Гьашину мартрай 100 шин хьуссар НицIавкIуллал шяравасса, щалва оьрму оьрчIру тарбия буллай гьан бувсса, СССР-данул ва ДАССР-данул кIулшиву дулаврил отличник, Аьрасатнал ва Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель, ЗахIматрал ЯтIул ттугълил орденналунгу лайкь хьусса, цаймигу ларайсса бахшишру ларсъсса Шиллаев ХIажи МахIаммад-Сяидлул арс увну.
Учительтуралгу учительли, хъиншиврул, тIайлашиврул, дакI марцIшиврул, аькьилшиврул, инсаншиврул эбратри тIий бакъа къабавссар ттун ванаяту. Ччянира интернетрайхчIинсса дахIаву дур ванал арснащал, архсса Африканал билаятрай, Зимбабвелив мина дирхьусса Исмяил Шиллаевлущал. Ванал архивравасса документру, чичрурду ва суратру ишла дурну, чIумуй чичин чIал хьурчагу, хъиривлахъу бувну чичлай бура. ХIажи кунмасса инсантал хъамабитлан къабучIинутIий ва укунминная чичлангу тачIав къачIалссар тIисса пикрилий.
ХIажинал ппу ивкIун ур Сугъращав ва Гъазанищлив ислам лархьхьусса, аьраб мазгу, Ккавкказуллал цаппара мазругу кIулсса, махъ нанисса, дакI тIиртIусса инсан. Чичу, публицист Муртазааьли Дугъричилов ур, ва щалвагу Ухссавнил Ккавкказнаву цIа ларгсса аьлимчу-аьрабист ивкIссар тIий.
«Ттун ттула оьрмулуву тачIав хьунакъаавкьуссар укун симандалуву нур дусса инсан. Ванал, мискин-авадан личIи къаувну, увкIнал хIурматгу бувну, ччатIгу бишайва, мурад щаллу бан анавар уккайва. Гьич бакъахьунссар, ялавай-лавай най, дуклан Щурагьун бувкIун, миннал къатрал чIарах бувксса НицIавкIуллал ва Маркьиял халкь. Ванал къатта бия жул шяраваллил агьлу бацIай кIану», – чичлай ур ва дакIнийн утлай Маркьиял шяравасса Жалут Кьурбанов.
Буйнакскаллал дунъявийсса элиталущал дусшиву дунугу, диндалул ххуллу-ххуттай цIакьну авцIусса МахIаммад-Сяид цукунчIав диндалия махъаллил ан хьуну акъар. Мунияту, халкьуннал душманшиврий ивхьуну, 1930 шинал Ссивирлив гьан увну ивкIун ур оьрмулул 17 шинавусса Бадави тIисса арснащал. Мяйжанссар, дакIцIуцIаврийсса чIарахбацIулт хъирив бувккун, ца шинава Бадави дуснакьрава итаавкьуну ур.
ХIажинал кулпат, ПатIимат, Ххутрал шяравасса революционер Аьбдул-Манап Чанххиевлул душ бивкIун бур. Ласнащал архIал бавкьуну, иминну, паракьатну хъар ларсун нанисса. Хъинну ххуйну МГУ къуртал бувну, Буйнакскаливн зана хьусса. Цал школалий, яла медициналул училищалуву оьрус мазрал ва литературалул дарсру дихьлай бивкIун бур, яла – вава училищалул директорнал хъиривчуну. Цила чIумал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатов хIайран увну ивкIун ур, чагъарданул чIапIи кIунттиву дакъа, шагьрулул театрдануву ванил цала творчествалия дакIних бувсса куртIсса докладрал. ЦIакьсса дусшиву диркIун дур шаэрнал вайннал кулпатращал.
ХIажинал 1942 шинал Гъумуксса педучилище къуртал бувну бур, вара шинал тIайла увккун ур ДучIиннал шяравун байбихьулул школалул хъунаману. Шанна шин ва школалий зийгу дурну, дуклан увххун ур Дагъусттаннал пединститутрал тарихрал факультетрайн. 1949 шинал институт ххуйну къуртал бувсса ХIажи найуна тIайла увккун ур Андаллал (уттисса Ножайюртуллал) школалул директорну. Ва райондалий яла хъунмур школа бивкIун бур таний, ХIажи Сяидовичлуща бювхъуну бур ца-кIира шинал дянив ванияту райондалий яла ххуймур школа бан. 1955 шинал ва ивтун ур райОНО-рал хъунаману. Шанна шинава тIайла увккун ур Щурагь зун, Хъаннил педучилищалий педагогикалул дарсру дихьлан. 1967 шинал ва зун ивкIун ур Буйнакскаллал педучилищалул директорну, ва къуллугърай 22 шинай зий ивкIун ур. ХьхьичIва Щурагь 3 педучилище бивкIун бур, 1975 шинал так ца ва училище ливчIун бур, 1968 шиная 1986 шиналнин ва училищалул директорнур зий ивкIссагу.
Та чIумалсса «Луч коммунизма» тIисса кказитрай (1976 шин, 1 май) корреспондент М. Шуалов «ТIиртIусса дакIнил заллу» тIисса макьалалуву чичлай ур: «Хъинну чанну бикIай инсан акъа директорнал кабинет, ваначIан бувххунма бур учительтал, студентътал, шагьрулул халкь, цала ххаришиврущал ягу пашманшиврущал, маслихIат ккаккан, ца-ца чIумал – укунмагу, цалла дакIру кIидачIин. Цуксса цува анаварну унугу, увкIнах вичIи къадирхьуну, дакIниймур кIул къабувну тачIав къалагай», – тIий.
