КIяласса сайгак

51f_2Гьархьхьуну авлахърал ялув чIявусса цIуртти пар тIий бур. Архми мюрщину ва щюлли бишлай чIалай бур, горизонтрачIан гъанми хъуни-хъунисса бур.
Авлахъ личIлулну шанай бур, ваца гьарцагу дахьвасса чIу шайхту, чантI тIутIисса кунма.

Авлахърал дянив личIлулну шанай бур сайгакругу. Сайгакру тачIавгу циняв архIал шанан къабикIайссар. Бугьарами сайгакру хьхьувай ярглийх къаралданий бацIайссар. Гайннун кIулссар вана укун чаннасса ва кьаркьсса хьхьурду авлахърай цуксса лавмартсса дикIайссарив. Пахъ дагьаврия нигьачIаву дикIайссар, мунил хъяврин хьун байссар, цIуртти… Сайгакру утти хIатта цIурттаятугума нигьа бусласи хьуну бур, цанчирча ца-ца чIумал архну цакуну кIива хъунмасса цIуку хIасул шай, гайннущал архIал тIурча, ттявх-шявх, цIу ва ажал бучIай.
Авлахърал дянив шанай бур кIяла сайгак бувсса сайгакирттал кулпат. Га утти хъунма хьуну бур, цуппа урттуйн къеп тIутIи хьуну бур, цIанакул тIурча, ниттичIа уттубивхьуну, циняв махъми сайгакир­ттал оьрчIру цала-цала ниттихъацIун лявкIусса кунма, гагу цила ниттицIун лявкIуну бур.
Сайгак-бава ва ганил хъунама арс шанай бакъари, гай чанну шанай вардиш хьуну бур, так кIюрххицIунмай шанавун лагай. Гьухъалданул бакIчи хъи бакъа сайгак, хIатта чулвагу къабувну, чулийнмайну бавцIунма бур. Га авлахърах вичIилий бур, га хIадурну бур, дахьрасса нигьачIаву ялун диярча, гьухъала цила чIумал ларай дирзун, лирхъун ххассал хьун бю­хъаншиврул, ишара дан, чIу бан.
Сайгакру бурцIурдия нигьа бу­с­лайвагу бакъарвав? ЦIанакул, укун­сса чIумал? Юх, барцIру цIанакул зунттавур, кIай яттил хъирив кIийн лагайссар. Авлахърайх дирисса сайгакрал хъирив бизланнияр бурцIин яттил хIайвандалулсса бан цукссагу бигьассар.
Барзулт? Барзулт хьхьувай цала кюрттаву шанай бикIайссар. Барзулт дяхтта ав бувултри, так баргъ бувккукунни кIай авлий буккай­сса.
Юх, сайгакирттал яла оьми душмантал жанаварт бакъари. Амма гайннул оьхIалсса душмантал бур. Гьарцагу бугьарасса сайгакран му душман кIулли, цанчирча му сававну гьарцагу сайгак я буттацIа, я ссицIа, я уссицIа хьуну буну тIий.
Хъи бакъа сайгак личIлулну авлахърах ябитлай, цIурттах буруг­лай бур. Циваннив ца-ца чIумал авлахърай кIива цIусса яргсса цIуку пар тIун бикIай. Вана цIанакулгу горизонтрай цакуну гай пар тIун бивкIунни, мунищала архIал сайгак­рал вичIахух тIааьн бакъасса, цца­хханнусса ххурххулул чIу бивщунни. Га нигьачIавур, га балари. КIива яргну пар-пар тIисса цIуку лап анаварну гъан хъанай бур, ххурхху лахъ хъанай бур. Хъи бакъа сайгакрал ваца цIунцIу бувсса кунмасса чIу бувна ва янил ляпI учиннин щалла гьухъала ликкурттай дарцIуна. Циняв га буний бавцIуну, бакIчинах буруглай, ганил цумур чулухунмай лихъантIиссарив ишара даннин ялугьлан бивкIуна. Сайгакир­ттал оьрчIру рязи бакъа бур, цив­ппа чантI учин бувну тIий, ци хъана­хъиссарив гайннун бувчIлай ба­къари. Амма гайннун бувчIлай бур лихъан, ххассал хьун аьркиншиву. Гай хъиннува нитти-буттахъацIун лякIлай бур.
