«Ниттил маз къаххираманаву, цала миллатрахсса ва цайми миллатирттахсса ччавугу дакъассар».
АьсатIиннал учала
Учитель! Тарбиячи. Цуксса аьчухсса дикIан багьлай бакъар му цIанин лайкь хьун ччиманал дакIнил куртIшиву. Инсаннаву тIул-тIабиаьтрал мархри цIакь баву, ххуймунийн икрамрайсса тарбия дулаву. Ва хъанай бур учительнал бюхъу-гьавасрал ца гьанусса мураднугу. ТIул-тIабиаьтрив дайдишай ниттил накIлищал – буттал улклухсса, миллатрахсса, ниттил мазрахсса ччаврил асардания.
Ваниннин 5 шинал хьхьичI Дагъусттанналуниверситетраву дайдирхьусса сипта республикалий личIину щуркIаллагу къархьуна. Университетраву сакин бувна цIусса факультет – дагъусттан филологиялул. ЧIяву миллатирттал мазурдин гьартасса ххуллу тIитIаву, цала мазрахсса хIурмат жагьилминнаву сасан баву мурадрай. Цайминнувух хIасул хьуна лакку мазралмур группагу. Республикалул тарихраву цалчин байбивхьуна лакку мазрай дарс дишин бюхъайсса, ларайсса кIулшиву ларсъсса тарбиячитал хIадур буллай.
[pullquote]Республикалул тарихраву цалчин байбивхьуна лакку мазрай дарс дишин бюхъайсса, ларайсса кIулшиву ларсъсса тарбиячитал хIадур буллай.[/pullquote]
Бигьасса дакъая конкурс – ца дуклаки кIанайн 9. Лайкьну экзаменнугу дурхIуну, ва бусравсса ххуллийн цалчинминнавух багьунни 6 зунттал душ: ПатIимат Рамазанова – ЦIувкIрату, Басират Шихаьлиева, Сабрина МахIаммадова, Тамара Шарипова – Хъусращату, ПатIимат Тумалаева ва Басират Тумалаева – ШавкIрату. Гьашину вайннал дуккаву ахирданийн диллай дур – 5-мур курсирай дайдишай дуккаврил практикагу. Сайки кIива зуруй Гъумучиял СШ-лий магьир дуллай бия вайгу цала кIулшиву.
[pullquote]Бигьасса дакъая конкурс – ца дуклаки кIанайн 9. Лайкьну экзаменнугу дурхIуну, ва бусравсса ххуллийн цалчинминнавух багьунни 6 зунттал душ: ПатIимат Рамазанова – ЦIувкIрату, Басират Шихаьлиева, Сабрина МахIаммадова, Тамара Шарипова – Хъусращату, ПатIимат Тумалаева ва Басират Тумалаева – ШавкIрату. [/pullquote]
-Цукунсса асар, ци кайп-хIал ливчIри цIа дурксса школалия, учительтурая, дуклаки оьрчIая? — ва суал бивхьуссия на душварал хьхьичI, практикагу къуртал хьуну, ялавай бачин хIадур хьусса кьини. Ихтилатравух гьуртту хьуна ПатIимат Рамазанова, Сабрина МахIаммадова ва Басират Шихаьлиева:
— Гъумучиял школалул цIа хIурматрай дур университетравугу, — буслай бур П. Рамазанова. – Цал пикри бия жу практикалийн ЦIуссалаккуйн гьан бан. Гъумукун бивчукуннив, жу хъинну ххари хьуру – вихнугу бияв дуккаврил гьанурду цIакьсса школалул барачатрайн. Жу ххарину хьуна бавкьунну.
