Ванияр 150-160 шинал хьхьичI цумур духьурчагу лакрал шяраву ххуйсса душ бури тIар тIий цанма бавукун, Агълар-хан кIа душ бусса шяравун лавгун, ссувхIат бан байсса бивкIун бур. Душ ххуй бизарчан, кIанищал ца, ягу кIира хьхьу дайсса диркIун дур.

Ми шиннугу диркIун дур имам Шамил тархъаншиврул цIаний оьруснащал, шариаьтрал цIаний, мунийн мютIий бакъаминнащал талатисса чIунну. Агълар-хан Шамиллуйн къаршину ивкIун ур.
Агълар-ханнан бавну бур ЧIурттахь ххуйсса душ бур тIар тIий. ЧIурттащиян баян бувну бур, ххуй душгу хIадур бувну, ссувхIат бан аьркиншиву. Агълар-хан увкIукун, ЧIурттащиял буллан бивкIун бур ХъунттурацIув ссувхIат. Душнил гъан-маччанал маслихIат бувну бур душ ссувхIатрайн гьан бан тIартIсса янналуву, лажин-ка чапалну. ЧIурттал ххуйдуш буккканнин ялугьлай ивкIсса Агълар-хан, душ къавтIун бивзукун, кIанил лархсса яннагу, чапалшивугу ккарккун, душниха рихшантрайсса шаммагу бувну, цува хъамалу ан бивхьусса цIу-ччатI, душнил уссур-ссу кьюкьин буллан ивкIун ур. Микку хьуну бур Агълар-ханнал заманнай къавхьусса иш. Агълар-ханнал бувсса ихтилат цанма хас къабивзукун, ханнал хьхьичIун увккун ганащал ихтилат буллан ивкIун ур Сулайман тIисса адимина. Сулайман ивкIун ур хъинну дин-чак дусса, та чIумал дурккусса адимина. Ванал щар­ссагу цува куна дин-чак дусса диркIун дур, Уди тIисса. Сулайман душнин маччасса, Мялчинми тIисса тухундалувасса агьулданул ивкIун ур. Му тухумдалул агьлу цIана Хасайхъул, Бибулатхъул, Аздархъул, Удил Сулайманхъул, Удил Мажидхъул тIий бур.
Сулайман цащала чIу лахъ бувну ихтилат буллан ивкIукун, кIа кьюкьин ан Агълар-ханнал увкуну бур: «Инагу цурар увкумуний рязий къахьун, пIявла Суллай», — куну. Сулайман ив­кIун ур ца яних хъялцавсса, яни ца я бавккусса. Хан ва Сулайман хьхьичIвагу цаннан-ца кIулну бивкIун бур. ЩилкIуй цала янил щилтагъшиву лахъуни къадурсса, жяматрал хьхьичI пIявлай увкусса махъ бухIин къавхьуну, цала чIаравсса ханнал нукарнаща хъап куну лавсун мархь Агълар-ханнайх бивщуну бур. Яла мархьгу нукарнал хьхьичIун бувтун, гьанавиххи хьусса хангу, танал нукарталгу, ккиз лавгун нигьа бувсъсса инсанталгу кьабивтун, Сулайман ссувхIатрая лавгун ур.
Анаварну къатлувун ув­ххун, мухIлу-ххаржан дахIлай унува, щарссанихь увкуну бур: «На ва цIана Яру­ссаннайн най ура. На Агълардуйх рищав. Ханнал на Лакку оьнтIуллий къаитантIиссара. Яруссаннай бакъа жущава яхьун къахьун­тIиссар Агълар-хан уссаксса. Ца-кIива гьантлува на ина дуцин учIанна, на учIаннин хIадурну дикIу». Щарссанихь му ихтилатгу бувну, Агълар-хан хьунаакьиннин лавгнива дарвазалух бавхIуну бивкIсса хIадурсса чайгу буртти ивкIун, гъаттараххуллул чулухунай авчуну ур. БакIрай бавцIусса нукартал, ханнал амру баннин къабавцIуну, буртти бивкIун дучрай, Сулайманнул хъирив багьну бур. Цала хъирив нанисса нукартал ххал хьувкун, Сулайман гъаттараххуллийх къавхьуну, цува Агълар-ханнан ккакканшиврул чIюйлукьанив буккайсса жегъир ххуллийх, сунух лавай ххяххан бувну чугу авчуну ур. Сулайманнул чу бивкIун бур ялун уруган ххуй бакъасса, махъа лагьсса, хьхьичIа лахъсса, вилцIундалуха лавхьхьусса. ХъунттарацIувсса чIурттащи щурщурду буллан бивкIун бур, Сулайман цала чай буртти ивкIун мукьах, кIанал чал хъирив лаянсса чу бакъассар, кIа къаирияйссар тIий. Мяйжаннугу ханнал нукартал Сулаймангу къаиривну зана бивкIун бур.
