Баратхъал Аьбдул-Карин-хIажи

Цува ссивир аннин, 1880 шиннардий, ЧIаящиял щайх МахIаммад-апаннинал чивчуну бивкIун бур Мадиналийн Аьвдул-Карин-хIажиначIан чагъар, та чагъарданун дуркIсса жаваб лирчIун дур хIакьинусса кьинигу жула буттахъал луттирдай.

«Ттул ахIвал-хIалдания ина хавар ласурча,
ХIамдирал залунная хIаяну ливчIун ура,
Буллусса неъматирттайн щукру буван къабюхълай,
Щукрулул залунная нигьачIий ливчIун ура».

Аьвдул-Карин-хIажинал бивкIун бур Идавсил гьаттал чIарав ца къаттагу, танил хьхьичI чIирисса ларзугу. ТаначIан бувкIсса чIумал, гацIана ларсун бучIайсса бивкIун бур къуллугъчитал гъилинакI ва дахьва шавхьсса ччатI. Аьвдул-Карин-хIажинал гай накI, хъамаллурал хьхьичI щаралархъун, дулайсса диркIун дур гьарцаннан хIачIан. Аьвдул-Карин-хIажиначIан бивсса лакрал хIажитал буслай бия тIар, та чIумал танал ИстIамлив цува заллусса бартбисуртту щащайсса фабрика бия, тичча дучIаймургу Дагъусттанная хIажлив бувкIнан, миски-гьаривнан харж дуллай ия, гьарца шихунай нанинахьхьун цала ниттин ва уссур-ссуннан ссайгъатругу тIайла буккайва тIий.
Цанма ссайгъатран рахIу гьан бувсса Гъумучиял хъаннингу Аьвдул-Карин-хIажинал луттирду, чIюнну гьан бувна тIар, му бакъассагу Гъумучиял хъаннин зилу бан арцу гьан дурна тIар. Му зат цала бакIрайн лавсун, Каламадинхъал Юнус-хIажинал Аьвдул-Карин-хIажинал харжирацIух бувну бур цIанакул Гъумуксса «Ханнал-Зилу». Тайра шиннардий бувкIун бивкIун бур Аьвдул-Карин-хIажинал цала чивчусса лугу, Щурагь басмаханалий бивщуну, цадакьалун харж бувара тIий.
Цал Гъумучату бувкIсса хIажитурахьхьун Аьвдул-Карин ивкIун ур цала ниттин ссайгъат тIайла буклайча, гайннавату цаннал увкуну бур: «Аьвдул-Карин-хIажи, на ламусну уссияв вил ниттил бувсса ялунбихьу бусан, утти ина танин ссайгъат гьан буллай иявхьур, та вил нину дия, цув ссахчIав мюхтажну дакъарача, инава къаучIайссахьурча, цил иттах буккан му вила чур­ххайн лавхсса гьухъуяту ца парча гьан бува тIий», – куну. Аьвдул-Карин-хIажинал, гал буний ххяр учин бувну ххябувккун цайвасса лулттугьухъа, буллуна тIар ца парча.
Аьвдул-Карин-хIажи ия тIар хъинну тIайласса, хъунама-чIивима личIи къаувну, гьарцаннах цакуну уруглагисса инсан. Ялагу таначIа миски-гъаривнал хIурмат хъунмая тIар, хъус-кьинилул заллухърунналнияр. Буслай бур, цал Агълар-ханнал щарсса Шамай-бика, хIажлив лавгсса кIанттай, ччай бивкIун бур Аьвдул-Карин-хIажинащал хьунабакьин, таначIан биянча, танал му кьамул къабувну бур, му зулмукарнал кулпатъя куну. Амма Шамай-бика цуппа бия тIар, Аьвдул-Карин-хIажинал цищал пардавлуха ихтилат бувна, хьунаавкьуна, цанна хъамитайпалул лажин къаккакканшиврул тIий.
1889 шинал Пир-Сулайман хIаласса лакрал хIажитал лавгун бивкIун бур Аьвдул-Карин-хIажиначIан. Пир-Сулайман гъансса ивкIссар Аьвдул-Карин-хIажинан, цувагу ххишала акъа марцIсса, хъинну халкьуннан бусравсса диндалул адамина ивкIссар, ххуйсса хIакингу ивкIссар тIий, буслан бикIай Гъумучиял инсантал. ХIажгу бувну, махъунмай нани ххуллий, дахьа Ма­ккаллал аьрщарая ливчусса чIумал, Пир-Сулайман цакуну инжит хьуну, ххуллийва ивкIуну ур. Зана ивкIун, цаннал баян бувну бур Аьвдул-Кариннуйн, укунсса зат хьунни куну. ГацIана увкIуна тIар варанттащал вайннал хъирив. Бувцуну махъунмай, гьарца дайсса аьдатругу дурну, увччуна тIар Пир-Сулайман, цала игу-ивссуну, цала сурувравухгу ивхьуну, Идавсил гьаттая арх дакъа­сса хIатталлий. Танал думургу – арцу, янна, ссайгъатру тIайла бувккуна тIар Гъумукун уссурссунначIан.
Цал хIажлив бувкIсса яруссаннал арамтал лавгун бивкIун бур Аьвдул-Карин-хIажиначIан хъамалу. Вайннан бавну бивкIун бур, танал цала къатлуву цанна дурккун хIадур дурсса гьав дусса дур тIий. Тагу дукралул хъирив гьан ивтун, къатлул ца мурцIув пардав ялун дуртун кIучI бувсса кIану ххал бувну бур – мяйжаннугу дурккун хIадур дурсса гьав ххал хьуну дур. Дукрагу ларсун, зана ивкIун нанисса Аьвдул-Кариннун цукун бувчIуссарив гайннал дурмур, къатлувун ухханнина: «Зунма аьркин бакъамунилсса мабуллан бикIаванни», – куна тIар.
Хъинну бусравну икIайва тIар Аьвдул-Карин Макка-Мадиналул диндалул хIакимтуран. Танал тIалавшин, танал мурад мугьлат бакъа щаллу байва тIар, гьарца ишираву танащал маслихIатгу ккаккайва тIар.

