[dropcap]К[/dropcap]ъуртал шавай дур билаятрал бакIчинал Экологиялул шинну баян бувсса 2017 шин. ЧIунни шинал хIасиллугу дан.
Экологиялул шин, дялахърурдан, шадлугъирттан баян був­сса шин дакъарча, дунияллул тIабиаьтран хъанахъисса хъунисса зараллах къулагъас дуван багьайсса шинни. Дакъар цIана дунияллий паракьатшиву, экологиялулмур тагьаргу дакI ххари дансса дакъар. ЭкологиялуцIун бавхIусса масъалартту чIа-чIаннин гьаз бувай миллатирттал дянивсса хъунисса форумирттай ва конгре­ссирттайгу.

[dropcap]Х[/dropcap]аснура Дагъусттаннал экологиялулмур тагьаргу хъинну къаххуйсса дур. Шиная шинайн чапал хъанай бур жува ссихI бигьлагьисса гьава, хIачIай щин, чIяву хъанай бур цIуллу-сагъшиврул хьхьарасса, заэв­сса оьрчIру. ХIасил, инсаннал оьрмулун гьар чулухасса нигьачIишиву чан дакъар.
Республикалул вузирдаву, школарттай, садикирттаву бу­с­лай бур экологиялун биллалисса зараллая, ми тарбия буллай бур тIабиаьт ххирану, дуллай бур личIи-личIисса экологиялул акцияртту. Дур сакин дурну «Щюллими» тIисса экологиялул партия, ваницIун экологиялул ацIрахъул суккушиннардугу. 2005 шиная шиннай щурущисса «Щюллими» тIисса суккушиндарал мурадгу бур агьали тIабиаьтрал «цIуцIи кIанттурдах» къулагъас дуллали баву. Хъунмасса умудгу бур вайннал цалла кьюкьравун дук­лаки оьрчIру, студентътал, ишбажаранчитал, аьлимтал ва укунмасса халкь бучIанссар тIисса. Амма республикалий экологиялул масъаларттахсса къуллугъчитурал, каялувчитурал ургъил хьхьарасса, лащинсса бур. Европанал чIярусса хIукуматирттай тIурча, хъуннасса аякьа-ургъил буссар экологиялух, тIабиаьтрах. Мукунсса даражалийн бияврил сававгу, хъунмурчIин, тай хIукуматирттай чантI увкусса, цалла ихтиярду кIулсса агьали бушавур.
Жулла республика дур тIа­биаьтрал авадансса, зунттурду, тIутIал лавсъсса сунну-гьанну, хьхьири, минерал щинну ва цаймигу сурсатру дусса республика.
Экологиялияту ихтилат багьни, гьарнал: «Ттигу жунма мунийн биян ччяри, цал билаятрал маэшатралсса бан аьркинни», — куну учай. Экологиялул ма­съалартталсса аваданми, каши думи билаятирттал бувача, учай. Бяйкьлакьисса пикрирдур ми. Цанчирча, чIявуми билаятир­ттай маэшатрал даража лахъ хьуну, экологиялулмур масъала оьнивун багьну лякъайсса бур. Буссар билаятру, уттизаманнул технологиялул чулуха хьхьичIун буккарчагу, ккаши бух бан къабюхълахъисса, ккашикарсса халкь гьарзасса. Шиная шинайн, медициналул каширду ххи хьуну дуна, дунияллий миллионну халкьуннал литIлай бур СПИД, туберкулез, гепатит ва цаймигу лахъай азарду сававну.
Аьрасатнаву тIабиаьтрал сурсатрур жула дуланмагъ, жула маэшатрал гьану.
ЧIярусса шиннур Дагъус­ттаннай аьрщарал тагьарданух къулагъас къадуллай. Духлагавай дур республикалул ухссавнийсса районнал дугьай аьрщив. Микку ча-чунгу къатри, идарартту буллай булувкьуну бур. Аьрщи зия хъанахъаврицIун, зия хъанай дур хIачIай щинал тагьаргу, хъирив – гьава ва дукиягу. Халкьуннай дакъасса азарду ляхълай дакъар. Масалдаран, оьрчIал онкологиялул чулуха билаятрай цалчинминнавух жулла республика дур. Туберкулезралгу мукунма, хьхьичI кьюкьлий буру.
Цаппара хIаллава жула цIанихсса къундалул бакIу Сарикъумрая луттирдай ца цIа дакъа къаличIан бюхъай. Ххилай бур мичча къун цукунчIавсса ихтиярду дакъанна. Мукунссара нигьачIисса тагьарду дур Къизлардал ва Аграханнал заливрдай, Самурдал вацIраву. Инсаннал зараллу биян буллалисса тIабиаьтрал гьайкаллал сияхI чIирисса дакъар. Масалдаран, республикалул маэшат­рал даража ттукIрал аралуву хъанахъи­сса ккаккиярттацIун бавхIуну бухьурча, ваницIунма бавхIуну бур Сулакь, Самур неххардицIсса экосистемалул тагьар зия хьушивугу. ЧIявур укун буцинсса мисаллу.
Хъина инсаннан бувчIуну, цахава цува зий уна, цала дурк­сса кIаландалувун агьаяр, тIабиаьтгу дуруччин аьркиншиву. Махъ ппурттуву чIявусса халкьуннал оьрмурду лавсъсса зарзалттал, щинну ялтту лаг­лагаврил, цIу дагьаврил, гуж­сса марчру бишлашаврилгу инсан хIучI учин ан, чантI учин ан аьркинссар. ТIабиаьтрал жулла биччибакъулшиву къабагъишла ритангу бюхъайссар.

МахIаммад Шихшабеков,
ДГУ-рал профессор, РЭА-лул академик
ХIадур бувссар
З. АьбдурахIмановал