Руслан Башаевлул поэзиялул накьичру

skat_3Руслан Башаевлун буллуну бур аьжаивсса гьунар – чIивисса, аьщуйн щусса ххуттайну ашкара бан бюхъайсса хъунмасса зат.

Гьарца шяраваллил халкьуннал дакIурдивусса ххаллай макьанну дуцин бювхъунни Русланнуща. Ванал творчествалуву, личIлулну ургарчан, буккултран лякъинтIиссар жула лакрал тарихрал гьарташивугу, халкьуннал дард­ругу, инсаннал буруккинтругу, жулла хасиятругу, цанчирчан Руслан Башаев ур дагьанттуву кунма жунма жува чIалачIи буллалисса эпикийсса шаэр.
Ванал стиль дур классика зумунусса, куртIсса, амма, аьркин хьуни, Руслан кьюч бигьлай ур дунияллийсса поэзиялул хасиятирттайнгу: усттарну ишла дуллай ур аьжаивсса ритм, ритмика, назмурдал тархъансса хIасулшиннарду, цайми шаэртурал дакъасса образру, махIатталсса композицияртту. Укунсса поэзиялул ярагъгу мютIину бур цала залуннайн, цала режиссёрнайн.
Цикссагу шаэртурал чивчуну бур ччаврил асардая, амма дакIний ливчIун бур яла яргми, язиминнувугу язими. Жула лакрал шяраваллаха къачивчуссавагу акъахьунссар лакрал литературалуву. Амма, Руслан Башаевлул кунна, му тема миллатрал масштабрай, халкьуннан дю­хханну, гьарцаннан дакIнийн щунну цаманал гьаз къадунни. Чин ччайгу акъара му темалиясса цайми шаэртурал назмурду хьхьарасса, мурад чансса дур куну. Дур цайми шаэртуралгу ххуйсса назмурду, амма ми дур лях-карах сакин дурсса. Руслан Башаевлул творчествалуву, тIурчан, халкьуннацIа дачIра хьуну лирчIсса жулла шяраваллал трагизм, миннул образру ца щаращину хьуну дур, ванал дакIнил хъин къашайсса щавуну хьуну дур.
Гьарца чIапIуй тIиссакссагу, Русланнул творчествалувух хIала бухлай бур жулва буттахъал гъалгъарду, гай аьй-бювкьу дуллай бунуккар жуйва, буттал кIану якъабувну тIий. Му тахсиргу шаэрнал щалва цайнма лавсун бусса кунма чIалан бикIай. Му дардирал айишингу увхьунссар шаэр цала машгьурсса 99 сонет сакин буллай.
Даниянал философ Сёрен Кьеркегордул увкуну бур: «Цур шаэр? Аршигу бяйкьусса, дардирдалгу дакI дурцIусса инсанни, амма, ялун личлачийни, ми дардру кIура даяйссар алвагьсса макьаннайн».
Руслан Башаевлул дакIниву хIасул хьусса, кьадиртсса буттахъал щархъаясса дардирдал щаращигу, дакIнива къявхъ учайни, кIура бавну бур ххаллилсса поэзиялул асардайн.
Буттал кIанттун хас дурсса назмурдаву ттун ляличIинура чIалан диркIунни «Ккавкссара ттун ина» тIутIимур назму. Чирчуну дур назму тархъансса формалий ва композициялий. Жулла хьхьичI дацIлай дур Буттал кIанттул чIярусса ва дюххансса лишанну, миннул куртIсса мяънагу аьч хъанай дур рухI думуниву ва дакъамуниву: бакIравусса пикрирдаву, лухччиний ххярхсса банавшалуву, кIи-шангу лавхIуну, ххалал гьиву цийра ларсун нанисса зунттал хъамитайпалуву, буттал аманатраву, миллатрал балайрдаву, цийгу лавхьхьусса аьтIавриха, аьтIавугу – балайрдаха.
Му назмулувусса рефрен-припев хъинну дакIнийн щунни гьарцагу ла­ккучунал:

Агь, Лакку билаят,
Ттул дакIнил аят!

