МахIаммад Буттаев
* * *
Лев Толстой – бусурманчу? Укунсса суалданул махIаттал анссар вина ччима, амма бивкIмур къабивкIшиврий бишин къахьунссархха: ивкIлакIийни, Толстой исват буллай ивкIун ур цува бусурманчунал имандалий ушиву! Цала махъва-махъсса чагъардавасса цанний му чичлай ур: «Ттул цукунчIавсса щак бакъар килисалулмур православиянияр бусурманшиву лахъну дарцIуну душиврийн… Тавакъюри , ттухсса буругаву дувара бусурманчунах куннасса, му чIумал гьарзат ххаллилну чIалантIиссар».
ИвчIан нанисса шинал, цалла шардалугу кьадиртун, властьрангу къаччан хьуну, килисалул агьулданулгу нааьнаран ивхьуну, дустуралгу кьаивтун ивкIсса Толстой авчуну ур станция Астаповолийн, гичча Къапкъазнавун гьансса кьасттирай: цалла махъра-махъсса кьинирду оьруснал хъунасса чичу дичин ччай ивкIун ур паракьатну дакIнин ччянива ххира хьусса зунттал халкьуннал дянив.
ВаницIунма бавхIуну дакIнийн багьлай бур ца цамургу зат. Ванияр ххюцIалла шинал хьхьичI жул редакциялийн увкIун уссия Билиджилиясса МахIмуд Апанниев тIисса инсан. Му биялсса хIаллай яхъанай ивкIун ия Ясный Поляналий. Толстойл ичIаллин сайки гъансса, хIала-гьурттусса инсанну. Гъирарай ва ччаву дуну дакIнийнгу бутлай ия МахIмуд хъунасса чичул кулпатрачIа бивчусса цала оьрмулул гьантри. Мунал танива чивчуну, итабавкьуну бивкIун бур «Ттун кIулссия Лев Толстой» тIисса лугу.

* * *
Жунна кьаритан аьркинни лавгмунищалсса талатаву, талан аьркинни хIакьинумунил ва ялун бучIантIимунил цIаний.
* * *
Ттулла инфаркт хьуну мукьах ттун бувчIунни ттунма ххишала къаккаккантIишиву аьзизсса Ккурккул, жулла къатри, щар цавунна дахьлаган дуллалисса эмаратсса багъру. Ттул ххирасса Якьуб, Фиала, Муъминат, Галя, зува буттал шяравун бувкIукун, икрам бара ттухлугу жула къатрайн, багъирдайн,ТтурчIи-Зунттуйсса КIяла-Муруллуйн, ттунма кIай ххишала ххал хьунсса ххай акъара.
* * *
ЧIалачIисса зат бур, хъинну чIявусса инсантуран 85 шин – ми оьрмулул лахъишиврул дазу-зуману хъанай душиву. Инсаннал чурххал базурдал зузаву та-дунугу дайлитIайсса дур. Къалахъи байсса бур оьрму цукунчIавсса даруртталгу.
* * *
Ттун шавай дур 80. Заннайн щукру бан багьлай бур, агарда 85 хьуннин нава итарча. Амма мунийн хъунмасса умудгу бишин къахьунссар. Укунмагу махIатталсса затну хъанай бур аьрай бивкIсса инсантал 80 шин хьуннин ливчIун бушиву.
* * *
Жулла махъ лирчIунни ХХ ттуршуку. Ттуршра шин трагедиярттал, дардирдал ва хIасратирттал, ттуршуку хIат-хIисав дакъасса захIматшивурттал ва кьянатшивурттал, ттуршра шин пашмансса бухшавурттал ва бюхттулсса ххувшавурттал.
* * *
«Ттула оьрмулуву на эшкьи хьуну уссияв кIива хъамитайпалух – ттулла щарссаних ва цинявппагу гайминнух», – куну бур ца базилухь Александр Блоклул.
* * *
Хъамал къабуххайсса къатта – му бур бачIвасса, бявкъусса, бахилсса къатта. Оьрмулуву инсантуращалсса щяикIавричIан-изавричIан дирсса цичIар дакъассар. ЦIуну хьусса дагъусттанлувтурал чIялъаьрдаву мукунсса ххаришивуртту духларгун дусса ххай ура. Агь, пакьиртал!
* * *
Ца ххуллухь на Расул ХIамзатовлухь цIувххуссия, ина Москавлив цан къаизара, вилния тих чIявусса дустал бур куну. «Душмантал кьабитан ччай акъара», – куна ганал жавабран.
