильщиктурал ассоциациялул председатель Шамхал Илдаровлущалсса ихтилат

Дагъусттаннай аьркиннугу, багьлайгу бур промышленность цIудуккан дуллан, мунил ялув зун. ХIакьину цаппараннал бюхъай вихшала дакъа, ва иширах къамуксса къулагъас дан. Перестройкалул заманнайва завод, фабрикартту бавцIуну, микку зий бивкIсса зузалтгу цайми касму-сянатирттахун багьну, ми аьрщи дарххуну, миннул заллухъру цайми хьуну бур. Амма ттигу чансса бакъар индустрия щурущи дан аьркиншиврийн мукIрусса. Миннавасса ца ур Аьрасатнал Федерациялул Госдумалул эксперт, Аьрасатнал Текстильщиктурал ассоциациялул председатель Шамхал Илдаров.

Шамхал Адамович, хIакьину федерал центр кумаг буллай бур ккав­кказуллал республикар­ттан социал программарду щурущи давриву. Амма Дагъусттаннай промышленность щурущи давриву Москав вихшала дакъа бунуккар. Дагъусттаннахь бур туризм щурущи дувара тIий.
— Ттул пикрилий, Дагъусттаннан аьркинну дур анаварсса мутталий реформа дуван. Кипрданий налог конфисковать дурсса авазалул цал ттигу тасттикь бувунни дунияллул финансирттал ва экономикалул кризис духкъаларгун, ялунгу оьну­ра кьюч бивгьуну най душиву. Цакьнива жунма бувчIунни му кризис Аьрасатнайнгу щавщи биян къабувну чIарах къалагайшиву. Утти­гъанну Росстатрал дурсса хъиривлаявурттайн бувну, февральдания шиннай промышленность 2% лагь хьушиву. Ва чулуха Дагъусттаннан багьлай бур, Федерал центрданул дуллусса дотациярдал биялдаралу къаличIаншиврул, арцул чулуха цалла цурда щаллусса регион хьун. Дагъусттаннаща бюхъантIиссар промышленностьгу, налогирттал цIакьсса гьанугу бусса индустриал­сса регион хьун.
— Цукунни жулла республикалий промышленность цIудуккан дантIисса? Мунийн вих хъанахъиссагу нажагьсса акъа къахьунаакьинссар. Дагъусттан мудангу хIисавссияхха шяраваллил хозяйсто хьхьичI ххуттайсса республикалун. Дагъусттаннал индустриялул тарихран тIурча духьунссар зувиннийн къадирсса шинну.
— Ттун цимилгу бавссар «Дагъусттаннан «индустриалсса регион» тIисса цIа къадакьлай дур» тIисса пикри-зикрирду. КъатIайлассар тIиссара мукун тIутIими. Зунттурду гьарзасса ва жулва халкьуннал багьу-бизу, ми ялапар хъанахъисса тIул-тIабиаьт ляличIисса душиву къадахчилачиссар жуятура индустриалсса регион хьун. Ялунгу промышленность, ца кьанив ва шагьрурдай дакъа, бюхъайссар щурущи дуван зунттавугу. Бусанна ттунма ккавксса, нава мукIру хьусса ца ишираягу.[pullquote]Дагъусттаннай дур промышленность дикIу, цайми отраслирду дикIу щурущи дан бюхъансса циняр къулайшиннарду; тIабиаьт, халкь, цалла буттал аьрщарай инвестициярду щурущи дан ччисса ишбажаранчитал. [/pullquote] КIира шинал хьхьичI Китайнаву Гуанжоу тIисса шагьрулий диркIсса ца выставкалий на кIул хьуссияв Турциянаву ва Испаниянаву производствалуха зузисса кIия ишбажаранчинащал. Гай цаннан цагу кIулну бакъая, амма ттущалсса ихтилатирттаву буслан бивкIуна щалла дунияллийх (ЮАР, ОАЭ, Евросоюз) цалла тIайла дуккайсса хъуслия. Гайксса халкь бусса кIанай на бюхъайва гайннах къулагъас къадангума, амма, тихава гай зунттал халкь бушиву чIалай, гъан къавхьуну ацIан къабювхъуна. Гайннал ттухь цалла производствалия буслан бивкIуна, цачIанма хъамалугу оьвкуна. Буслай бия зунттаву лахъний буссар цал фабрикартту тIий.