Шаэрнал личIлулсса янин чIалачIисса дур гьарцагу рухI зумувсса ва Аллагьнал рухI къадуллусса затру. Гьарца ляхъан дурмунил дуссар цилла-цилла дуниял, дард, хIасрат, хIаз – мукунсса дур Русланнул дакIнил философия. Муниятур ванаща бювхъусса поэзиялувун бичин жунма чIявуну ккалли-сан бакъасса, кьювкьусса кьюкьлуву чIалачIисса ляличIисса персонажругу. ТIайланма учин, щил язугъ бувару ттуккуй, вилцIуннуй, гайннул угь-къак баяйрив жунма? Гьиву дишин бакъасса жунма къакIулли. Русланнул, тIурчан, къулагъас дан бунни цинявгу буккулт ца талихI бакъух – вилцIуннух, ккаккан бунни ганилгу душиву дакI.

Ккавкссарив зун, лажинни,
Яру чаннасса вилцIун?
Ттуннив тачIав къаккавкссар
Яру чаннасса вилцIун.
Ххал къавхьуссарив
Зун ганил иттав
Ххажалатну бизарсса чани?
Якьамасса яруннал жавгьардаву
Жядурданул жумужив?

«ВилцIун».

Цувагу дакI чаннасса шаэрнал, Русланнул, поэзиягу инсаннахсса, оьрмулухсса ччаврил вибувцIусса бур. Муниятур ва гьартану уруглагисса дунияллух, муниятур ванал творчествалул художественнайсса палитра тикрал къашайсса, асардал авадансса. Шаэр ябитлай ур оьрмулух, ваца вирдакI ттирикIин къабюхъайсса кьюлтIшиврух куна, абадлий буллусса ххазиналух куна.
Руслан Башаев лирикийсса миниатюрардалгу цIакьсса усттар ур, миннувугу чIалай дур ванал марцIсса, гьавас бюхттулсса, ялуннай мюрш-кьюршну чIалачIисса затирттава хар-хавар ба­къасса мяъна-мурад, сурат личин дан бюхъайсса гьунар. Шаэрнаща бювхъунни тархъанну ишла бан дунияллул литературалул опыт, масала, японнал поэзиялул къалип.

Зул марщайгу шайрив,
Цалла ххуйшиврия ламусъсса кунна,
Кьус диркIсса тIутIив?.
«Нану ци бунугу тIуннуча»

Лажиннича, кюру ба
жул хъувгу, ххюнчIай:
Валлагьий, хIайп къачинна
Ина хIачIантIи чIаллай.

«Жул хъу дуссар ГьухъачIний»

Форма японнал хоккулул духьурчагу, мурадмур марцIсса лакрал оьрмулувасса бур.
Шаэр мудангу хIайран увнува ур Буттал кIанттул ляличIишиврул, мунил гьарцагу аьщухсса ччаврил. Ванал жувагу гьурттушиву дан буллай ур тIабиаьтрал байрандалий.

Хъунмашиву бургъил,
Хъуншиву ххютал!
ТIааьншиву гьавалул,
Дюхлулшиву шанчIапIал…

«Ссавнил ва лухччинул дазуй»

Руслан Башаев цалла творчествалуву хъар хъанай ур лакрал фольклорданул формардайнгу, утта дуккан дуллай ур хъамариртсса макьанну ва хьхьичIва ишла буллай бивкIсса художествалул ва эстетикалул ярагъру.
ДакI чаннасса ухьурчангу, Русланнул пикрирду ва асарду чIявуну аьратталну пашмансса бур, хаснува Буттал кIанттул пикрирду буллан ивкIукун.