* * *
Яла нигьачIимур наркотик – му властьри: мунил мудан тIалав дуллан бикIайссар доза ххи буллалаву.
* * *
Яла хъуннамур ххаришиву – му инара цайминнан дуллалисса ххаришивур.
* * *
Александр Македонскийл бувтун бур 32 шинайсса ва 10 зуруйсса оьрму. ИвкIуну ур жулла эра дучIан хьхьичI 323-ку шинал. Та ивкIун ур, цала чIумух бурувгун, кIулшиву ларсъсса инсан. Ххуйну кIулну диркIун дур литература, ххирасса бивкIун бур Гомердул поэмартту, гай ккалай, тикрал буллай икIайсса ивкIун ур уттуишин хьхьичI, бишайсса бивкIун бур гай кIараллил лув, турлил чIарав. Юнаннал цIа дурксса аьлимчу Аристотеллул яла хьхьичIунма ученик хIисаврай, ганан ххуйну кIулну диркIун дур философия, медицина ва цаймигу элмурду. «Агарда нава Македонскийну къаивкIссания, ттун ччива нава Диогенну», – куну бур ганал ца чIумал. Диоген ивкIссар машгьурсса философ. Цала учитель хIисаврай, мунан Македонский дуллан ивкIун ур диялсса хъус-хъиншиву. Амма, цува цуксса ссуссукьуну яхъанай ухьурчагу, Диогеннул, мигу кьамул къадурну, куну бур:
– Ттун цичIав къааьркинни, так чансса чулийнай хьу, ина ттуйн бивтсса баргъ бащан буллай урача, – куну.
* * *
ЧIун лирхъун дачай, уттисса чIумаллив тIурча, лерххунна най дур. Вана, ларгун дур кIира шин жущала хъунасса шаэр Расул ХIамзатов акъану.
* * *
Сентябрьданул 25.2005 ш.
Ттун 80 шин хьунни. Ларгунни чIун. Мунищала архIал лавгунни хияллугу.
* * *
Гьарцагу авлия ур цува аькьлу буманан хIисав уллай. Гьарцагу тахсирлув ур цува тIайламанан хIисав уллай. Гьарцагу ххяп-шап дуву ур цува марцIманан хIисав уллай. Гьарцагу бунагьлув ур цува узданманан хIисав уллай. Дагъусттаннал гьарцагу шяраву ххуйну кIулссар цума цумарив. Шагьрурдай тIурча, чIявуну къакIулну бикIай цума цумарив, хаснува кадрардал отделлал структурардаву.
* * *
Оьрусрай чичлачисса лакрал журналистътурал, чичултрал кьюкьлуву Аьбдулла ОьмаровлуцIун, Сяид ГабиевлуцIун, Апанни КъапиевлуцIун, Илияс КаримовлуцIун, Мариян ИбрагьимовацIун уттигъанну ххи хьунни ца цамургу цIа – ЧIаящиял Ибрагьим, ттул бусравсса дуснал хъамакъаитайсса МахIаммад ХIажиевлулгу арс.
* * *
Миллатрал лахъа-хъуншиву жура хIисав дувару, миннал шаэртурах, чичултрах, аьлимтурах бурувгун. Масала, вай яларай кIицI дуллалисса шаэртурал цIарду цIакь хьуну дур, цалла-цалла паччахIлугъирттал псевдонимру кунна: Ираннал – Пирдоуси, ХIапиз, Хайям: Аьрасатнал – Пушкин, Лермонтов, Некрасов; Германнал – Гейне, Гёте, Шиллер; Туркнал – Назим ХIикмат.
ХIакьинуминная тIурча: Александр Твардовский, Михаил Шолохов, Мирзо Турсун-зада, Чингиз Айтматов, Расул ХIамзатов, Апанни Къапиев…
* * *
ЧIюйрдал лахъшиву хIисав дайссар, гайннуя дагьлагьисса ххютах бурувгун, инсантурал бюхттулшиву тIурча – миннай мяш хъанахъиминнал ккалданух бурувгун. Машрикьуллал аькьилсса калима.
* * *
ХьхьичIра инсаннан ххинугу диял шайсса диркIун дур чIун. Диял къахъанахъисса затру диркIун дур цимирагу, так ца чIун личIаннин. Утти тIурча, чIун мудан диял хъанай дакъар, му кIура дарну дур ца яла хъунмур ххазиналийн.
Лакку мазрайн бувцуссар
Руслан Башаевлул