Масалдаран, испанецнал бувсуна жула «Аэрофлот» куннасса «АрабАирланд» тIисса компаниялул цачIату ласайшиву цанна аьркинсса хъус. ЦIубакIрай вихгума къахъанай уссияв. Цалчинъя на Испаниянавун ачин кьаст лархIуссагу. Муниннин хьхьичI ттун кIугума къакIулссия тарихраву бачIи Испания аьрабнал канилу бивкIшиву. Мадридрая самолетрай жу лавгссияв хьхьирил зуманийсса курортру гьарзасса ца шагьрулийн, гиччагу бавчуссияв, лагмавагу зунттурду бакъа, цамур кьасса кIану бакъа­сса кIанайн. Эмаратсса, ябатIлай батIин къашайсса ххуллурду ци бур, цаннил ялув ца дурсса куннасса мюрщи щархъурду ци дур. Испаннал буслай, укунсса щархъурду дан вайннан аьрабнал лахьхьин бувну бусса бур. Ттун нажа-мажагь нава Дагъусттаннал зунттавух нанисса ххангума бикIайва. Ххуллийх най буна, итталун багьайва зунттал неххардил зумардай бувсса бигьалагай кIанттурдай оьрчIру, жагьилтал бургъилу уттубивхьунугу. Ттулла Ватандалуха лащаву вай кIанттурдал тIий ивкIра сайки щалва ххуллийх. Тай халкьва бия жулва зунттал халкь кунмасса кьянкьа-кьурчIисса хасиятру дусса, жулла тIул-тIабиаьтрал халкь. Жулла хIукуматрай кунма­сса кьибла, жулва хьхьирицIухсса аьрщирдацIун бавхIусса масъалартту бия тайнначIагу.
Фабрикалул залуннал ттухь бувсуна оьрмулул ряхцIалла шин хьуннин цув Германиянаву яхъанай ивкIшиву. Цуварив хияллай икIайсса ивкIун ур ватандалийн зана хьун. МуницIунма Испаниянавугу бивкIун бур зунттал кIанттурдая хайр ласун къабю­хъайшиврул масъала, хаснува индустрия щурущи давриву. Мунияту тайннал пикри бувну бия зунттаву производствалуха зун ччиминная ратIайсса налог ацIийлла лагь дан. Ттущалсса испанецналгу, му иширая бавну, Германиянавусса аьрщигу дарххуну, цалла ватандалий бия фабрика бувну. Мукун баврия цалагу хIайпгу куну бакъая. Мукунсса завод-фабрикартту Турциянаву ва Испаниянаву азарвахъул бусса бия.
Ца мукунсса фабрика бусса поселокрай бия кIива театр, ца банк­рал отделения, кIива гостиница, ххуйсса тарихрал музей, цивппагу уттизаманнул зумуну бувсса. Тиккусса халкь бия давурттал щаллуну. КIанттул муниципалитетрал так аьрщи дулурча дакъа фабрика бансса цамур цичIав дурсса дакъая. Та фабрикалул дивидендирдай дузал хъанай дия шяравалу. Янна щащайсса производствалун къааьркинссар университетру був­ккусса зузалт, микку чIявусса халкь давурттал щаллу бан бюхъайссар ва ччяни ца нирхиравун багьайссар. 16 ттуршукулия шихуннай янна щащаву ва ми дуруххаву къамуксса даххана хьуссар. Янна дурухху ва щащу акъа технологиялул цикIуй къабайссар. Жулва халкьуннал оьтту-ттурчIаву дуссар захIмат ххирашиву, захIматрал хIурмат бан кIулшиву. Халкь давурттал щаллу барча, цайнува цивппа щаллу хьунтIиссар чIявусса суаллу. Авадан халкьуннал ва миски-гъаривнал дянивсса тапаватшиву иттала дагьантIиссар.
