Аьрщарал кьадру-кьимат хъамабивтун бур

diet_4Сайки ряхцIаллахъул шинну хъанай дур РАН ДНЦ-лул ПИБР-данул (Прикаспийский институт биологических ресурсов) хьхьичIунсса элмийсса пишакар, шяраваллил хозяйствалул кандидат, почвовед-мелиоратор, МахIаммадрасуллул арс Мирзоев Энвер элмулуха зий. Увну ур ва Лакрал райондалийсса цIа ларгсса уссал усттартурал ШавкIуллал шяраву. Буттал шяраву 7 классгу бувккуну, Энвердул Гъумучиял школа къуртал бувну бур. 1952 шинал дуклан увххун ур МахIачкъалаллал шяраваллил хозяйствалул институтрал агроном шайсса факультетрайн. Институт къуртал бувну махъ агрономнал дипломращал зун тIайла увккун ур Карашав. Гания махъ цаппара хIаллай Гъумук школалий дарс дихьлайгу ивкIун ур.

Залму АьбдурахIманова
1959 шинал МахIачкъалалив тIивтIуну бур шяраваллил хозяйствалул НИИ (Научно-исс­ледовательский институт). Ванивун дуклан бувхсса цалчинми аспирантътуравух ивкIсса Энвердул ва къуртал бувну, почвовед-мелиораторнал пишакаршиву ларсун дур. Ва пишалий зий Энвер гьурттусса элмийсса экспедицияртту жулла республикалий бикъавсса район дакъар. Ухссавнийсса Ну­гъайнал, Тарумовкаллал, Къизлардал, Бабаюртуллал районная тIайла хьуну, кьиблалийсса Да­гъусттаннал районнайн бияннин. Экспедицияртту лахъи лагайсса бивкIун бур нюжмардайсса, цал-цал зурдайдийгу. Вайннал дайсса диркIун дур республикалул аьрщарал картарду, чув, цукунсса ци аьрщив дурив ххал дурну, миннун кьимат бищайсса бивкIун бур. Ми цукун, ссая дуруччин, мюхчан дан аьркинссарив ххал дигьлагьисса элмийсса хъиривлаявуртту дайсса диркIун дур. Энвер гьурттусса элмулул хъиривлаявурттайн бувну, жулла республикалул дусса дур дугьансса аьрщарал миллион ва дачIиксса гектарду. Республикалий шяраваллил хозяйство яла аргъиравусса, яла щириркIусса шиннардий вайннул дачIиксса ишла дайсса диркIун дур. Энвердул бусаврийн бувну, жучIара царагу райондалий дакъасса дур оькки­сса аьрщив. Аьрщив дикIайсса дур, чансса захIмат бивхьуну, бакIлахъия чIярусса дулайссагу, мукунссара бакIлахъия дучIан дан хъунмасса захIмат бишин багьссагу. Жулла зунттал районну дусса дур, багъру бувгьуну, миннуя хъунмасса мюнпат ласун бюхъайсса, хъунисса каширду дусса районну. Арандалийсса районнай, тIурча, хъинну ххуйну шайсса бур лухIитIутIи. Кьанив багъру хьун бан бюхъан тIий бусса бур, уттизаманнул щин дишайсса кьяйдарду ишла буварча. Мисалдаран, «капельное ва дождеваниялул орошение». ЦIана Энвер зий усса ур, вай методру ишла дурну, жучIара ахъулссаннул, ахънил­сриннул бакIлахъия ласун бюхъаврил ялувсса хъиривлаявурттаха. «Капельное орошение» тIимур метод ляхъан дурну дусса дур ингилиснал аьлимтал-почвоведтурал. Амма му метод хIакьинусса кьини унгу-унгуну ишла дурну дур Израилнал. Тиккусса къундалул аьрщарай ххяххан дурсса ахънилсри, хаснура жура цинявннал машан ласайсса Израилнавасса къур, цIана хьунадакьайссар жулва базардаву ва супермаркетирдаву. Жулла аьрщарал хIал кIулсса Энвер, чил хIукуматирттаясса ахъулсса ва ахънилсри жучIара дахлай, жулва халкь аьрщарая ят буцаврия рязи акъа: «ДучIантIиссар чIун, дугьансса аьрщив диял къахъанай, халкьуннан цалла къатри цамур кIанайн дизан дуллан багьантIисса. Тарихрал нигь гьанагьисса затри», — тIий ур.
Хъинну кьурчIинугу бур аьлимчунан Дагъусттаннал яла ххуйми, оьргъами аьрщирдай къатри ва цаймигу объектру дуллай бушиву.
ТIабиаьтрал цилла чулухуннай дурсса укунсса биччибакъулшиву къадухIантIишиврийн мукIруну ур.