Шяравух най ура, хIатталлийх куна:
Сагъну бакъар чIирттай
чIавахьул­ттивгу…

«Элегия»

Цалва луттирайнсса хьхьичIмукъуву шаэрнал чивчуну бур укун: «ХIакьину ттун буттал аьрщарай пашманмур ххишаласса бур ххаримурнияр, дурчIин къахьунну диц-куц дяйкьуну дур чIяру-чIярусса затирттал, зана ритан къахьунну лирну ларгун дур Заннал зияратру куннасса зунттал шяраваллурду, зунтталчунал тIул-тIабиаьтрайн щуну бур ятсса ва щялмахъсса дахханашивурттал щатIи. Аммакьай, ци ккавккун, ци ливккун бунугу, Лакку Билаятрахсса ччавумур, хъиннура аьнт хьурча дакъа, цукунчIав хьхьара хъанай дакъар. Ца мискьалданулвагу чан хъанай бакъар КIанил кьадарданул ва тарихрал лагъну ялапар хъанансса гъира».
Руслан Башаевлул дунияллух битлатисса янилу загьир шай цайминнан къашаймур, ванал дакIнил ласай тикрал дан къашайсса зунттал макьанну: ссулил щютI, банавшалул чани, щаращул такьва, верчIичIул балай, мурчал зурзу…
ЧIявусса бакъассар Дагъусттаннай шаэртураву сайки гьарца шинах цанна ххал шайсса, гъанну кIулсса зун­ттал тIутIаха, Руслан Башаевлул кунна, дакIний личIансса, дюххансса назмурду чирчусса шаэртал.
Шаэрнан инсантал поэзиялул биялалийхчин ххуй чулийнмай баххана хьуну ччай бур, ми баххана бансса ярагъгу шаэрнахь биялсса бур – адав, ссавур, ччаву. Дайдизлазисса, дакъаркьусса чIаххувщарнихь шаэр, «яругу хъяхъи бувну», тIий ур:

Ниттирссуй, дургула,
Га зулла хъувсса
Мюрш хъюруврал тIутIив,
Зума цIуххин къакIулну,
Жул хъувгу дур лархIуну…

«Бачира дазурдай тIутIив
дугьланну»

Шикку дакIнийн багьлай бур Хьхьи­чIазаманнул Индиянал философиялул эпос «Бхагавадгита» тIисса луттиравасса ххару: «Нааьна дурманал жавабран нааьна дулларчан, кьюкьин увманал гамагу кьюкьин улларчан, авттуманал гамагу атларчан, чари ва сситтул дурцIусса дунияллий тIайлашиву ва оьрмулул мяъна лякъин бюхъайсса», – тIисса.
Мукунна цаннищал ца рагьсса, дуниял лиллай, зайлазисса кIива хъамитайпалухь тIутIимургу бур укунсса:

Ттун кIулли цимилвагу
Оьрмулул лахъишиврий
МукIру хьуншив кIивагу
Ссавур муси душиврий.

Ттун кIулли лахъаншиву
ДакIурдил чIалсса чани,
ЧIалну кIибачIиншиву
Лирсса ччаврил мучари…

«ЧIалсса шеърирду»

«Къуратусса хIукъу» тIисса луттирал цалчинсса чIаврай бивщусса «На зу хъамалу банна ттуккулцIил кьункьай» тIисса шеъри, ттул пикрилий, шаэрнан дакIнил дунияллучIан хъинну гъансса шеъри бур. Мивусса аллегория ва метафорика махIатталсса дур. Къатта, яни шаэрнал дакI-асардал хьхьири, тIивтIуну бур гьарцаннангу, ва бур ябивхьусса билаят, мивун буххан ччиминнах ялугьлайнмасса.
Шеърилул архитектоника жура-жура дуллай дур щатIив бишлашисса куннасса ритмалул, «ххарисса пашманшиву ва пашмансса ххаришиву» тIисса оксиморондалул.
Буттал кIанттун, лакрал миллатран хас бувсса шеърирдаву аьч хъанай дур шаэрнал душиву къулагъас гьарца чарих, урттух, ратIних, щаращух. Ми назмурдаву гьуртту хъанайнма бур зунттал халкь, цулуцалт, хъамитайпалул хъарайсса варакъи, накIлил гьарацIи, кIара. Амма ми образру ишла давугу я экзотика, я романтизм дакъарча, шаэрнал цала дакIнийн кьуртIусса зунттал багьу-бизулул образру дур.
Ваца гьалак бувксса хьхьирил ва цIу­пардал гуж кунмасса, дакIнил гьавас ххисса шеъри бур «Ссавнил ва лухччинул дазуй» тIисса шеъри. КутIану учин, ва наз­му дур бургъин ва аьрщаран хас дур­сса гимн, яни оьрмулун ва хъинбалдаран. Амма шивува бур тирххандарацIа буцан къашайсса хIучIгу.