ЦIурду ялу-ялун ярг хъанай ва гъан хъанай дур, аьлагъужа ххишала хъанай бур. Утти га аьлагъужалувух инсантурал чIурду баллан бивкIунни. ЧIунни. Хъи бакъа сайгак цIупар кунма анаварну чулинмай ххявххунни, щалла гьухъалагу ганил хъирив лерчунни. Амма яргсса чани гайннуйх бивщунни, гайннул бурхIардийн лавунни ва гацIана машина ливхъун нанисса сайгакир­ттал хъирив бурган бунни.
— Гайнна, гайнна! Гайнна тIай­ланма! Шайкун ссур ба! – Инсантурал ххарисса чIурду авлахърай баллай бур. КIяла сайгак махIаттал хъанай бур жунна ваксса нигь дусса чIумал, гай циван ххари хъанахъи­ссар, гай тяхъасса циванни тIий. Лажиннича жувун дагьсса нигьаллив гай тяхъа буллалисса? Ци шайвавли? «Га цIурттал чаннава буккан, личин», — ва пикри бия хъи бакъа бакIчинан. Амма чани хIайвантрал никъурай ша бизлай хъирив най бия. Га чун ххяххарчагу, чаннал гай лякъайва. Сайгакирттал оьрчIру бухлан бивкIуна…
— Дадай, ттувун ццахханну дагьну дур! Дадай!
— Махъунай мауругларда, арс. Ттущал архIал левчуну ачу, вана укун!
— Ттуща ххишала лечин къа­хъанай бур.
— КIяла сайгакрая ттун баллалимур цири? – рязи бакъа бувкьсса чIуний тIий бур хъи бакъу. – КIяла сайгак цинявннуяр дирину лечаван аьркинссар. Чансса уттигу, яхI бара…
Цакуну авлахърай мудан баяйсса къув-аьслиха къалавхьхьусса оьккисса ххурхху бувккуна, амма га къув-аьс бакъая, гай хъирив багьаврил гьаваслан бувсса рахIму бакъа­сса инсантал автомат-ттупангру битлай бия. Шанма зурувусса, уттигу цIакьну ликкурттай бацIан бува­сса чIивисса кIяла сайгак, ссачмарду щуну, хьхьичIва-хьхьичI багьуна. Сайгак-буттал махъунмай ябивтуна, нинугу махъуннай зана хьуна. Амма нину кIяла сайгакрачIан диянсса мугьлат хьуннин, ссаллив чIувну ганил хъазамравун къуч куна, га гьаваллавун гьаз хьуна ва, архъи дакъа, щях бивщуну лавгуна. Сайгак-буттаща оьрчIачIан биян бювхъуна ва тикку, арснал чIарав, багьну лавгуна.
— Арс, вин цивхьуркьай, — цIухлай ур щаву дирсса, жан дуллалисса сайгак-бутта.
— КъакIулли, на хъинну цIий бура.
— Нааьна хьуннавча цан, арс, гай кIиччаннай жанавартуран!
Махъми сайгакру ливхъун лавгуна. Машина бавцIуна, чулийнмай кIура бавуна, инсантурал машиналия тIанкI дуруна, кабиналул нузру ттявхъ-шавхъ учин дуруна.
Хъирив багьну най бивкIун махъ ва бита-ххитавуртту дурну махъ дагьсса авлахърал пахъ дагьавриву инсаннал чIу баллай бур. Га Эсманбетлул чIувагу бакъарив?
Инсан бан-бит бакъасса, хIал­дания лавгсса, жан дуллалисса чIивисса кIяла сайгакрачIан гъан хьунни ва, лап баччи бакъа ва хъисрагу дард дакъа, дарвачрайнгу каш куну, дайлсса ххаржан палцI учин дунни. Авлахърайн кIирисса, ги­ккусса аьрщи кунма, цIу бусса, ­оьтту экьилавгунни. Гайми сайгакругу гава куццуй дугъри бувна. Хханхри – машиналийн, гайннул бакIру тIурча — аьрщаравун.
— Къахъунмасса давла бур. Циняв циксса бур?
— Вайннущал архIал ацIния шанма.
— Пув, нааьнасса аьдад!
— Бачи утти рухI дуну шичча ххуллийн букканнуча.
— Ва жувура махъра-махъсса шуша къур хьуссар.
— ЦIана так бирикъавния.
— Къуртал хьунтIиссаруча.