Му иш хьуну Сулайман ва Уди Яруссаннайн лавгун ца-кIира шин ларгун вайннан увну ур арс. Арснан цIагу МахIаммад дирзун дур. Шин къаларгун ца кьини щарссанихь Сулайманнул увкуну бур: «Ттул лякьлул оьрчI ва ца акъа къахьунтIиссар. Ттун гьавгу яруссаннай хьунтIиссар. Агарда жула арснал МахIаммадлул цала арснан ттул цIа дизарчан, жул цIарду буттая арснан Сулайман – МахIаммад, МахIаммад – Сулайман тIий, шанна-мукьра никирай гьан бюхъайссар. Миннал гьаврдугу ЧIурттахIатталлив къахьун бюхъайссар, ина бю­хъавай ттул цIа дизан маитара жула арс». ЧIал къавхьуну МахIаммадлун кIира-шанна шин хьуннин Сулайман ивкIуну ур. Сулаймангу яруссаннай увччуну, Уди ятин хьусса арснащал МахIаммадлущал дуркIун дур ЧIурттахьхьуннай…
МахIаммадлул 13-14 хьувкун Удин цинма гъан­сса, хIажлийнгу лавгсса къалайчитуращал МахIаммад тIайла увккун ур чагуртну Туркнавун, Абаба тIисса шагьрулийн. Миккугу ивкIун ур Абабаллал кIани-кIанттайх цIа дурксса, аваданми кьарид буллалисса къачагъ. ЧIунгу диркIун дур дахьа наризной ттупанг бувксса. Шагьрулий зий шин къархьуну, кьинирдал ца кьини вай къалайчитурачIан увкIун ур шама-мукьа авадансса туркнал адамина. Ссаламгу буллуну щябивкIун мукьах, багьу-бизулиягу, маэшатраягу цIувххуну, куну бур: «Зура лякъинсса арцу кIилийну-шамлийну жу дуллуну, шикка тIайла буккангу жу бучIанну, так зу рязишинна дарчан жун ца кумаг бан». Къалайчитурал цIувххукун, му цукунсса кумагшиннар, куну, туркнал арамтурал куну бур пулансса къачагъ ивчIавур куну. Дин дусса къалайчитал цанма бавмуния ццах куну, ссихI къадуклай ливчIун бур. КутIану бусан, къалайчитал рязи къахъанан бивкIун бур цукунсса ухьурчагу адимина ивчIан. Туркнал ца буси, къалайчитурал ца буси, ахирданий турк бахчуну бур оьрчI гьан ара тIий. Цивппа нигьачIакIул буллан бивкIукун, банмур бакъасса къалайчитал рязи хьуну бур оьрчI тIайла уккан къачагъ ивчIан. ОьрчIан ттупанг битай­сса куцгу ккаккан бувну, къачагъ ачайсса кIанайн гьан увну ур. Му кIанугу бивкIун бур мурхьру бусса ххуллул кIану. Авчуну ур къачагъ. ЦачIана гъан хьун ивтун оьрчIал бивтун бур къачагънайн. Гьалбатта, оьрчIал бивтсса ттупанг къачагънайн къавщуну бур. Къачагънал мурхьирал махъун ххявххун, ттупанг бивтсса оьрчIахь куну бур: «Ина ци дуллай ура, оьрчI? Ттуйн циван битлай ура ттупанг? Ина цура?». Мукунсса суаллу къачагъ буллай унува, оьрчIал ялагу бивтун бур. «Агь, ина на ивчIан тIайла увккун урахха», куну, хъачIрая бучIан бувну ттупанг, ккуллагу ттупанграву бивхьуну, ялагу оьрчIахь куну ур: «Ачу мичча, акъарив ва ттупангравусса ккулла му инава авцIусса мурхьиравухгу, вивухвагу буккан банна», куну. ОьрчIал ялагу бивтун бур къачагънайн. Ссибивзун къачагънал МахIаммадлуйн бивтун бур ттупанг. Ккулла пIякь къаувкуну бур. Лахъангу бувну ттупанг, ссукIа бивтун бур, ккулла пIякь увкуну бур. Къачагънал ттупанграву ккулла бихьлай унува оьрчIал ялагу бивтун бур къачагънайн ттупанг. МахIаммадлул бивтсса ккулла цавагу къачагънал чIарах къабувккун бур, цукун битлай ивкIссарив, хьхьичIва-хьхьичI ттупанг канил бувгьу­сса оьрчIал. Къачагънал бивтун бур МахIаммадлуйн, ккулла пIякь къаувкуну бур. КутIану бусан, оьрчIал ккулларду бухлаганнин къачагънайн битавай, къачагънал оьрчIайн битавай пIякь къаучавай, ссукIа бивтукун пIякь тIий. МахIаммад гичча лихъаннин къачагънаща цавагу ккулла МахIаммадлул чулухунмай пIякь учин бан къавхьуну бур. Му иширай махIаттал хьусса къачагъ оьрчIал хъирив лавгун ур. МахIаммад аьтIий хьхьичI, къачагъ хъирив къатлувун бувххун бур. Нигьа бувсъсса къалайчиталгу, чIивисса МахIаммадгу къачагънах ялугьлай ливчIун бур. Къачагънал куну бур: «Зу ттуяту нигьа мабусару, на зун цичIав къабанна. Ттун ттула оьрмулуву къархьу­сса аьламатшиву хьунни хIакьину ва оьрчIащал. Цавагу ккулла ва оьрчIал чулухунмай пIякь учин бан къавхьунни. ХIакьинунин ссайнчIав вих къашайссияв, инсаннал дакIнин багьмунил хьхьичIун дагьайсса цичIав къадикIайсса ххива. ХIакьину, ва укунсса хIикматшиву ккарккун мукьах, на нигьа увсура. Ва Аллагьнал кьудрат духьунссар куну. Мунияту зучIан увкIра, ва оьрчI цукунсса оьрчIрив, ванал цу уссарив цIуххин». Нигьа бувсъсса къалайчитурал бакьингу бувну бувсун бур оьрчI ятин ушиву, ниттил ца акъа акъасса. Къачагънал цIувххуну бур: «Зу шаппайн та бачинтIиссару?» — куну. Тайннал уъ-муъ тIий тIайлану къабуслан бивкIун бур. «Ттуяту нигьа мабусару, на зун цичIав къабанна. Так, ва оьрчIал нину ккаккан зущал учIан ччай ура…».