Дагъусттаннай дур промышленность дикIу, цайми отраслирду дикIу щурущи дан бюхъансса циняр къулайшиннарду; тIабиаьт, халкь, цалла буттал аьрщарай инвестициярду щурущи дан ччисса ишбажаранчитал. Гьарцагу регион хьунадакьайссар захIматшивурттащал, экономикалул дайшишрурдащал ва бачIвасса ихтилатирттащал. Ми захIматшивуртту Дагъусттаннал чIарахгу къаларгунни. Мунияту дуркIун дур цIусса экономикалул стратегиялуха зунсса чIун. Жулла республикалий экстремизм заллушиву дуллалаву -му жуйнна цинявннайнссагу оьвчавур. Мугьлат бакъа силовой блокрал гуж, сий лахъ дан аьркинссар ва халкь давурттахун бичин аьркинссар. Хъус дуккан дуллалисса ишбажаранчитурах дурсса къулагъасри Дагъусттаннал ва аьмну Аьрасатналгу политикалул тIайлабацIу.
— Цайми мукъурттийну, вил пикрилий, хаснува куклумур промышленностьрал буккан бан тIий бур Дагъусттан лирсса экономикалул ва экстремизмрал кьакьалува?
— Дагъусттаннай экономика цIудуккан даврил гьану бизан аьркинссар цIусса промышленностьрай. Мунилгу гьануну текстильданул индустрия язи дугьан аьркин­ссар. Аьрасат хIакьину мюхтажну бур ххуйсса, жагъалашиву дакъасса текстильданух. ЦIана аьрасатнал базар бур оьккисса, хIатта цIуллу-сагъшиврун заралсса «ширпотребрал» яннардал бувцIуну. Яннардал багьри лагь баншиврул ишла дуллай бур синтетикалул ххаллу ва рангру дансса заралсса краскарду. Аьрасатнал базаллуву ишласса дунияллий машгьурсса брендран хIисавсса яннагума Китайнавасса, Индиянавасса, Пакистаннавасса кьюркьусса текстильдания дурсса ляхълай дур. Ва хъинну агьамсса, аьра­сатлувтурал цIуллу-сагъшиврун зарал биян буллалисса масъалар. ВТО-равун жулла хIукумат дур­ххун махъгу Роспотребнадзорданул бияла ххи бувну, укунсса текстиль жулла хIукуматрайн дачин даврин къадагъа дишин аьркинссар.
— Ккавкказуллал республикардай туризм тIутIайх дичин даврияр хайр бу­сса цамур зат дакъассар тIисса федерал Центрданул хIуччалун цири бантIисса?
— КIира шинал хьхьичI Москавлив кьамул бувссар Ухссавнил Ккавкказуллай цIусса экономика лядуккан давриву хъунмур хъар туризмрай дикIантIисса хIукму. ТIайлану бусан, Москавливва чан­сса бакъар жучIара туризм тIутIайх дичин даврийн умудвагу къабихьлахьисса. Мунияту му масъалагу хъинну лахъи лавгуна. Яла Да­гъусттаннал чулухасса лоббистал бувккун махъ чанссавагу масъала сукку хьуна, Москавуллалгу къачча-къаччайнува рязишинна дуллуна. Жулва политиктуран ччай бия, туризмгу хьхьичIун дургьуну, му тIутIайх дичин дан дур тIисса бачIвасса хаварттугу буслай, цалвами мурадру буруччин. ЦIана туризмрал хIакъиравусса тагьар даххана хьуну дур -хайр буккан къачIалачIисса проектран арцу харж дан ччими арх буцлай бур, личIлул хъанай бур. Москавгу, та цIубакIрай кунма, тихава ялугьлай бур. Жунма цIанасса ппурттуву багьлай бур, жучIа туризм ляду­ккан дан багьлай бур тIий, таний вих бан бювхъусса куццуй утти текстильданул отрасльдануха зун ччай буру тIун. Туризмрал отрасльданун тIайлабацIу къахьурчагу, текстильданул отрасльданун хьунмур бан аьркинссар. ЦIусса промышленность лядуккан давриха зун тIий бушиврий жува мукIру бан аьркинссар Москав. Хъунисса, дазу-зума дакъасса мегапроектирдаха нахIакьдан зузавунияр, зун аьркинссар жунма мюнпатмуниха, жулла лажин кIяла данмуниха. Жунна цинявннан кIулсса «Хватит кормить Кавказ!» тIисса лозунг дургьуминнал иш-тагьар оьлукъин дуллалисса заманнай жунна хайр биян банмуниха, жулла тагьар ххуй данмуниха циванни къазун. ЦIанава дакIниймур бартлаган бансса хIарачат къабарча, тари жухьхьунма ттигу бириянтIисса хияллу щаллу бай «мусил чавахъ»?
Ханым Оьмарова