— Жулва тарихраву ппухълуннал цалла щархъив, минарду чув дирхьуну дурив ххал дувара. Цурда ца шяравалу жулла дакъассар къатри дан бигьасса, рахIатсса кIанай дурну. Щархъурду дувайсса диркIссар чарттал ххяллай, ххуллу захIматний. Яла ххуйми аьрщив, чарттал чIиртту бувну, цалла дугьан ишла дувайсса диркIссар. Миннуйн элмулуву учай террассирование. Дунияллул чIярусса хIукуматирттайн ивсса академик Вавиловгума тIий ивкIссар, Дагъусттаннал зунттаву­сса аьрщарах куннасса аякьа, кьимат, аьрщив дугьаву чувкIуй ккарккун акъара тIий. Лаккуйн нанийни, ххуллул тийнгу, шийнгу уруглай, дакI ххари хьунмунилгу къума уллан икIара. Ча-чунгу яла ххуй-ххуйми аьрщай къатри дурну дур. Агрономнал пишавагу цирив къакIулсса жула буттал буттахъал хъуннасса бакIлахъия ласайсса диркIссар тани жучIара. ЦIана, тIурча, цукIуй зун ччисса акъар. Жагьилтал шагьрурдайн бивзун, щархъаву оьрмулул бугьарами ливчIун бур. Израилнал, ираннал, индиянал къур, нувщи канан ливчIун бур жунма, — тIий ур Энвер Мирзоев.
Туну, цири бан аьркинсса шяраваллил хозяйство цIулаган дан, жагьилтал му аралувун кIункIу бан, аьрщарая дучIан дурмур базардаву ва хIукуматран цанма хайрну даххан, кувкун, аьлимчунал кIицI лавгунни, ишла дуллан аьркиншиву чил хIукуматирттал уттизаманнул АПК-луву ишла дуллалисса ялув кIицI ларгсса щин дишайсса методру – капельное ва дождеваниялул.
— ЦIана мукьцIа-ххюцIалла шинал хьхьичI къанаврдавух щин дишайсса, хъу-лухччирду щинал гьузузи дувайсса методрая мюнпат-хайр чанссар. Му метод ишла дуваврия аьрщарангу зарал буссар. Щин чIяру хьусса кIанттурдай цIу ялун ливчуну, гикку ххярхмур кьакьан дувайссар. Ишла дуллан аьркинссар цIусса методру. Жу, мисалдаран, цIана зий буру ца цамургу методрал ялув. Дуллай буру ттул сипталий хасъсса элмийсса хъиривлаявуртту. Мисалдаран, Лаккуйн нани ххуллий, ЦIахъардал щарнил тия чулий, зун хIисав шайссар кIяла ларгсса ххюлул суннай ххявхсса кутIасса мурхьру. КIикку гъарал щин ччех диркIун лагайну тIийри, щин диял къахъанай, кIукун кутIасса мурхьру ххяххайсса. ЦIана жу дуллай буру хъиривлаявуртту, ххюлул бакIурду бувну, гайннуй гьаваллува дартIсса кондинсат ххалдигьлай. Ххал банну цукун ци шайрив. Вагу жулва ппухълунначIа ишлану диркIсса методри. НахIакьдан къабивкIссархха тани хъунил дяниву ххюлул бакIурду бувайсса. Къурагьшиву дагьсса чIумал, миннул дургьусса атилшиву хъинну дучIи лякъайсса диркIссар халкьуннан. ХIакьину, цивилизованнайсса халкьру тIисса заманнай, бакъар тIабиаьтран кьимат бишлай. Мисалдаран, бигьалаган, щябикIан гьарма най ур неххал зуманив, щаращи бунийн. Гикку ганал ка гьаз хъанай дур щаращул лагмасса къатIа-мурхь кьукьин, уртту-щин ккуччу дан. Гьич къабучIиссар. Цанчирча ганил лагма ххярхсса гьарцагу ххяххиялул цилла мяъна дуну тIий. Лаккуйн лавгтари, чансса къабикIай ва щаращигу кьавкьун бусса бур, та щаращигу кьакьавай бусса бур тIисса. Ми ишру мукун багьлагьиссар гьарца чулуха инсаннал биччибакъулшиву сававну, тIабиаьтрал кьадру бакъа тIий. Уттизаманнай хъуруннай ишла дуллай буссар дождеваниялул метод, багъирдаву, лухIитIутIал хъуруннай капельное орошение. Ми методру жучIарагу щурущи дуварча, Дагъусттан ахънилсриннул ва ахъулссаннул цивппагу щаллу бувну, дазул кьатIувгу дахлан бюхъантIиссар. Яла ххуйми аьрщив, нехру, гъилишиву – яла цири аьркинсса республика тIутIайх дичин даншиврул, — тIий ур аьлимчу.
Энвер Мирзоев ур кIиттур­шунниха лирчусса элмийсса давурттал автор, чIярусса хъиривлаявурттал гьурттучи. Цалла даврил ялув ивну ур Аьрасатнал чIярусса регионнайн ва чил билаятирттайн. 80-ку шиннардий сайки ца барз бувну бур ванал Индиянаву, тайннал аьрщив ишла даврил хъирив лаллай.
ЦIанагу гьурттуну ур элмий­сса экспедициярттавух ва хъунмасса буруккинттарай ур инсан аьрщарал кьадру-кьимат бакъа ялапар хъанахъаврия. Умудрайгу ур та-бунугу цалва гъалатI цанма бувчIусса халкь аьрщарайн лажинну кIура баентIишиврийн.