
Гьашинусса «Илчи» кказитрал 22-мур номерданий бивщуну бур Руслан Башаевлул Москавлив Археологиялул институтравун тарихрал элмурдал доктор Шагьимардан Амировлуйн чивчусса тIивтIусса чагъар. Ва чагъардануву хIурмат бусса Руслан гьаз буллай ур, цала тIийкун, хьхьичIвагу (15 шинал хьхьичI) гьаз бувну бивкIсса, хъинну къювусса, хъуннасса агьамшиву дусса масъала.
Ларгмур векрал арулцIалку шиннардий машгьурсса археолог Владимир Котович бакIчисса экспедициялул дайдирхьуну диркIун дур археологиялул раскопкартту. ЧIярусса артефактру ялун личин дурну диркIун дур. Амма кIа даву, циваннив, дацIан дурну, чулийн къадурккун дур. Археологтуран ЦIуйшиял шяраваллил чIарав, Щунул ухнилу, лявкъуну бивкIун бур хъунмасса шагьру, сайки Дарбантуллал лагрулийсса. Му Дагъусттанналгу, лакралгу тарих ххал бигьавриву хъуннасса агьамшиву дусса затри. Цанчирча, тарихгу элмур тIий бухьурча, му элмулул чул бишлай бур:
1) чичрулийнусса документирттайн, «чичрулул памятникирттайн»;
2) эпиграфиялул гьайкаллайн (чарттайсса чичрурдайн);
3) археологиялул ялун личин дурсса фактирдайн.
Гьай-гьай, ва ишираву мукунма хъунмасса кумаг хъанахъиссар культурологиялул ва лингвистикалул ккаккан буллалимуниятугу.
Дагъусттаннал тарихрацIун дархIусса давурттаву ишла хъанахъисса чичрулийнусса источникру (аьраб бучIаннинсса ва мунияр махъсса, сайки 19-мур векрайн бияннинсса) гьарзасса бакъар, ми циняв ишла бувну бур Дагъусттаннайн оьрус бувкIун махъ дуллай бивкIсса хъиривлаявурттаву.
Зунттал билаятрал тарихгу, географиягу, лингвистикагу ххал дигьлай бивкIминнаву хьхьичI ххуттай кIицI лаган багьлагьиссар П.К. Услар ва А. Комаров. Масала, лакку мазрал цалчинсса грамматикагу чирчусса, оьрус мазрал гьанулий алфавитгу сакин бувсса, лакку мазрал ва оьрус мазрал словарьгу цалчин бувсса (мунийн лагьмакну «Сборник лакских слов» увкуну бур) П.К. Услардул бувсун бур лакраягу, лакку кIанттул географиялиягу, бухзаманнул грекнал аьлимтурал Страбоннул, Плутархлул кIицI лавгсса леги, гуржиял эпосравусса герой ЛекIосгу бахIлай ур лакрацIун.
А. Комаровлул «Кази-Кумухские и кюринские ханы» тIисса очеркраву ишла бувну бур муниннин лакрая кIулну бивкIмур, бувсун бур цала ишла бувсса источникирттаягу: 1) Аббас-Къули Бакихановлул Дагъусттаннал тарих (канихчичру, му яла рирщуну диркIссар 1929-ку шинал Бакуй); 2) Дела Дербентского архива; 3) Кураллал ханну ивкIсса Юсуп-ханнал бувсмур. Шикку аьлтту бувну бур, чIалачIисса куццуй, 18-мур векрал дайдихьулия байбивхьуну, Дагъусттан Аьрасатнавун бувхсса чIумуйн бияннинсса лакрал ханнахъал тарих. Ми давуртту ишла дурну дур циняв жула тарих ххал бигьлагьиминналгу.
Мунияр хьхьичIсса Дагъусттанналгу, лакралгу тарихрая бувсун бур жула машгьурсса аьлимчу Аьли Къаяевлул давурттаву. Амма ванал чувчIав ккаккан бувну бакъар ми мяълуматру цала чату ларсъссарив, яни цукунчIавсса ссылкарду дакъар. Хьунабакьлай бур «Дербент-намелувасса» хавардануха лавхьхьусса кIанттурдугу.
Махъми жула аьлимтуралгу ччясса Дагъусттаннал тарих ххал бигьавриву мира давурттайн чул бишлай бур, мигу цанна-цанна чIалачIисса куццуй дурчIин дуллай.
