Лахъсса зунттавусса жулла шяраваллурду. ХIатта июнь зурул 1-мур кьини гъи дайдихьулун ккалли дарчагу, тIабиаьтрал календарданул му интнил шамилчинмур барзну хъанан бикIай. Му мукун бушиву хъинну аьлтта чIалан бикIай зунттаву. Мисалдаран, май зурул дайдихьулий шагьрулул инсантал, «маевка» тIий, тIабиаьтрай бигьалаган лавгсса чIумал, лахъсса уртту хьуну дикIай. Муна ми урттул дачIиксса уртту дикIай жула зунттаву июнь зурул дайдихьулий. Амма ва чIумал ший, зунттаву кунна, ххуйсса тIабиаьт цамур кIанай гьич къадикIайхьунссар. Бюхъай кказит буккултран на ури буллалиний куна чIалан. Гьич акъара ури буллай.
Жула хъунасса арс, революционер, шаэр Гьарун Сяидовлул ца цала шеърилуву бур: «Зунттаву кьунттал дянив, хъу дугьлагьисса мискин…», — куну. Ттун, ва шеъри ккалаккийни, ЦIуйшиял шяраваллил хьхьичIсса ххюлубакIурдал дянивсса хъуруннай гъайтIисса хъузала ккавкхьунссия Гьаруннун тIисса пикри дакIнийн багьай. Укунсса чIявусса чарттал ххюлубакIурду хъуруннал яхъай бусса цамур кIану Лаккуй бушиву къакIулли. Ва бур караматсса, зунттал инсаннан аьрщи ххирашиву тасттикь буллалисса гьайкалданун хIисавсса кIану.
Тарихрал аьлимтал буслай бур ва кIану лакрал миллатрал тарихрацIун бавхIусса кIанунугу хъанай бушиву. Вай ххюлубакIурдал дунияллийн аьлимтурал «Цыйшинское городище» учай. Цаппара шиннардил хьхьичI «Илчи» кказитрал цIанасса редактор Руслан Башаевлул тIивтIусса чагъар чивчуну буссия дунияллул тарихрал элмулуву цIа дусса археолог Рауф Мунчаевлуйн: «Хъирив изу ва жула тарихрал аьщул», — тIий. Амма жунма кIулли, археологтурал аьрщи диххавуртту дулланшиврул, арцу итадакьин аьркиншиву ва аьлимтурал планнаву гай давурттив дикIан багьлагьишиву. ТIайланма учинну, аьдад чансса миллатирттал тарих цуксса куртIсса бунугу, чIявуну «ххютулу» личIлан бикIай.
Ттун, гьарца кьини тIиссакссагу, янилун дагьай вай чарттал чIучIрал ххюлубакIурду зумахъуруннай бусса «хъуруннал» лиссурду. На хъуруннал тIисса махъ ковычкарттавун ласлай ура, хъуру учирчагу, вай цакьнира ххалазаннайн кIура дарну дур. Амма ттун дакIнийри, нава оьрчIсса чIумал, вай хъуру дугьайсса чIун. БакIлахъия ласун бюхъайсса хъинну чансса дакъа аьрщи дакъасса зунттал инсантурал, чарттацIа аьрщи марцI дурну, хъуру дурну дур. Аьлимтурал тIийкун, шикку ва кIанттай бивкIссар, тIар, зунттавусса паччахIлугърал байтагъ шагьру.
Ва караматсса кIанттул ххуйшивурттугу дакIнивух итадаркьуну, на щяивкIссияв ца ххюлубакIуй. Ттул хьхьичI бия цуппалусса ццуццул къатIа.
Бакъая ванил лагма цавагу мурхь. Амма тIутIал бувцIусса, дусшиврий жапрайсса кувссан тавтсса лухччимур дия ххюлубакIурдал лях-карах. Дия шикку къакъунттул тIутIив, ччиккул тIутIив, оьлил тIутIив, къуппантIутIив, гюнгутIитIутIив, кIяла тIутIив (хъахъисса), тиву-шиву бия тIутIайх бичлачисса явщул къатIригу, машакулул тIутIивгу дахьра хъя тIий дия. ЧIяруми укун инттухуннай пиж учайсса тIутIив хъахъисса дикIай. Ци ишривав ва? Шиккува ттун дакIнийн багьуна, бучIирхха ва кIанугуму зунттавун заназисса туристуран ккаккан буллан, буслан ва ци кIану буссарив, цукунсса хъунмасса захIмат бувну дурссарив вай хъуру. Щугълурду, хияллу…
Укун тIабиаьтрал ххари уллай дайдирхьуну диркIсса кьинилул ахттая махъ ккаккан дуруна цила аьнтмур хасият. Му хасиятнугу хьуна чявхъа бичаву. ТIайлар, чявхъа бия магъарданул хъюруврал лагрулийсса. КкутIари бувуна чявхълул ттул ахъувусса нисвартал, помидордал, каландалул, лухIи хъюруврал, шагьнал хъюруврал чIапIив.
Жула лаккуйсса хъуру дугьаврил давурттайн аьлимтурал учай: «Рискованное земледелие», — куну. Ваниятурвав хъуру къадугьлагьисса?
Лажин хIадур дурссар
ХIажимурад ХIусайновлул