Ургу,
Ттул хъачIунттаха,
Зунттуха кунма,
Бувккун нанисса куц
Баргъ!

… Я Аллагь,
Къащайния так чIиникI
Кюрттарайсса къакъунттуйн!
Къаличайссания
Цилва ххуттава
Аьрщарал шар!..

Вай махъва-махъсса ххуттардиву дур инсаннал ва аьламрал дянивсса абадлий­сса ва ссигъарисса дахIавугу.
Руслан Башаев зунттал шаэр ур, шагь­рулул багьу-бизу, асарду ванал поэзия­луву нажагьгу хъамалу хьуну бакъар, шаэр­нал дакI абадлийра лирчIун дур ппухълуннал миналий. Шаэрнал художествалул ва эстетикалул системалул гьану зунтталмур менталитетраву бур, зунттал тIабиаьтраву ва ас-ламусраву бур.

Шиннардил аьшру ттуй
загьир хьунугу,
Ттувусса асаргу тава та ццихьри,
ИкъавчIан дарувгу
барзунттал ссихIри.

«ОьрчIшиврул ххют»

Банавша-тIутIи, ччарча халкьуннал поэзиялуву, ччарча шаэртурал назмурдаву, цимилгу тикрал хьусса дур. Амма Башаевлулмур банавша ляличIинура дакIнийн щилащисса дур.
Шаэрнал, луглай, лявкъуну бур яла бюхханми, яла аьщуйн щунми махъру:

Яру ххуйсса банавшай,
Щюлли бизанттал яруй,
Вийн цал я щурча гьа шай,
Хъамакъаритан такIуй.

Агь, банавшай,
Банавшай,
БайкъаливтIусса балай,
Лакку бизанттал
Чаний,
Буттал кIанттул
Гьайчалий!

«Банавша»

Шаэрнал ххаллилсса назмурду хас дурну дур ччаврил асардан. Ччаврил къювурдугу аьч хъанай дур ванал поэзиялуву чара бакъа зунттаву. Ччаврил назмурдаву ванал сивсуну ишла бай лакрал фольклорданувасса эпитетру, метафорарду. Амма ми шаэрнал усттарну багьан бай цалвами ххуттардивух:

Ххяххабургъил ишара –
Вил чалагъайлул галай…
Нагу аххана шара,
Зул цIияллай баргъ чIалай.

«Инагу пашман шара»

«Кьисмат» тIисса лирикийсса миниатюралуву шаэрнаща аьч бан бювхъуну бур дакIнил щаллусса драма:

Ина някI гьухъуву, щалва аьч хьуну,
Ларзулун буккара барз
бивтсса хьхьуну.
Заннахь миннат бара, хьулух авцIуну,
Эшкьи хьун къаритан гуж була куну.

Ччаврил назмурдая гъалгъа тIийни, шаэрнал ххаллилну ишла буллай ур романтизмалул ва реализмалул ярагъ:

ЛичIисса кьисматрах акъара луглай,
Хьурдайгу къачара муси гьарзану.
Ттун кIива мусил баргъ
кIюрххицIун буккай:
Ца – зунттул хъачIраха,
ца – зул ларзула.