Циняв цала-цала кIанттурдайн лавхъуна, машинагу, чирахъругу къалавхъна, бавчуна. Кузовраву бакIру кьуркьусса сайгакирттал хханхри бишлай бия, гайннувух кIяла сайгакгу бия, га утти кIялану бакъаяча, оьттул ттангърал бувцIуну бия.
— Агь, нааьна! Жува кIяла сайгак бувтун бунуккар…
— КIялара, ттурура, ци личIи­шивур.
— Халкьуннаву учала буссар, кIяла сайгак бивкIуманайн бала ликкайссар тIисса.
— ЯтIулмур бивкIуманан хъинбала шайссарив? Агана га инспекциялуйн тIайла ацIарча? – Гьа-гьа-гьа…
— Дири-дирирсса лишаннайн вих хъанарча, дунияллий оьрму бутлан къааьркинни. Жул вана учала бу­ссар, агана ахъулссаннул мурхь бутарча, вин ца шинайссар оьрму бу­сса тIисса. Жул колхозрал тIурча, ванияр 3 шинал хьхьичI Тарачамаллал даралуву щаллусса ахъвазандалул багъ кьатI бувна. Ца цичIавгу къавхьунни, цалсса цучIав къаивкIунни. Колхозрал председательгу, Аллагьнал цIуллу иву, тIутIайх ивчуну ур. Цал щяивкIун, щаллусса ку букан бюхъай.
Циняв тяхъану хъян бивкIуна. Гьаманки, микку хьуна гай гаксса нигьа буслай бивкIмур.
— Жува хIисав хьунну, — леххаврийсса чIунил хъяхъаву лещан дуруна.
— Аьркин бакъая, лап аьркин бакъая. Да, Сансизбай, къупар дан хIарачат ба.
— Балики хIисав къавхьуна ли­чIан?
— ХIисав хьунну… ТIайланма жула ялун най бур.
Авлахърай автомобильданул фарардая так цавай сайгакру нигьа бусайсса къабивкIун бур, сайгакру цаяту нигьа бусаймигу гайннуя нигьа бусайсса бивкIун бур.
— Бюхъайхха гай, жува кунма, авлий бувксса бикIан.
— Авлияй, «газик» къачIалай бурив…
Кьай духхай машина дири був­ккуна. Утти кузовраву скамейкалий щяикIан бигьа бакъая. Инсантал лавай личин бавай, ялавай багьавай бия, гай зиг-зиг тIий бортирдацIун лавчIун бия.
— Махънин багьлай бур, анавар ба!
Амма «газик» махъун багьлай бакъая. Кьай духхай машина авлахърайх ккуранну дуллан бивкIуна, амма «газикралгу» гайра увинтру дайва. Гай инспекция бушиву кIул хьуна.
— Гьей, Сансизбай, чун-бунугу дайгьузанну дусса кIанттайн аьркина…
— Вар авлахърай ци дайгьузанну дикIайссар!
— Гана гай къамушрахун… Мотор лещан ба.
Машина чIувну куяхунмай кIура бавуна ва къамушрал махъун бахьлавгуна. Га «газикрал» янила итххявхнуккар. «Газик» бавцIуна, яла га буний лагмава гьанан бивкIуна, фарардал чаннай лагма-ялттугу буруглай. Вар гай щях ялавай бювкьун къалавгхьунссархха! Яла «газикралгу» чирахъру левщуна, га чулийнмай лавгуна. Ганий щябивкIсса инсантал вичIи кIюла дуллай бия. Му ппурттуву кьай духхай машиналий укунсса бяст най бия. Идрис кIири ичлай ия:
— Ттун бувчIлай бакъари, циванни жува нигьа буслан. Жува чIявусса буру, гай нигьа бусан банну. Вар чани хьуннин укун шикку бацIаннув?
— ХIаллих хьу. Гай лавгнуккар. Ина Идрис нигьа къаусу махъанарда. Агана жува бириярча, хъунисса тIааьндакъашивуртту хьунтIиссар. Ттун тIурча, масала, ми цIана дурагу аьркин дакъари.
— Ттул ца пикри бур. Жула машиналий номерду бакъари. ЦIанакул жува бачинну, «газик» жула хъирив багьантIиссар. Га гъан хьун бивтун, битлай ганил нигьру ккутIа-вярчIари данну. Га авлахърай личIантIиссар, жува бачинну.
— Ява цамур чаран жула ба­къарича.
— Къур ба, Сансизбай, бавчу­ссару.