[pullquote]Учительнал пиша. Щялмахъ къахьунссар – хIакьину мунил кьадру-кьимат ялавай багьсса чIун дур. Сававрттугу дур личIи-личIисса: харжру, багьу-бизу ялавай багьсса оьрмулул даража. Цинна лархьхьусса чувшивуну ккалли дан бучIир учитель-тарбиячинал ххуллийн багьан сисавугу.[/pullquote]
Ялапар хъанансса, бигьалагансса ва зунсса циняв шартIругу щаллу дунни. Школалул директор Б. Будайчиевлул жуха хIурмат ва аякьагу дунни. Жу бувкIру жула кIулшиву оьрчIан дулун ва бювхъумур жуннагу ласун. ДукIу оьрус мазрал ва литературалул практика дуссия МахIачкъалалив. Тапаватшиву – хъуннасса! ТIайлабацIу хьуну бур шяраваллаву дуклакиминнан. Лакку маз магьир бансса циняв ххуллурду тIивтIуну бур. Гъумучиял школалий жун ххуй бивзунни ва шикку дирчусса чIунну дакIния къадуккантIиссар.
ТIайлар. Шагьрулийсса лакку оьрчIру ичIувагу, кьатIувгу оьрус мазрал ххурупIайлуву аьдат хъанай, лакку мазгу чан-чанну тIий вайннаву «лешлай» бур. Амма, хIакьсса ца лишан дур шяраваллавугу: хIисав хьунтIиссар переменарттай, дарсирдая махъ кувннащал кув марцIну оьрус мазрай гъалгъа тIисса оьрчIру ва душру.
-Жунгу най дунура хIисав хьунни, — тIий бия душру, — му пашмансса лишан. Учительтурахь увкукун, ва вардишсса ишри тIий, махIаттал къавхьунни. Аммаки жун мунищал рязи хьун, аьдат хьун ччай бакъар. Школалий бакъая лакку мазрал ва литературалул кабинет. Ниттил мазрахасса хIурмат хIисаврай, жу каругу дартIун хIала бувхру му кабинет щаллу буллай. Ва журалийсса суккушиннарду чара бакъа аьркинну дур.
Ихтилат бавхIуна Б. Шихаьлиевал:
-ТтуцIун цIакь бувсса 9 «б» классраву тамансса бур тия-шия бувкIсса дуклаки оьрчIру. Мукьуннан лакку мазрай буккин-чичин кIулнувагу бакъар. Дарсирдай щябивкIун бур, амма лакку мазрах къулагъас дакъар. ЧIалачIиссаксса, багьайсса аякьа диркIун дакъар – оьрчIан ччимунин лавгун бур. Практика наниссаксса хIаллайрив, ца душ лакку мазрай чичлачисса даражалийн буцин бювхъунни.
Цийнува цуппа ихтилат кIура бавуна лакку мазрай дуккин баврил, учебникирттал, методикалул тагьарданийн.
— Му дур яла хъунмур захIматшиву. ХIакьинусса учебникру ччанавккусса, хъинну ссуссукьусса бур. Ца мисал: 1991 шинал итабавкьусса «Лакрал литературалуву» (5 кл.) цачIун дурну дур щала Дагъусттаннал литература. Дакъар мяълумсса, балжисса методикалул программарду. Грамматикалул луттирдаву дур оьрус мазрава ларсъсса предложенияртту (таржума дурну). Мурив къатIайлар – пикри буллай аьдат хъанан аьркинни лакку мазрай. Тари лакку мазрал элмийсса грамматика чичинтIисса?
Университетраву жун маслихIат бувна учебникирттал кьянатшиву лакрал аьлимтурайхчIин, миннал ка-кумаграйну лахъан. Хьунабакьару филологиялул элмурдал доктортал Н. Жидалаевлущал, ХI. Муркъилинскийщал – вай дакIнийхтунусса кумаграй чIарав бацIай. Амма учебникирттал пикри цалчинмурну ласун аьркинни хIакьину циняв аьлимтурангу, лакку мазрал ялув дакI цIуцIиминнангу. Хасну – циванни лакку мазрал, литературалул луттирдан рецензияртту шаэртурал, чичултрал сакин дуллан?