«КIива мусил баргъ»

«ДакIнил гьайчали» увкуну бур ни­ттийн Русланнул. Ниттин хас бувсса шеърирдаву хъинну дакIнийн щунну чIалачIи дурну дур мунил образ. ЧIалай бур ниттихасса шеърирду дакIнийхтуну чивчусса бушиву:

Лахъи, бавай, чирахъ жула ужагърай,
Ина къалахъарча, чани къашайча.
Лахъи, бавай, пачгу кьанкь
ххуйсса бярай,
Ина къалахъарча, янгу къабайча.

Руслан Башаев тIабиаьтрал ясир увсса инсан ур, тIабиаьтрал гьарца тIурщу лаласайсса шаэр ур. «Кьинилул дайлитIулий» тIисса назмулуву ванал хъинну караматну ва аьжаивну ккаккан дурну дур цIан лакьлакьисса чIун. «Къашайхха гьантта ритан», – тIий ур лирикийсса герой, кьинилийн икрам буллай. Жулла хушрай дакъар кьини лагайсса ва цIан дучIайсса. ДакIнил асардал ва хияллал аваданшиву, кувннивух кув кай-кай хьусса ва кувннивату кув лирчуну нанисса тIабиаьтрал загьиршиннарду чIалачIи дурну дур бюххансса ххуттардий:

Щаллу дуллай бур гьанттайн
Эшкьилул элму,
Улчча-чIапIуй щябивкIун,
ЧIивисса чIелму…
Агь, вил маз мусил шивуй,
Ватаннив вин му?

Чанну дикIай ттун кувни
Щалла дуниял.
Кувнигу, зу вих хьуннув,
Валлагь, шай биял
Га чIапIух аьшукь хьусса
ЧIемуллул хиял.

«Кьинилул дайлитIулий»

ОьхIалшивруцIа марцI хьуншиврул кумагран уцаван аьркинссар каши хъуннасса духтур – зунттал марч, зун­ттал щаращив, зунттал тIутIив. Миннух ябитайхту, дакI марцI хьун аьркинссар, тIабиаьтран къакIулссар щялмахъ бусан.
Руслан Башаевлун ххуйну кIулли дунияллул литературагу, ва усттарсса таржумачигу ур. Лакку мазрайн ванал таржума бувну бур Г. Байроннул, Н. Хикметлул, Б. Пастернаклул, Н. Рубцовлул, А. Пушкиннул, А. Ахматовал ва цайми-цаймигу шаэртурал асарду.
Руслан Башаев, махъ бакъа, гьунар бусса прозаикгу ур. Ванал чивчуну бур повесть, хаварду. Ва ур яргсса публицистгу, журналистгу.
Лакрал миллатрал культуралуву, ли­те­ра­туралуву дакIний личIансса даву цамургу дуллай ур Руслан Башаев: лакку маз ябаврил чулухуннайсса давуртту чIярусса дунни.
Ванал поэзиялуву ишла бувну бур жунма хъамабивтсса ва хъамабитлатисса хьхьичIавасса лакку махъру, тюркизмарду, аьрабизмарду. Ми махъругу цила кIанттай ишла бувну, шеърилул рухI усттарну ягин дувай.
Руслан Башаевлул творчествалуву аьч къабувсса, жулва миллатрайн багьайсса сайки цавагу масъала къаливчIхьунссар тIий ура. Амма Руслан я чялишсса политик, я идеолог акъар, ва ур цинияргу хьхьичI шаэр. Мунияту ванал лирикалуву гьарца кьини хъанахъисса иширттансса жавабрах луглангу къааьркинссар. Шаэр хIисаврай тIурча, жулва миллатрал циняв азардугу, дард-хажалатругу ванал дакIнивух итадаркьуну дур.
Ссавур дакъа ялугьланну жува ттигу Руслан Башаевлул лирикийсса ва эпикийсса дардру цIу-цIусса ва ххалли-ххаллилсса асардайн кIура даеннин – поэзиялувугу, прозалувугу.

Ирбагьина ХIасанов,
филологиялул элмурдал кандидат