1985 шинал ванал юбилейрайн увкIсса, Щурагьиял ва училище къуртал бувсса халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул увкуну бур: «На ва училище къуртал бувсса чIумал, шикку бикIайссия цавай къумасса классру, духсса партарду, кIинттул чIумал бявкъусса уттубишай къатри. Утти бургияра шикку хьусса хъунисса дахханашивурттах – чаннасса классру, дарсирдан хасъсса кабинетру, марцIсса гъелисса уттубишай къатри, ххаллилсса спортзал, музей, тIутIал ларсун нанисса хIаят. Цуксса захIмат къабивхьухьунссар ва неъмат студентътуран ва преподавательтуран щаллу буллай ХIажи Сяидовичлул, ниттила учитель куну увсса инсаннал».
Бутта Ххутынский «НицIавкIуллал Шиллаевхъал тухум» тIисса макьалалуву (ва макьала лакку мазрайн таржума дуван лайкьсса дур, хъиривсса цания-ца номерданий дулунну) тIий ур: «ХIажи Сяидович Буйнакскаллал педучилищалуву «Чирак» тIисса киностудиягу, краеведениялул музейгу хIасул бувмари. Сакиншинначинал гьунар бусса ушивруцIун, ва лахъсса эрудиция дусса, ххаллил акъасса, хьхьичIун урувгсса, дакI хъинсса инсан уссия. Ванащал зун тIайлабацIу хьуминнал ца зумату кунма ва лавайсса даражалул педагог ва ларайсса инсаншиврул заллу ия учай».
Ванал студентътуравасса Марина Аьлиева, цилва оьрмулуву агьамсса кIану бувгьусса учитель, директор дакIнийн утлай, укун тIий бур: «ХIажи Сяидовичлул яла ххуймур хасият дия, инсантуращал кIукIлуну гъалгъа буван кIулшиву. ТачIав чIу лахъ къабайва. Ванал увкусса махъмур оьрмулухун дакIний личIайва. Преподавательтурахьхьун ва студентътурахьхьун ссалам хьхьичI булайва, ламусгума шайва нава зума бахъаннин ссалам булаврияту». МяйцIалку шиннардий буниялттунгу педучилищалия хьуну бур шагьрулул культуралул ца кюру.
Махъсса шиннардий ва Дагъусттаннал пединститутраву зий ивкIун ур.
Макьала къуртал дуванна ванал арснал, Исмяил Шиллаевлул, ппу дакIнийн утлатисса ххуттардийну: «Ппу ттун дакIний ливчIунни лагма-ялттуминнал цинявннал эбрат ласайману. Инсантал буттая лахьлан бикIайва цумур-бунугу ишираву цукун къуццу тIун аьркинссарив. Цукун гъалгъа буван аьркинссарив. ХIатта яннагума цукун лаххан аьркинссарив. Инсантурахьхьун ссалам булун, яхши-хаш бангу лахьлан бикIайва, гихунмай ихтилат бачин бувангу. Ттул лагма-ялттуминнаву бия инсантал, ппу ххуллийх нанисса чIумал, кIичIиравун буккайссияв, ганащал хьунабакьиншиврул тIисса. Буттал ца выпускницал бусайва, цуппа цачIу дуклакиминнащал архIал ялугьлай бикIайссияв, педучилищалийсса линейкалийн увкния ппу тIий. БуттачIа зий ивкIсса жагьилналгу тIива: «ХIажи Сяидович уссар ттуйн дяъвай, даву дащуй дихьлай, нама ганал кабинетрава уссара ххарил лехлай увккун най». Буттал дяъви вихшалдарай ва дакI аьтIий бувайнутIий. Учаймур дакIхъиншиврий учайнутIий.
Буттал Дагъусттаннай чIявусса дустал-гьалмахтал бия. ЖучIан бухху-букку чан къашайва, чIал чIун хьуннингу лахъи лагайва инсантал. Тавакъюрду жура-журасса бикIайва: райондалул цалчинма секретарьнахь аьрщарацIун дархIусса къалмакъалданул хIакъираву цичIав учакьай, даврил хIакъираву цIуххакьай тIисса. БучIайва маслихIатрал хъиривгу. Инсантал ци чIумал бучIарчагу, ниттил ччатI бишайва. ЧIявумур чIумал чIалну бучIайва. Ппу, цуксса ссавур дусса, дакI-аьмал хъинсса, ихтилат нахIусса инсан ивкIнугу, кьянкьассагу ия. Ххуттава уклакима тIулуйн уцайва. Жун лахьхьин дуллан икIайва зунттал халкьуннал этикет. Зунттаву кунма цукун занакьулу хъанан аьркинссарив. Ппу къатлувун уххайхту, мюрщинийгу, хъунинийгу, жу чара бакъа лавай бизайссияв. Буттал мукунсса тIалавшинна къадиркIнугу, НицIавкIуллал этикет цIакь хьуну дия. Ппу чIарав усса чIумал каний лажин дирхьуну щябикIангу ламус шайва. Так тIайлану щябивкIун бикIайссияв. ТIалавшинна дусса унугу, архIала демократичнайсса, чантI увкусса ия. Ва ишираву цанна цIа дирзсса ттаттаха, МахIаммад-ХIажинаха, лавхьхьусса ия. Ппу дунияллия лагайхту, му ххуйну кIулсса инсаннал увкуна: укунсса утти цама къаукканссар», – куну.
ПатIимат Рамазанова