Учебникирттал кьимат бишлан аьркинни оьрмулул опытгу бусса, практикагу ларайсса лакку мазрал учительтурал цала. Вайннаннияр ххуйну школардайсса тагьаргу, оьрчIан аьркинмургу щинни кIулсса? Масала, Гъумучиял СШ-лул учитель Юсуп Хайдакьовлул методикагу, даврил опытгу щала республикалийгума машгьур дан бучIисса дур. ВаначIасса практика жун лавайсса мюнпатну дацIанссар. Мукунма А. ЛухIуев, С. Шакуев – цала пишалуву савсъсса, лакку мазрахсса ччаву дусса учительтал. Ччясса чIумуй пикри къабарча, лакку маз ялгъузну личIанссар. ЦIанава цIимилул чувнах ялугьлайгу бур.
Кувннил кув кьабитлай, вай гьанусса цалами пикрирду аьч буллай, дакI дачIлай бия жагьилсса учительницахъул.
Учительнал пиша. Щялмахъ къахьунссар – хIакьину мунил кьадру-кьимат ялавай багьсса чIун дур. Сававрттугу дур личIи-личIисса: харжру, багьу-бизу ялавай багьсса оьрмулул даража. Цинна лархьхьусса чувшивуну ккалли дан бучIир учитель-тарбиячинал ххуллийн багьан сисавугу.
— Му зула дакIнил тIалавшиннарив, оьрмулул ххуллурив, ягу щил-бунугу насихIатрайн чул бищавурив? – тIисса суалданун, жаваб дуллай бур
ПатIимат Рамазанова:
— Ттун дакIнин багьунни укунсса махъру: «Ххуйсса учитель хьуншиврул, цалчин аьркинмур – оьрчIахсса ччавури, кIилчин – цала пишалухсса». ОьрчIахсса ччавурив ттуву ляличIиссара дур. Лакку мазгу – дакIнил тIалавшиннари.
Басират: — ДакIнил лавсъсса ххуллури – учительнал пиша. Щил-бунугу насихIатрайну хIасул къашайссар оьрмулул ххуллу. ДакI кIункIу хьун аьркинссар. Яларив – дакI марцIну, дакI цIий, оьрчIругу ххирану, миннан жула оьрму хас буллан.
Сабрина: — Учитель шаву – ттула гъира-гьавасри. Ттул нинугу учительницари (математика), ва ци пиша-сянатрив жула ичIува кIул хьунни. ТIайлассар, хасну ниттил маз язи бугьансса шавкь дуртунни ттухьра лакку мазрал дарсру дирхьусса МахIаммад Аьбдуллаевичлул. Барчаллагьрайгу бура – пиша бусравсса бур.
Лакку мазрал ларайсса кIулшиву оьрмулуву ишла дуллай байбишин жагъилсса учительницахъан хъунма хIал ливчIун бакъар. Ттигу къакIулли цивппа школалий нясивну буссарив лакку маз магьир буллан. БучIантIимунивун бургангу къашай – кьисматгу, тIайлабацIугу ссаву буссарив къакIулссар. Амма, чув бухьурчагу, цукун багьарчагу оьрмулул ххуллурду, лакку мазрахсса ччавугу, му магьир буллансса гъирагу вайннал оьтту-ттурчIаву бушиву бувчIлай бия. Лакрал миллатрал цIаний, мазрал агьамшиву тасттикь дансса умудрай, лак лакку мазрай гъалгъа тIунсса цIакьсса вихшалдаращал най бур вай бучIантIимунивун. Ттун хъинну дакIний ливчIунни ихтилатраву ПатIимат Рамазановал кIицI лавгсса К. Паустовскийл махъру: «Ниттил маз къакIулма – вахIшийри»! Лакку мазрай буккин-чичин къакIулмигу махIрумну личIлай бур лакрал адабиятрал (культуралул), литературалул, фольклорданул багьа бакъасса ххазинарттая.
Ххюра шинал хьхьичI Дагъуниверситетрал дайдирхьусса сипталул мархригу тавтунни, ккижругу саргъунну най дур. ТIул-тIабиаьтрал дайдихьуну лакку мазрахсса гьавасрал лама лавхъунни зунттал душварал дакIурдивугу. Зунттал улклухсса, лакрал миллатрахсса ччаврил лама!
ХI. АхIмадханов
«Ххяххабаргъ» кказит,
№ 125, 26 октябрь 1991 шин