Цал дяъви ккавкнал му тачIав ва щинчIав чIа къаучинтIиссар

Август – дагъусттаннал агьалинан кьурчIисса чIунни. Дурусну 15 шинал хьхьичI Бущихъиял ва ЦIуссалакрал районнайн ххявххуна ярагъуннил балгусса боевиктал. Жулва билаят гьулусан бувансса, цал Дагъусттан, яла – щалвагу Ккавкказ Аьрасатная личIи бувансса мурадрай. Му ппурттуву Дагъусттаннал агьалинал ккаккан бувна цивппа кьянкьану данди бацIайсса бушиву дагъус­ттанлувтуран хас дакъасса идеология ялув духIлахIинащал.

Боевиктал ххявхсса цалчин­сса ссятурдийва дагъусттаннал агьали гьаз хьуна ватан дуруччин. ДР-лул ПаччахIлугърал Советрал председатель Ма­хIам­мадаьли МахIаммадов бакIчийну республикалул хъуниминнал хIукму бувна самообороналул кьюкьри хIасул дуван. Мукун­сса хIукму бувкссия 1999 шинал август зурул мяйнний. Гьаманки ополченталли ихтиярду дуруччай органнал зузалтращал уртакьну Дагъусттаннал аьрщи боевиктурацIа мурахас дуллай талай бивкIссагу.
Та ппурттуву ЦIуссалакрал райондалий ополчентурал кьюкьри хIасул даврия ялув авцIуну уссия танийсса райондалул хъунама Тамирлан Оьмаев. ХIакьину му дакIнийн бутлай ур 15 шинал хьхьичI хьусса ишру.
-Тамирлан Аьлиевич, боевиктал ххяххаву вин хаварбакъулий­сса ишну хьунавкьай, чIаххурайсса Чачаннавусса тагьар чIалай ххяххан бюхъайшиврийн хIадурну уссияв?
-Жун кIулссия боевиктал Дагъусттаннал аьрщарайн гьужумрай буккан бюхъайшиву, хаснува Чачаннал дазуцIухсса ЦIуссалакрал райондалийн. Хавар бухьувкун, цIубутIуйва хIадур хъанайгу буссияв, агьалинал мюхчаншиву дуручлансса кьюкьри хIасул дурссия, инсантал ширишилун бугьарчагу, жува ци дуллан аьркинссарив, цукун зана-кьулу хъанан аьркинссарив хIисав дуллай буссияв, чIявусса агьали бусса объектирдай къаралданул даву гужлан дурссия. Мяйжанссар, жун къакIулссия террористал миксса чIявусса бикIантIишиву. Ярагъуннил балгусса, цалчинмур чачаннал дяъвилул талаталтрал опыт хьу­сса боевиктал ххявхссия ЦIуссалакрал райондалийн. Миннал муниннинма цIакь бувсса «блок-постру» вив лавсуна, лагма рургьуна, райцентрданийгу Липецкаллал ОМОН бусса Культуралул къатри вив лавсуна. Липецкаллал ОМОН жулва оьрчIащал кьянкьану данди бавцIуну бивкIссар, гужсса талатавуртту хьуссар. Боевиктал чIявусса бия, миннаща цаппара объектру ва къатри вив ласун хьуна, шяраваллурду мютIий дуваншиврул миннал цаппара къатрал лагма рургьуна.
-Му ишираву зу цукун сукку тIий бивкIру, ссая байбивхьуру?
-ХьхьичIва-хьхьичI, талатавуртту къизгъинсса шяраваллава агьали ххассал бан багьлай бия, ми дяъвилул нигьачIинна дакъанийн тIайла буккан, террористурал ширишилун бугьан къабитансса куццуй, ми личин бан, чулийн буккан бан. Мукун буллай байбивхьуру.
Дяъвилул цIарава агьали бу­ккан байхту, ЦIуссалак-Хасавюрт шагьраххуллуцI, шяраваллавун бухлахисса кIанттурдай цIакь хьуру. Мукун ЦIуссаккуллал, ЦIуссачIурттащиял ва ЦIу­ссамехельтIиял шяравун боевиктал буххан къабитан хьуна. Яла чIал къавхьуну самообороналул Штаб хIасул бувссия.
Тай ишру хIакьину дакIнийн бичлай, ттуща кьянкьану учин бюхъанссар, дагъусттаннал агьали чувшиврий, кьянкьану ватан дуруччин гьаз хьунутIийри террористураща Дагъусттаннал вивппай куртI хьун къавхьусса. Миннан цIакьсса бару хьуссар агьалинал кьянкьану бацIаву. Низам дуруччай органнащал ва командировкардайсса структурардащал архIал дяъвилул цIарайн лажинну бавцIуссия укунсса инсантал – ополчентурал кьюкьри.
Щалла республика, интеллигенция та ппурттуву гьаз хьуна ватан дуруччин. Кув яра­гъуннийнусса кумагру буллай бия, кув – арцуйнусса. Шайма шаймур буллай бия. Щак-щук къакуну, ташвиш къавхьуну гацIана чIарав бавцIуна агьали захIматсса чIумал.