ХъунмурчIингу жула тарих кIицI лаглай бур цайми халкьуннал тарихирттацIун бавхIуну, чапхуннайн (парснал, аьрабнал, мангъул-татарнал) бувну ва миннащал бивкIминнаяту бавмунийн, миннал чивчумунийн бувну.
Мунияту жунма жула хIакьсса тарих-таварих кIул бавриву хъунмасса кумаг хьунссия археологтурал даврия. Цикссагу дур гипотезартту лак Ккавкказнаву, Дагъусттаннай сакин шаврил мархха-ххуну кIул бан ччисса, ва укун бухьунссия, та тукун бухьунссия тIисса. Жула миллатирттал цIардацIун (этнонимирттацIун) бавхIусса бяст-ччаллугу цикссагу бур.
Чуври бивкIсса, цар бивкIсса личIи-личIисса источникирттаву кIицI лавгсса Алал-ва-Гъумик, Гумик, Тумал, Сарир? Цукунни ва ци сававнур аьрабнал 8-мур векрай Гъумук Хъун-Мизит бувсса, цивппа Гъумучи Къайдардул заманнайгума кIикку бивкIун бакъанува – Гьухъаллал Къайдар ур Кьивадиял вирттаврая къала буручлай.
Тари, ча бувкIунни Гьухъаллал ва Ханажиял чIарав, Кьивадиян кIанай, Гъумучи хьусса? Вай суаллахьхьунсса жавабругу бюхъай лякъин археологиялул элму хIала дизан даврийну.
Вава масъалалуцIун бавхIуну, хьхьичI бацIлай бур жула машгьурсса философ, тарихчи, МахIаммад Кьурбиевлул чивчуну бивкIмургу. Ва кIицI увну ур Башаевлул цалла макьалалувугу. Ванал «Сарир паччахIлугъ» тIисса хъунмасса статья бивщуну буссия «ЦIубарз» журналданийгу (№5, 2019, 37-56). Мяйжаннугу, ккалли бансса биялсса хIуччарду буссар му статьялуву. Алал ва Гъумик кIай археологтурал раскопкартту дуллай бивкIсса кIанттай бухьунссия тIисса Кьурбиевлул пикригу мяйжанмуничIан хъинну гъансса чIалай бур. Гъумук буссар Гъуннал-ал (Гъун-алал) тIисса махIлагу, мугу бюхъай та лиян бувсса шагьрулия бивзсса бикIангу. М. Кьурбиев тIий ур, тай Алал-ва-Гъумик бивзхьунссия Гьухъал бусса кIанайн, му цIагу яла лярхъухьунссия тIий. Амма, ттунма чIалачIиссаксса, Гъумучиял ва Гьухъаллал лугъатирттаву личIишиву дур. Гьухъаллал лугъат вицIхъиялмуничIан гъансса бур. Масала, гьухъаллал лугъатраву бакъассар мурччал согласныйрду (ква, гванал, кквал, ччван ва ц.), ми чIурду бур ккул-хъусращиял, кIихаллил, кьиблалулми лугъатирттаву. М. Кьурбиевлул вих хьунсса хIуччардай ккаккан бувну бур, яруссаннал Сартан ва уцуми, татаргу цацIунма бакьин бувну, 1240-ку шинал «Гъумучияйн» ххявхсса чIумал, гай Ччиккуллал мизитраву (къалалуву) Гъумучи буручлай бивкIсса 70 жагьилгу гьухъал бивкIшиву. Гьухъалив цIанагу буссар Ччиккухъул тIисса тухум. Гъунна-ал тIисса уттисса Гъумучиял махIлалия ихтилат багьарча, Гъуннахъулгу Гьухъаллал тухумри, на навагура му тухумраясса.
Ца зат цамургу хIисав хъанай бур: Ккуллал райондалийсса цаппара шяраваллал цIарду парснал хьхьичIазаманнул тарихрайн тарг тIисса дур, тайннал бакIчитурал цIардайн: Ваччи (Ваче), Хъусращи (Хосров), ЧIяйми (Кай), Кьибади (Кьубад) …
Учин ччимур цири? Мяйжансса жула тарих жунма уттигу вари чинну кIулну бакъарча, гьаксса хъинсса даву хьунссия, кIай дайдирхьуну диркIсса археологиялул раскопкартту чулийн дуккан дарча.
Руслан Башаевлул гьаз буллалисса масъала хъинну агьамсса бур. Жула чиновниктуралгу, жяматий органнал активралгу хIарачат барча, бюхъайхха кIа даву ца базисса мюнпатирайн дуккангу.
Роза Эльдарова