Кьай духхай машина дайгьузандалуха бувккуна ва ххуллу бунийх-бакъанийх ссур хьуна. ЛабивкIун бивкIсса «газикрал» чирахъругу гацIана пперх куна. Яргсса чани иттах бивщуна, Сансизбай машиналува хьхьицIин бюхъаймур хьхьицIлай ия. ЦIусса кьай духхай машина гаксса къар-къур тIунссар тIий тачIав дакIнин къабагьан­ссия. ХъунтIуллавун ва къунтирдайн тIайла бацIлацIисса машиналул къар-къурдануха хIатта моторданул чIугума баллай бакъая. «Газик» гайннал хъирив лаявай бия. Амма кьай духхай машина цакуну кIура бавуна, чирахъругу лавхъун, хъирив багьну наниминнал хьунийн бавчуна так ганийн къащун­сса куццуй. Машинартту цанничIан ца бивукун, кьай духхай машиналия битлан бивкIуна. Чансса ялагу хьхьичIунмай ккуругу лавгун, «газик» бавцIуна, чIалакъачIисса, дайшишрулийн тIайла бавцIусса кунма. Кьай духхай машиналул цIунилгу чирахъру левщуна ва авлахърайх ссур бувна. Чансса хIаллай инсантал вас-ццахлий бия цIунилгу хъирив багьну бачайвав тIий. Амма «газик» чувчIав чIалай бакъая…
Тереклимектебрайн биявай бия. Эсманбетлул кабиналул магъуйн закканттух кьутI куна, машина бацIан ба куна. Ганал дакIнивун цирив ца кIушиву дагьуна, ганал хъа бувссияхха, ххишала сайгакирттайн къабитаванна куну.
— Шичча вил къатрачIан гъан­ссар.
— КIулли. На ахьтта иянна, — куну, Эсманбетлул ххуллийн тIанкI дуруна…
Чани хъанай дайдирхьуну дия. Дахьвасса чани багьлагьисса Эсманбетлул лажин сситтулну ва ццах бутанну, оьттул ттангъари хьуну дия, ганал сиккуравун микку-тиккун цирив ларчIсса кунна дия.
— Га авлия хьуну ур! Бавчунну!
Машина кIура бавну бавчуна. Эсманбет махъунайвагу къаурувгуна, га шавайн анавар увккуна. Гай бакъа га рахIат шайсса куц, ваца бяния кIусса гьиву экьилирчусса куна. «КIяла сайгак бувтунни, авлахъир­ттал аьнтIикIа бивкIунни, бивкIусса щилли? Инава бакъарив, Эсманбет, увччугу хьуну? Вар гай авчиталлив? Гайннан битанвагу багьайкун къакIулли. ЧIивисса кIяла сайгак вил ссачмардал бувтунни!». Эсманбет чурттурдачIан ивсса чIумал, диялну чани хьуну дия. Ссавнил лахIлу шагьраи хьуна, бюхттулну кIюрххицIун цIуку гьаз хьуна. Къатлува щарсса дурккуна.
— Ина шанай дакъассиявкьай, цIана дирзрав?
— АцIу, инарав ина?
— Туну, цу икIантIиссар? Нигьа дурсъсса цира?
— Вил сиппатран цивхьур?
— Цивхьуну бур?
Эсманбет умывальникрал чIарав лархъсса дагьанттучIанай хьуна, гивун урувгуна ва ккиз лавгуна. Дагьанттуву ганан, инсанналмуниха къалархьхьусса, ццах бутлати­сса чил сикка ххал хьуна. Карунних урувгуна, гайгу оьттул гъулуртуну дия. Оьван кунна, умывальникраву щингу дакъая.
— Щин ласи! – вев куна Эсманбетлул. – Анавар хьу!
— На нигьа дуслай дура… — щар­ссанил чIу зурзу тIун бивкIуна.
— Гьула! – Эсманбетлул гунгуми хъап бувна, амма ганивугу щин дакъая. Гунгуми, къар-къур тIий, чурттул шачIанттайх ялавай ккуру лавгуна. Щарссанил къукъулуву щин ларсун дуркIуна, цила рутIин ччай дия, амма ласнал ганил канища къукъу зевххуна ва лажин-ка шюшлан ивкIуна.
— Жула арсма зана къавхьунни…
— Нания учав, га гьунттий учIан аьркинссар куну.
