Ватандалуха ва агьалинаха къуллугърай ччувччуну лавгма

БикIай дунияллий инсантал, оьрму куртIну кIулсса, инсаннал дакIнил тагьар дурчIуну, мунал къюву лагь дуван анавар буккайсса. Къумасса дакIурдин дарувсса малхIан байсса. Гьамин, мукунсса инсаннан ккалли увай агъуллал хъунмур никирал агьулданул, ларгсса аьсрулул 40-ку шиннардийсса райондалул партиялул лидер, Мусал арс Будайчи Мусаев. Политикалул система даххана хьуннича куну, укун щалва оьрму Ватандалуха ва агьалинаха дакI марцIну къуллугъ буллай гьан бувсса инсантурал цIарду хъамаритлан къабучIиссар. Вайннал оьрмулул ххуллу, багьу-бизу, дурцири давуртту кIул шаврийну лавгзаманнущалсса дахIаврил ххал руцари хьун къаритлати­ссар. Партиялул архиврдал документирттавасса чан-кьансса чичрурдайну ва бугьараминнал дакIнийнбичавурттайну дагьайкун ванал сурат, хасият аьч дуван къахьунссар. Мийн-тийн бакъа, ва яргсса личность Агъу­ллал райондалий совет власть дишаврил, цIакь даврил ххуллий диялсса давуртту дурсса инсанни.

  • ЗахIматрал фронтрайминнал, архIал зий бивкIминнал дакIнийн бичавурттава аьл­тта чIалай бур Будайчил сий, хIурмат Агъуллал агьалинаву хъуннасса диркIшиву.


Увну ур ва 1911 шинал, ва лакрал миллатраясса ур. Дукъар­ккусса хIухчил даврия айивхьуну, итххявхсса политикалул каялувчинал кIанттайн ив­сса цIанихсса большевикри. Ванал оьрмугу, шяраваллава бувксса, лахъсса даражалийн гьаз хьусса яргсса инсантурал оьрмулуха лавхьхьусса бур. Жагьил­сса оьрмулий ккаши-мякь ккавксса, чIявусса бакIран ккавксса жагьил комсомол давривун кьувтIуну ур. Шяраваллил хозяйстволул коллективизация дуваврихлу талай, цIусса оьрму дузал буллай чялиш увккун ур.

Будайчи Мусаев 1936 шинал партиялуву акъанугу, Агъуллал райондалул ца яла хьхьичIунма активист ухьувкун, цIакь увну ур Агъуллал райондалул финотделданул хъунаману. Ванал ччясса мутталий райондалул бюджетрал, райисполкомрал ва шяраваллал советирттал бюджетирттал ишру сантирайн бивчун бур, дагьайкун­сса низам дирхьуну дур. Хъирив шинал кьамул увну ур коммунист партиялувун.

Таний­сса Дагъусттаннал обкомрал сек­ретарь Аьзиз Аьлиевлул Будайчи ордендалун кка­ккан уллай, чивчуну бур: «…Ва каялувшиву дуллалисса батальондалул ккаккан дурсса давугу чIумуй дурну, цайми районнал подразделениярттангу кумаг буллай бивкIунни…»

Ва 1940 шинал зун ивкIун ур Агъуллал райондалул кадрардал отделданул хъунаману, хъирив кадрардал­сса буллалисса райкомрал секретарьну. Райондалул партиялул конференциялий 1942 шинал ва увчIуну ур Агъуллал райкомрал (РКП) цалчинма секретарьну. Ванал каялувшиву дуллали­сса шинну Агъуллал райондалун къабигьасса диркIссар. Щалвагу билаятрайра тагьар захIматсса диркIссар. Ххишалдаран, байбивхьуссар Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Будайчи Мусаевлун хьхьу-кьини давривун кьутIин багьссар, ва ччувччуну най ивкIссар ва даврий. Душман кьювчуну най ушиврийн бувну, билаятрал хъуниминнал 1942 шинал хIукму бувссар Дагъусттаннай мюхчаншиву дуруччаву мурадрайсса давуртту дуллан. Сантирай ва лябуккулий вай давуртту дуваншиврул кIанттул агьали кIункIу буван багьлай бивкIссар. Булувкьуссар захIматчитурал кьюкьри хIасул дуллай. Районнай хIасул дурсса батальоннал командирталну ва комиссарталну битлай бивкIссар райкомрал секретарьтал ягу райисполкомирттал вакилтал. Агъуллал райондалул колхозниктурая сакин дурсса батальондалул хъунаману ивтссар райкомрал партиялул жагьил­сса секретарь Будайчи Мусаев, ва цувагу аьрайн гьан къисттану ивкIссар. ЗахIматралмур фронтрай ванал ккаккан бувссар цува бюхъу бусса каялувчи ушиву. Хъинну захIматсса тагьарданий зун багьлай бивкIссар та ппурттуву агьалинан.

