Арманинал литературалул ва культуралул аралуву ца яла бюхттулма шаэрнан ккаллину ур, 1875-кусса шинал дунияллийн увккун, 1957-кусса шинал дунияллия лавгсса инсан, цала миллатрал язисса арс Аветик Исаакян. Ванал щалагу творчество ккалли дуллай бур Арманинал лавгмуниха, хIакьинумуниха ва бучIантIимуниха увкусса цалунмасса ца балайлун.
Оьруснал классик Александр Блоклул ванал хIакъираву 1916-кусса шинал куну бур укун: «Исаакян ур ххишала акъа магьирсса шаэр. Бюхъай, укун ляличIисса, цIусса бюхъулул шаэр утти щала Европанавугума къалякъин». Ванияр хъунмассагурив бикIан бюхъайсса кьимат!
Хъунасса шаэр Аветик Исаакяннун ниттил увну гьашину бартлаглай дур 150 шин. Му таварихрацIунсса савлугърал ва бусраврал ххуллий буллай буру жула «Илчилул» лажиндарайгу Исаакяннул хIакъираву жула ххаллилсса аьлимчу ва публицист Эса Аьбдуллаевлул (аьпа баннав цал) куну бивкIмургу, ваницIун цаппара ваналва таржумарттугу.
Р. Башаев
«Ванал шеърирдал на авадан ара»
Аветик Исаакяннул чичрурду чIяву-чIявусса мазурдийн таржума дурну дуссар, поэма «Абул Аьли Мааьри» тIурчан, арулцIаллийхъайсса мазурдийн бувцуну буссар. ЧIярусса шинну Европанавугу дурну, 90-ку шиннардий махъунай, Ватандалийн, зана хьуссар.
Ттул А. Исаакяннущалсса кIул шаву, нава Ттуплислив университетрал аспирантуралуву дуклакисса чIумал, 50-ку шиннардий, хьуссия. Му ишгу укун хьуна.
Ссуттил 1957 шинал арманинал шаэр Аветик Исаакян къуртал хьусса чIумал, Совет Союзрайн хъамалу увкIсса палангнал чичул Луи Арагоннул, кIа хавар цанма бавну, увкуна: «Жуятува лавгун ур ттизаманнул цинявппагу яла бюхттулми шаэртураятусса ца – Аветик Исаакян». Му затгу на кказитрай бувккуссия.
Чичултран тIайласса кьимат бищун бюхъайсса Л. Арагоннул «Ттизаманнул бюхттулсса шаэр» цайн увкусса А. Исаакяннул чичрурдая ттунма цичIав къакIулну тIий, ттун ттула аьвамшиврия хъинну нач хьуна. Мунияту, на гава кьини лавгун, библиотекалува А. Исаакяннул 2 томрайсса язи дургьуми чичрурду ларсъссия. Ми кIива луттирал ттун щаллусса Америка тIивтIуна. Ми чичрурду на уттигу чIяруну ккалан икIара ва, гьарца бувккутари, ттуву личIи-личIисса пикрирду, щугълурду, хияллу хIасул шай, на ялу-ялун авадан шара, ттун миннуву цIу-цIусса затру лякъай, дунияллул оьрму хъиннува куртIну чIалан бикIай.
Ца-кIира шинава, 1959 шинал, нава командировкалий Арманисттаннал хъуншагьрулийн Ереваннайн лавгсса чIумал, Арманинал Академиялул зузалтращал кIул хьуну, миннал литературалия, культуралия, тарихрая ихтилат багьувкун, гьарцаннал цIуххайва: «Вин жул варпетлул (армани мазрай «усттар» тIиссар – укунсса цIа дирзун дия арманинал халкьуннал цала аьзизсса шаэрнан) чичрурду кIуллив?» – куну. На мунал чичрурдащал чансса-унугу кIулну лявкъукун ва му шаэр ттун хъинну ххирашиву кIул хьувкун, миннал ттун лявкъуна ва пишкаш бувна А. Исаакяннул язи дургьуми чичрурдал кIивагу том. Амма Арманинавусса дустал хIайп тIий бия ттуща А.Исаакяннул шеърирду армани мазрай буккин къашайну тIий. ХIайп тIутIавугу, шаэрнал чичрурду Брюсов, Блок, Антокольский, Пастернак кунмасса шаэртурал ва таржумачитурал, пасихIсса мукъул усттартурал таржума дарчагу, миннул цирда чирчусса армани мазрайсса ххуйшиву, нахIушиву, нацIушиву, ттюнгъашиву, виричушиву цайми мазурдийн диялну таржума дан (дуцин) къабюхъаврия дия. Гания махъ на гай луттирду ттучIатува тачIав хIура къабара. Гьарца шеъри нава цимил бувккуну бухьурчагу, ттун миннуву, цIунил бувккутари, ттунма ттинин къакIулсса цIу-цIусса затру лякъай. Ва иширангу савав А. Исаакяннул цала шеърирду хас бувсса затру, темарду абадлийннасса душиву дур ва ми пасихIну, дюххансса суратирттайну чIалачIи даву дур. Мунал чIявуми шеърирду ччимур заманнавугу яхьунсса, оьрмулунсса бур. Ласурчан, 1909 шинал чивчусса аьрабнал шаэрнан ва философнан Абу-л-Аьли ал-Мааьринан (973-1058) хас бувсса поэма «Абул Аьла Мааьри». Ва шеърилуву инсаниятрал агьамшиву дусса ва мудан дунияллул хьхьичI бавцIусса хъуни-хъунисса масъалартту гьаз бувну бур. Ва поэмалуву шаэр дакI цIий уруглай ур «дунияллул аьзаврдах» ва цимурцаннуяргу ларай дуллай ур инсаннал тархъаншиву. КIицI лаглагисса поэмалул лавайшиву ва ххуйшиву мунийнува чIалай бурхха, му чивчуну шинну гьаннинна, ацIвахъул мазурдийн таржума дурну дур. Оьрус мазрайн поэма кIийла бувцуну бур: цалчин В. Брюсовлул, кIилчин П. Антокольскийл. Укун машгьурсса таржумачитурал му поэма таржума буллай бивкIшиврулва буслай бур «Абул Аьли Мааьри» бюхттулсса шеъри бушиву.