Баратхъал Аьвдул-Кариннул Мадиналияту ЧIаящиял щайх МахIаммад-АпанниначIан гьан бувсса чагъар:

Нигьаят дакъа сурувр, гъаят дакъа башарат1
Гъужъатан наил2 хьунни вил чагъар бияврийну.
Инагу наил аннав гьарца матIлабрайн3 Заннал,
Вихьхьун тавпикь4 дулуннав цува рязи аьмал бан.
Ина ттухь цIухлай ура инава увх хьхьирил хIал.
Къаувхра на хьхьиривун, къакIулли ттун хьхьирил хIал,
Ттигу ттун му хьхьирил хьхьичI ттуршазарда пардав дур.
БахIру Оьмман5 хьхьирил хIал увхнан бакъа цикIулссар?
Амма хьхьирирду лавхънахь вил мазрая суал бав,
Лисаннул хIалдания хIасилул жаваб ласав6,
Ттула дардирдал хьхьичIун дуккан дав на вилсса дард,
Вил дардирдан чIа учав хIазикь тIабибнал7 дарман,
ХIалимсса вил тIабэран макьмулну8 хьунтIихьурча.
Сулукрал маслакирттай саликь сабибну шаврил9
Аьйнул якьиндалийну, муаьяна дакъана,
Салик маъзунгу аву10
Накьшубанд садатътуврал даъбулун хилипри тIар11.
Амма мурадрал ардайн ссавнил гъарал дуварча,
Лухччинул ци кьудратри тIутIи ххяххан къаритан?
Нава бувмур ба куну, вихь гьижра ба чивияв,
Гьижра бува увкуну, луттирдал учайния,
Дин мухIапаза12 дуван къаитайхьурча бакъа.
Амма ислам бартдигьин Байтуллагьрайн учIарчан,
Щаллагу дунъялнияр, цал ккаккан ттунгу ччива.
Вихь ца васият банна, диндалул аьзиз уссу,
Вила му маслакрая13 тий-шийнай мауккара,
Винна ци ххал хьурчагу, чIа уча микку ризаъ14,
Ризаъ дакъасса цамур цичIавну ххал машара.
Гьарцимурца – зугьуврат, загьирсса мяниърури15,
Гьижаб дапъоь16 хьутарив цимигу мяниъ ххи шайр.
Ниттил хъирив аьтIи оьрчI ахъулссаннул хъяврин бай,
Ахъулссаннух бурувг оьрчI ниттияту махIрум шай.
Ттул ахIвал-хIалдания ина хавар ласурча,
ХIамдирал залунная хIаяну ливчIун ура.
Буллусса неъматирттайн щукру буван къабюхълай,
Щукрулул залунная нигьачIи ливчIун ура.
Аьзизну ливчIун ура, хIакьирну17 ливчIун ура,
Макьбулсса18 вил дуаьлийн даим мюхтажну ура,
ХIуснул хатиматрайну19 вихь дуаь чIа тIий ура.

1. Нигьаят дакъа сурувр, гъаят дакъа башарат – дазу-зума дакъасса ххаришиву ва шадшиву.
2. Гьужъатан наил – хар-хавар бакъасса ссайгъат.
3. МатIлаб – мурад.
4. Тавпикь – ка бакьаву, кумаг.
5. БахIру Оьмаан – Аравийское море.
6. Лисаннул хIалдания хIасилул жаваб ласав – му иш-тагьардания щаллусса балжийсса жаваб ласав.
7. ХIазикь тIабиб – хъунасса, гужсса хIакин.
8. ТIабэран макьмулну – вил дакIнин, хасиятран кьамулну.
9. Сулукрал маслакирттай саликь сабибну шаврил – духIин-адаврал ххуллийх нанима.
10. Аьйнул якъиндалийну, муаьяна дакъана, Салик маъзунгу аву – аьлттан чIалачIисса учитель акъана, изму булаву.
11. Накьшубанд садаттуврал даъбулул хилипри тIар – накьшибанд диндалул хъуниминнал аьдатрайн къаршисса затри тIар.
12.МухIазапа – дуруччин.
13. Маслак – бувгьусса ххуллу, идея.
14. Ризаъ – рязишиву.
15. Зугьуврат, загьирсса мяниърури – ялун личайсса, щак бакъасса.
16. Гьижаб дапъоь – пардав дакьаврийну.
17. ХIакьирну – начну, хIаяну.
18. Макьбулсса – кьамулсса.
19. ХIуснул хатиматрайну – ххуйсса ахирданийну.

Аьраб махъру бувчIин бувссар Явюбукухъал Эсал