ЧIявусса строительтал яхъанай бивкIссар дахьвасса къавтIи бивчуну гъили хъанахъисса чятирдаву, къа­диркIссар гъилисса лаххия, даврин аьркинсса ярагъ. Карунних микIлачIсса аьрщи дихлахисса, ахир дакъасса гъараллу, дякъил замгьар бусса чIунну диркIссар. Цукунсса къиялий бивкIхьурчагу, бюхъу бусса кая­лувчи унутIий, Агъу­ллал захIматкашнал хъуни­сса давуртту дурссар та ппурттуву. Бувххун багьтIатI хьусса инсантал гъирарай, шадну, бала-гьалайрдай куннал дакIру кув дуллай зий бивкIссар. Зувилку шиннардийва захIматрал сасан бувсса Агъуллал колхозниктурал хъинну захIматсса Магъу-Дара кьакьалувухчIин, 44 километралул лахъишиврийсса машинартту лагайсса ххуллу бувссар. Ва даврихлу Будайчи лайкь хьуссар хIукуматрал ларайсса наградалун – ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил ордендалун. Таний­сса Дагъусттаннал обкомрал сек­ретарь Аьзиз Аьлиевлул Будайчи ордендалун ккаккан уллай, чивчуну бур: «Агъуллал строительный батальондалул командир Будайчи Мусаевлуща бювхъунни даву лавайсса даражалий, дюрхъуну дачин дуван. Ва каялувшиву дуллалисса батальондалул, ккаккан дурсса давугу чIумуй дурну, цайми районнал подразделениярттангу кумаг буллай бивкIунни. Даву дайдирхьуну чулийн дуккан дуваннин, Обороналул Комитетрал ЯтIул Ттугъ ва батальондалува хIура буккан къабивтунни, план ххишалану биттур дуллай, хьхьичI ххуттай бивкIунни. Батальондалувусса низамгу цайминнан эбратрансса дия».

ЗахIматрал фронтрайминнал, архIал зий бивкIминнал дакIнийн бичавурттава аьл­тта чIалай бур Будайчил сий, хIурмат Агъуллал агьалинаву хъуннасса диркIшиву.Тайра шиннардий фронтран кумагран ризкьилуха, хъу-лухччинухагу унгу-унгуну зий бивкIссар колхозниктал. Ва давривугу Будайчил цала бюхъу-тяхъа, каялувчинал гьунар ккаккан був­ссар. Ванал куртIсса акьлулул, дакIнил марцIшиврул, ххуйсса хасиятрал, макьнатIисрал кунма, инсантал кIункIу буллай бивкIссар. Ванаха чIалачIин къадиркIссар. Амма лавмартсса азарданул ванай рахIму къабув­ссар. 1943 шинал июль зурул 17-нний ва оьрмулул 32 шинаву дунияллия лавгссар. КутIасса оьр­му бутарчагу, ванал оьрму яргну, цIа личIанну бувтссар. Ва дунияллия лагаву агьалинансса кьурчIишиву хьуссар. Агъуллал райондалул тарихраву ванал цIа ца яла бусравмур кIанттай ду­ссар ва личIантIиссар.
     
 Алай НАСРУЛЛАЕВ
Таржума
ПатIимат Рамазановал

Ялун ххибан. Жуща ва Агъу­ллал райондалул тарихраву цIа кьариртсса жула лаккучув цумур шяравасса ивкIссарив мяйжан буван къавхьунни. «Илчилул» буккултрал ва иширах къулагъас дуванссар тIий буру, Будайчи Мусаев часса ивкIссаривгу, ванал оьрмулул хIакъираву цIу-цIусса затругу кIул буван хьунссар тIий, умуд къакьукьинну.