— Га лахьхьува увкIунни, чансса хIаллай шавагу ивкIун, кьатIув ув­ккуна, вана уттигу акъари.
— Цукун, акъари? Чун лавгуна га?
— Дустал ккакканна куна…
— Дустуращал щяивкIун ухьун­ссар, туну, чун гьан бюхъайссар га? – Эсманбетлул лажин-ка шюршуна, ялтту янна лирккуна, хялат ларххуна. – Умывальникраву щин да­къасса кунна, вил термосраву чяйгу дакъахьунссар.
— ВацIана кIири данна.
— Дува, так анаварну.
Щарсса чяйлуха зун диркIуна, газ лавхъуна, кIункIур бивхьуна, амма ганива нигь дуклай дакъая. Ганил кару зурзу тIий дия. Зурзу тIисса карунних ласнал хьхьичI ганил пиала, лагаву, ччатI бивхьуна. Нугъай чяй ганил кьуннура дуруна Батыйнан, га шардаллилмуних мякь увккун уну тIий. ЦIанарив гай так кIири дан дур…
КIирисса чяйлул ххув ххюттувун буххайхту, Эсманбет рахIат увккуна. Мяйжаннугу, увхсса инсаннан накIгу руртIусса нугъай чяйнияр хъинсса цичIар дакъа­ссар. Сикъарсуну ласнал чIаравгу щядиркIун, ганал пиалалувун ялун чяйгу руртIуну, щарсса ялагу гъалгъа тIун диркIуна:
— Жула арснан, Эсманбет, хъатIул хIакъираву бавнувагу ччай ба­къари.
— Циванни къаччисса?
— Зу на ахIмакьсса тагьарданувун утлай буру тIар. На хъатIул пикрирдайвагу акъассияв тIар.
— АхIмакьсса тагьар! Ай ттула буттал на мукун ахIмакьсса тагьарданувун увтун ивкIссаниякьай, на къавтIунтIиссияв.
— Ттун душ къакIулли, ганин на къакIулла, му цукун хъанахъи­ссар тIар. Ци ихтилат бикIан бю­хъайссар…
— ХъатIи бантIиссар! Утти ина вила иширттахун дагьу. На чансса игьалаган ити. ХIакьину инсантал букIлан аьркинссар, ттуй тIурча, гай кьамул буллан буржссар. Буржссарив ттуй гай кьамул буллан?
— Буржссар, буржссар.
— Насу туну.
Эсманбет тахлий тIитIи авкьуна, ганал яру лавкьуна…

***
Эсманбет щарссанил сукку-кьютIу увна. Га муксса цIакьну шанай къаивкIун ия, тIанкI дурну ивзуна ва, хьхьичIва-хьхьичI, арс зана къавхьурив куну, цIувххуна. Щар­ссанил бакI кIутIу дуруна. ЧIирайсса ссятрал ацIния цара рирщуна. Батый акъари, хъамал тIурча букIлан бивкIунни.
Нугъайнал аьдатрай, хъатIи буллалийни, чIаххул кумагран бучIайссар. ЦIанакул гай къатрал махъ лухIи тIутIул ххаллал гьартасса ва ххют дагьан дурсса магъулу, ххирасса бартбисуртту ва чирчри дирчусса кIанттай, столлу ва кIантту бихьлай, тIахIни-кIичIу, чIиллу ва гьиссилтту дихьлай бия.
Хъами столлай дуки-хIачIия дихьлай бия, райондалиясса яла ххуймур столовойлувасса цIигьуртал мангъаллу кIиен дуллай, шишру байл буллай бия.