Туркнавату къачагъ къалайчитуращал увкIун ур ЧIур­­ттахьхьун. ЦIувххуну бур МахIаммадлул ниттихь Удихь:«Арс аьрххилий уссаксса хIаллай оьрчIал чулухуннай вин макI ккаркккунав, юхссагу цичIав нигьачIийсса арснал чулухунмай дакIнин багьунав? Ягу арснан цичIав къахьун нигьабувсун буссияв?» – куну. Удилгу бувсун бур, арс хIаласса, тIааьн дакъасса макI ккарккун, гьарца чакличIа Аллагьнайн ле­ххаву учайссия арс балаллуща, апатIраща урувччуну, цила ялун сагъну ияннав куну.
Муния мукьах туркнал ади­­­­­мина, къачагъшивугу кьадиртун, диндалухун агьну ур. МахIаммадлухьгу куну бур, хъун хьуннингу, хьуну махъгу вищава бюхъаварчан цачIана улухьхьу куну. МахIаммадгу тихун лагай­сса ивкIун ур…
МахIаммадлул дурцуну дур щарсса Мариян тIисса. ХьхьичI увсса арснан, нину рязи хъанай дакъа дунура, дирзун дур цала буттан цIа – Сулайман. МахIаммадлун цалчинмур щарссания бувну бур ца арс – Сулайман, кIива душ Таибат ва Бава. ОьрчIругу мюрщину бунува вайннал нину Мариян, хъунмасса хIаллай къуркъуллул дургьунугу диркIун, яла диркIуну дур. МахIаммадлул дурцуну дур кIилчинмур щарсса Шагьун тIисса, ваниятугу ца арс Мажид тIисса увну, вагу диркIуну дур. Шинну ларгун махъ МахIаммад, ниттища ва оьрчIаща хIалалшивугу ларсун, лавгун ур Туркнавун Абабалив, тикку хъунма хIал къавхьуну МахIаммад ивкIуну ур.
МахIаммадлул арснал Сулайманнул щарсса дурцуну дур. ХьхьичI увсса арснан цIагу, ттуршлий кIира-шанна шин хьусса буттал ниттил Удил мадизара вила буттал цIа тIий дунура, дирзун дур МахIаммад. 1944 шинал Мичиххичнаву ивкIлакIисса буттал Сулайманнул куну бур арснахь МахIаммадлухь, вила арснан ттул цIа мадизара, буттая арснан нанисса цIарду дурича Сулайман – МахIаммад, МахIаммад – Сулайман, миннал гьаврдугу ЧIурттащиял хIатталлив хъанай дакъарча, куну. МахIаммадлулгу, цала буттал бувсса аманатрай къаавцIуну, цала арснан дирзун дур цIа Сулайман. МахIаммад ивкIуну ур Туркманист таннай. ЧIал къавхьуну, ванала хъирив мурад гьаттал бувгьуну ивкIусса арс Сулаймангу увччуну ур Ашхабадлив буттал чIарав.
Ванияр 150-160 шинал хьхьичI Агълар-ханнал ку­сса цIа, пIявла Суллахъул, ттигу ря­ххулчинмур никирай най дур. Сулайманнул ва Удил лякьлуя бивзсса ирсирай цаягу инсан яруннил щилтагъсса акъа унува.
Ва чIивисса аманатрал кьадарданул буслай бур, аманатран хиянатшиву даву къахъиншиву. Гьарца каснан аманатран хъинмур ххуй чулинмай Аллагьнал баннав. Амин.
Сузул МухIа
«Илчи» 1995 ш. октябрь