А. Исаакян хъинну куртIсса лирик ур, мунал чIявусса шеърирду ччавриха чивчуну бур. Амма миннуву кIикъадарчIусса, цувалусса инсаннал эшкьи-ччаврил дардру дакъарча, ватандалухсса, миллатрахсса, дусшиврухсса ччаву дур. Шаэрнал кьурчIишиву инсантурал дянив ччаву, мяърипат дакъашиву дур, шаэр укунсса ччаву дакъашиврул кьурчIишивурттай аьтIий ур. А. Исаакяннул шеърирдаву ттун ялагу ххал шай бургъил бувцIусса, чарттахьхьун лавгсса арманинал зунттурду, Севан-бяр, миннал халкьуннал оьрму, духсса культура.
А. Исаакян аьпалухьхьун лавгун сайки 45 шин хьунни, амма мунал чичрурду ялу-ялун цIу-цIусса оьрмурду байбихьлай дур, цанчирча ми мудан уттараннасса, бивкIу бакъасса дур. Ми щаллагу дунияллул халкьуннал культуралул ххазиналувун дагьлай дур.
А. Исаакяннул цаппара чичрурду ва «Абул Аьла Мааьри» тIисса поэмалувусса цаппара кIанттурду на ччянива, лаккунайн бувцуссия. Вайнна миннувасса цаппара.
Ттухь «Нину…»
Ттухь: «Нину ччянира диркIуссар», – кунни,
«Вила хханххирал дакI дакъассар», – кунни.
Ина къаккаккансса ттухьва бувсунни,
Дазу дакъа цIаннал ларсъсса кIул хьунни.
Вил иминсса лажин дирзун ларгунни,
Ттуй даим дакI цIима тти къаливчIунни.
Амма кIулли ина на къакьаивтсса,
Ттущал архIал нухъран инара дусса.
Хьхьунил цIан дучIаннин, хьхьу-чани
хьуннин
Ттуй дакI цIий, цIимилий, на ххира уллай,
Жан ххира къадуллай, ттух мякьну,
ццах тIий.
На дакIний яуллай, ссихIгу къаласлай,
Арснах дура ина ялугьлай мудан,
Ттул аьзизсса нинуй! Ттул чаний!
Ттул жан!..
Хьунав…
Хьунав нава макIра дакIний чIутIущал
Къундалий навалу, хьхьирил зуманив.
Ттухь «уххай» увкуна бишлаши щатIал –
ЛивчIунав махIрумсса хияллал канив.
МакIра ттул гьалмахтал гюргутIи чIуний
Ххарисса балай тIий, чIарах бувккуна.
Балай кьабагьуна ттуяту архний –
Миннал цанналвагу ттуйн къаоьвкуна.
Ттун макIра ккавккуна…
Ттун макIра ккавккуна: чарван
ххуллийх най,
ТIааьнну гюнгутIив зяр-зяр тIий бишлай, –
Зунттал мицIайх хIаллих, хъюлчай тIий,
каллай,
Ттюнгъану гюнгутIив зяр-зяртIи буллай.
Чарвандалул дянив – ттул янил чани,
Жалин-янна ларххун, шадну, пиш-пиш тIий.
Нагу мунил хъирив – хIасратирттащал,
Гъюжу дурккун ларгсса, гъаргъсса
дакIнищал.
ДакIний щавурдащал ххуллий ххиттуву
КьурчIину, хьул бакъа, ияв навалу.
Дахьларгунни чарван ттуяту архний…
Ттюнгъану гюнгутIив бия балай тIий…
Бас унна оьрмулул…
Бас унна оьрмулул, аьзизсса хьхьирий,
Тти эшкьилул цIарал дакI гъили къадай.
Я, ччаврил хъаттирдай ссурулух бигьлай,
Алвагь хияллаща гьава бан къашай.
Шайссания ттуща бусса оьрмулий
Вил щатIавун увххун, рахIатну шанан.
Абадул-абадлий хаиншин дакъа,
Ттюнгъану-кьурчIисса макIру ххал дуллан.
Таржума Эса Аьбдуллаевлул