Гикку, бивсса лухIи тIутIул къюмайртталу, хъинну тIааьнну ва къулайну бия. Гикку щяивкIма, закуска дакъанагу, шашлык ва кебаб дакъанагу, бувцIу ххункI ва цIарайх був­сса оьрчI-аьнакIи бакъанагу, чурек ва нис дакъанагу, салат ва жура-журасса дукралул тIин-тIюъму бувулт дакъанагу, щаллу хьунссия. Хъинсса коньякрал кьуру хIачIи, тIайланна къяртлуя лухIи тIутIул закуска да. Гикку кIива яла ххуйми сорт зурчIай тIий бия: лахъи бивщусса, ваца гьарца лухIи тIутIул ккуккулуву бургъил яргсса тIиму чанна лархъун дусса кунна, чаннасса, цайн «хъаннил кIисри» учайми. Ва бугьарасса, ккурккисса, хъункIултIутIул рангирайсса, ваца цаву якьут пар тIисса кунмасса тIутIул къюмайртту. Га сортрайн агадаи учай. Балики щин-дунугу коньякрал ягу чяхирданул ялун ми цирда дурмунил, миннул гьанулул продуктрал закуска дан къаччарча, му чIумал, – мугу жула къалпузирттал паччахI Уразбайнал хIисавравун лавсун бия, — ххютулу дяркъусса чюхлилу хъунисса щуттарисса къалпузирттал щаллусса бакIу бур, ччимур ласи, къааьйкьинтIиссара. Гай цува Уразбайналлихха язи бувгьу­сса, ганан тIурча, къалпузру язи бугьан кIулли: нахIакь бакъаяхха цайми кIулчувтуращал Уразбайнал яла бивмур къалпуз язи бугьан чIявуну бяст байсса ва мудан ххув шайсса. Рентгендалуяр ххуйну ургайва га къалпузрал вив.
ХIакьину Уразбай кIюрххил ччяни ЭсманбетлучIан учIан ччай уссия, тIааьн бакъасса, амма чара бакъа бан аьркинсса ихтилат бан, амма га шанай чIал хьуна. Цуксса ци тIурчагу, га ппурихха, ганал душгу, цуксса ци тIурчагу – душрихха: га сайки кIюрххилнин щарнил лагма-ялтту ва ххуллий ганих луглай ивкIуна. Мунихлуну чIалну уттуивхьуна. Утти га чIалну увкIуна ва хъатIуйн букIлакIисса хъамал Эсманбетлущал ихтилат баврихун бахчилай бия.
— ТIайлабацIуртту, ссят хъинмур! – тIий бур хъамал.
— Гьай, амин, чабувкру! – Эсманбет, цавувасса ццах ва дард хIисав къахьун хIарачат буллай, гьарцаннал ка дугьлай ур, амма га гьанавиххину ушиву хIисав къахьун къабюхъай. Учин мукъун, мукунсса тагьар хъамаллуран ххарисса иш хьун най буну тIий ххай бур. Арсма уттигу акъассар. Ганал цала душру личIи-личIисса чулухунмай гьан бувна, гьарца къатлуву Батыйвагу акъарив куну, цIуххаву дан. Лажиннича хъатIи лиян бан ччай усса­рив?
— Вай къатраву талихIрал мина даннав. Барачатну буллалисса хьуннав!
— Барчаллагь хьуннав, барчаллагьри! – карду дугьлагьисса Эсманбетлун Уразбай хIисав хьунни. – Вин Батыйвагу къаккавкрив?
— Цу-у?
— Ттул арс, вила душнил буцай оьрчI. Га чув уссарив къакIуллив?
Амма, микку цIусса хъамал ялун бивну, ихтилат бяличIан бувна.
— Ссалам, Эсманбет, ссалам, къужа-киший, гава га ура, хъис аххана хьуну акъара.
— Хъама къаивтрав, къужа-киший? Вар архIал талай бивкI­ссарухха.
— Госпитальданий архIал уттубивхьуну буссияв.
— Ссалам, цIуллу баннав! – Эсманбет ялагу, ссавур дакъа, Уразбайнал чулухунай кIура аяй. – Ина ттул арс къаккавккунни учав?
— Эсманбет, ттул вищал бансса ихтилат бур… — Урузбай ламусну, хъинну ламусну ур. ХIазран ба­къархха нугъайнал учайсса: ка-ччан гъагъавунияр дуккаву захIматссар, бивкIунияр кьюкьала кIуссар.
— Яла, яла, Уразбай.
— Ттул анаварсса иш бур.
— Анавармургу яла. Хъанахъимур чIалай бакъарив, вайксса хъамал… Вагь, га чуна-чун акъахьу­ссар, уссил?
— Ва къушлий паракьатшиву чан къаданнав, игъвал булуннав! – букIлай бур цIу-цIусса хъамал.
— Ссалам, талихIрал заллухърув! Ссалам!
— Барчаллагь хьуннав, дустал, буххияра. Да, Уразбай…
— Эсманбет, ттул миннатри, вичIидиша ттух, — Уразбайнал, лергъ тIий, кару дакIницI дирхьунни.
— Вар вин ци аьркинни, — ссибизлай ур Эсманбет.
— Ачу хъамаллурая чансса ябу­кканнуча! – Уразбайнал ганайн ка дуртун, га чулийнай увцунни.