Шиккура кIицI лаган ччива, таний Казбековский райондалий каялувшиву дуллалисса Амир Азаевлул цIа. Мунал биялсса хIарачат бувссар боевиктал Казбековский райондалийн буххан къабитан. Мукунма ЦIуссалакрал райондалий ДучIивсса десантнал батальондалулгу хIарачат бувссар кьувтIуну нанисса боевиктал байщун буван. Аьмну, Хасавюртуллал райондалийн ва Хасавюртлив кьувтIуну нанисса боевиктуран ххуллу кьувкьуссар.
-ЦIуссалакрал райондалия хасну циксса гьуртту хьуссия таний дяъвилул иширттаву? ХIакьину, тай ишир­ттаву гьуртту хьуминнал цIарду сияхIрайн ласлай, миннан хасъсса статус цIакь буллалисса чIумал, жун кIулссаксса, бяст-ччаллийсса ихтилат­ру хъанай бусса бур.
-Ттун найбунува «ополченец» тIисса дурчIалалул ва «дяъвилул иширттаву гьуртту хьума» тIисса калималул дазу рищун ччива. Ополчентурал кьюкьри хIасул дурну дуссия сайки гьарцагу шяраву боевиктал ххяхханнинма. Ккал-аьдадрая гъалгъа тIурча, ми азарунниха личинссар.
Я укун, я тукун гьарца да­гъусттанчу шаймур буллай ия.
Ярагъгу кIунттихьну боевиктуращал талай бивкIминнал аьдад чIириссар, циняв ополчентал дяъвилул майданнив талан къабувкссар.
-Цумурцагу дяъви – му хьхьичIва-хьхьичI, инсантурая махIрум шавугур, къатри ва объектру пуч-палачат шавугур. Лирмур цукун ччаннай дацIан дуллай бивкIру?
-Мяйжаннугу, дяъви байбивхьусса ппурттуву бандформированиярттащал чувшиврий талай тамансса милицалтрал жанну харж дурссар. Аьралий постирдай ми цуксса кьянкьану душманнайн данди бавцIуну бивкIхьурчагу, миннал гуж къалавссар ккал-аьдад хъуннасса боевиктуращал.
Гьай-гьай, дяъвилул муркIа дурну, лекьа-пIякьу дурну дия социал объектру, зданияртту ва агьали яхъанахъисса чIярусса къатри. ЧIявусса инсантал ялув магъи дакъа ливчIуна.
Социал объектру, коммуникациярду цIудуккан, дакьин дуллан багьуна.
Ттул пикрилий, цал дяъвилул нетIа ккаркманан, ххишала къаччанссар муних ябитан ва щинчIав тачIавгу дяъви чIа къаучинссар.
Шикку къатри, объектру мур­кIа давривугу бакъар иш. Яруннил хьхьичI инсантал жанну дуллай ккавкманан цуксса стресс хьунссар! Так ца ЦIуссалакрал райондалий цаппара гьантрал лажиндарай чIявусса милицалт ливтIуссия.
Укунмасса инсантал, ополчентал ливтIусса, бивщусса кIанттурду хьуссия.
-ХIакьину тай ишир­ттайн занабикIлай, чIявуну баяй таман­сса вирттал лайкьсса кьимат къабивщунува ххютулу личIаврия. ЦIуссалакрал райондалий аьрали иширттаву хьхьичIун ливчуминнан наградартту дулаву цукун хьуна, лайкьминнан багьайкунсса кьимат бивщунав?
-Бюхъай цу-унугу лях лавгун икIангу. ХIакьинусса кьинигу ялун личлайнма бур цумур-бунугу ишираву та пуланнал, тама пусттаннал чувшиву дурсса кIанттурду. Гьай-гьай, цучIав хъама итангу, лях гьан итангу къабучIиссар.
Ополчентуравагу таманссаннал ларсъссия хIукуматрал наг­радартту – Чувшиврул орденну, медальлу, цаймигу наградартту. Милицалтрал зузалтраву буссар Аьрасатнал Вирттаврал цIардан лайкь хьуссагу.
-Вил пикрилий, 1999 шинал август-сентябрь зуруйсса ишру тикрал хьурча, агьали уттигу гьаз хьунссарив ватан дуруччин?
-ДакI дарцIуну ура. Чара бакъа гьаз хьунтIиссар ца хьуну. Жулва агьали – аькьлу бусса бур, бюхттулсса халкь бур, миннал тачIав душман жула аьрщарайн гъан хьун къаитантIиссар, да­гъусттан лиян ччисса гужирдайн вих къахьунтIиссар, хъяврин хьун къабацIантIиссар.
Дагъусттаннал халкь – Аьрасатнал халкьуннал бутIар. Жува му къамукъуйнуча, иширайну ккаккангу бувссар.
Ихтилат Элиза Аьлиевал,
таржума ПатIимат Рамазановал