— ЧIалай бакъарив, хъамал найнма бур.
— Эсманбет, на увкIра вихь учин… Цукун учин хъинавав?
— Вар буси ци буссарив.
— Эсманбет, хъатIи буллалаву дацIан да…
— АцIу, къужай, ина вила аькьлулийвагу урав?
— ХъатIи къабикIантIиссар, Эсманбет.
— Ттул оьрчIан цичIав хьунувагу бакъарив?
— ОьрчIал хIакъираву ттун къакIулли, амма ттул душ вил арснал щарну хьун къабюхълай бур.
— Хъярчру бити, къужай, хъярчру яла банну…
— На хъярч буллай акъара, Эсманбет!
— Вар ина ттухь тIутIимур цира? – ганал Уразбай чIувну хъазамрава увгьуна ва мурцIув лякIин увна. – Мунил ци тIутIиссар? Уттинин чув уссияв? Вар, вин, кьюнукьи шаттай, циксса хъамал, циксса хIурмат бу­сса хъамал бувкIун бурив къачIалай бурив, ина вайннал хьхьичI на начливун утан ччай урав? Вар вай ттух бурган бакъархха, хъатIуйнни бувкIсса. Насу жалин хIадур ба, га багьайкун чIюлу ба! Ххирасса Уразбай, аьзизма, насу, на вихь хъунма­сса миннат буллалиссара…
— Га бакъассар.
— Цур бакъасса?
— Ттул душ.
— Цукунни бакъасса? «Ба­къассар» тIисса ци тIиссар? Га бивкIурив?
— Сагъну бур…
— Туну, хьумур цири? – Эсманбет ялу-ялун кIяла лаглай ия.
— Гьей, Эсманбет, да, Эсманбет, ина чув ура, хъамал най бур, ина чув ура, Эсманбет?
— На вана шикку, вацIана.
Эсманбет жаваб дуллай ия, цувама пикрирдай ия: ттула чIаххучу, Мухарбий дус, чувривав? Хъамал кьамул буллан гавагу ивкIссания. Эсманбетлул бакI гьанай бия. Га, цичIав къабувчIлай, Уразбайнах уруглай ур ва ганал мукъурттийн вих хьун къабюхълай ур. Амма цакуну хьумунил мяъна ганал кIулшилун дурчIлай дур. Ганал, хъап куну Уразбай хъазамрава увгьуну, бусса чаралий га хъулту-кIусу уллай ур. Га вев тIий ур:
— АцIу, ина на кьякьлухун ишин кьаст дурну урав? Вар вин кIуллив на винма ци бан бюхъайссарив?
— КIулли, кIулли. Ччимур бан бюхъайссар, ивчIан бюхъантIиссар. Амма ина ттул кIяла хьусса бакI багъишла бити, вар ттун му ччай бивкIссарив, хьунмур ттун кIулну бивкIссарив?
Миккува Эсманбет парчари авай буссар:
— Эсманбет, ина чув ура? Вар хъамал букIлай бур!
— Най ура, най ура. Вил душ чуври, къужай?
— Лавгун бур…
— Чунни лавгсса?
— КъакIулли. Ганил цама ччай ур тIива…
— Мугу вила душри уча? Бунагь бакъасса, марцIсса? – Эсманбетлул, банмур бакъа, ккарччив зертIатIи дуруна ва ялагу Уразбай увгьуна.
— На итаакьи, Эсманбет… — Ми цимурца Уразбайнан кьюкьалану бия, бивкIулуяр оьккия, амма ганаща ци бан хьунссия.
— Нааьна хьуннав вингу, вил тухумдалунгу! Бат хьу, шикку вила ххютрагу къадикIансса куццуй… Эсманбетлул къюкIлийн хъап куна, га чIирайн хъар хьуна, кIялавххуна. Уразбай щях ялавай оьвкьун гьан хIадурну ия, гъарал кIунтIлийн кIура авну, ссихIиран ивзун гьан хIадурну ия. Эсманбетлул гуж-балагь яхI бувна, га инсантурачIан увккуна.
— О Эсманбет! Кьини тяхъасса дур, ина тIурча мукун авщуну ура. Ссалам, ссалам, жалинчутурал ацIва оьрчI баннав ина тяхъа аншиврул.
— Барчаллагьри, барчаллагь зун, ххирасса хъамал! – Эсманбет карду дугьлай ур, хъамаллурал кару тIурча, дачIра дакъари. Эсманбетлул щарсса жагьилсса кулпатран­сса подаркартту кьамул дуллай дур. Циксса цачIун хьуну дурив ххал дара, гикку дакъассагу ци дур!
— Буттай!
— Зана хьурав, ттул душ? Гьа, вин жула Батый лявкъурив?
— ЧувчIав акъари, буттай. Так лахьхьу ккавккунни тIий бия, кучалийх най ия тIар… Га лахьхьу МухарбийначIан увхсса буслай бия.
— Буттауссу Мухарбий шава урив? – Эсманбет ялу-ялун ххишала кIялахлай ур. – Лечу, оьвча ганайн, буттал хъинну миннат буллай ия уча. Анавар хьу, ттул душ.
— Гьа, авлахърал аслан Эсманбет, хула на вийн хъямала агьаннача! Ина жуйн хъатIуйн къаоьвчирчагу, амма на ттула кулпатращал увкIра. Яла хьхьичIунайманайнни тIар хъатIуйн оьвчин хъамабитайсса, жугу жува яла хьхьичIунмайминнан ккалли барду. Циванни жу жагьилми барачат къабан ва миннал савлугърая къахIачIан?…
— Барчаллагь хьуннав, барчаллагьри! Бачи, буххи!
Эсманбетлул гайми душругу зана хьуна, циняв къатравух бувкшиву, амма Батый щинчIав къа­ккавкшиву бувсуна. Эсманбетлул бакIраву хIасул хьусса ццахханнусса щак цакуну хъун хъанай, мурхьирал кунна къяртри итадакьлай бавчуна ва Эсманбетлул къюкIливун оькки­сса къюву дуллан диркIуна. Душ учительницачIан лавгун бувкIуна, шаппа так Кадриягу, Нугъайчикгу бушиву, Мухарбий тIурча, кьунну авлахърайн лавгун махъ зана къавхьушиву бувсуна.
Эсманбет цакуну кIялавххуна. Ганал кару, чIяпIтIив кунна, вялч куну, леркьун ларгуна. Хъамал ганал лагма лавгуна.
Эсманбетлул дакIнива умуд бухлавгсса гьуя ливчуна:
— Га гиккур, авлахърай!
Хъамалгу ти-шинмай бувну, Эсманбет кучалийн увккуна, ганан ххютулу бавцIусса машинарттал лахъисса кьюкьа ххал хьуна, амма ганал я гайннуй къабавцIунача, авлахърал чулуха хIаллих нани­сса «газикрай» бавцIуна. Ликкур­ттайн щаву дирсса чу кунма машина ккутIа-вярчIари дурсса нигьирттай ххюрхху хьуну най бия. Ккакъавк къаливчIсса машина, нигьирттай бакъача, ваца лякьлуй ххюрхху хьуну нанисса хханссия. Машиналул хьхьичIмур пюрун гъавгъун, жири-гъири хьуну бия. «Газик» бавцIуна, нуз тIиртIуна. Машиналува гужрай Мухарбий увккуна. Ганал оьтту кьавкьсса сиппатравух ка дурккуна. Эсманбет ххал хьуну, увкуна:
— Нааьна хьуннав вин, Эсманбет! – Ялагу цирив учин ччай унуккивача, амма, хъюлчайгу хьуну, щях ивщуну лавгуна. Кадрия ва Нугъайчик ганачIан левчуна.
Эсманбет ахчуну агьуна ва ххярклий машиналул махъмур нузачIан лавгуна. Зурзу тIий кайму дургьуну, ганал нуз хъит дуруна ва, ццах куну, махъунай хьуна. Махъмур щябикIай кIанттай, тIааьн бакъа ччаннугу лахIан бувну, бакIгу махъуннай дуртун, ганал арс Батый ивхьуну ия. Гьухъа хъазамрава щала оьттуву бия, амма оь най бакъая.
— Арс, арс!
Оьккисса вевлул чIуний циняв хъамал хIаятравату кучалийн бувккуна. Эсманбет кIиссурттах каш тIий ия арснал дяркъусса, микIларчIсса сиппатраву.
— Арс! Нари, нари ина ивкIусса. Сайгак… КIяла сайгак… На бувтссия… Нааьна… КIяла сайгак… Ттул арс…
Дарги мазрая.
Таржума
МахIаммад Аьлиевлул