Жуйвасса буржри – кIийла Виричу хъама къаитан

Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви я жунма, я жула хъиривсса никиран хъама къабитантIиссар. Гьашину жува бюхттулсса даражалий Ххувшаврил байран хьунадакьин хIадур хъанай буру. Та бала-мусиватсса дяъвилул цIарал партизантурал кьюкьраву, захIматрал фронтрай, концлагерьдай аьмну бювкьссар 27 миллион инсантурал.11 азара саллатI ва хIаписар лайкь хьуссар Совет Союзрал Виричу тIисса цIанин, вайннавугу 154 инсан лайкь хьуссар кIийла Виричунал цIанин, 3 инсан – шамийла. Совет билаятрай ва дяъвилул щавщи къабивсса кулпатвагу къабивкIссар.

Дагъусттанная гьуртту хьуссар дяъвилий 200 азара инсан. БачIи аьрая зана къавхьуссар, 55 дагъусттанчу лайкь хьуссар Совет Союзрал Виричунал цIанин. Вайннава Ухссавнил Ккавкказнаву кIийла Виричунал цIанин лайкь хьуссар АхIмад-Хан Султан. Ванал цIа цIакьну дуссар Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул чIумалсса яла хьхьичIунми совет лётчиктурал ацIуннавух – астуравух, Покрышкиннул, Кожедублул, Глинкал цIардал чIарав.
Цувагу 25 шинавур Мусил ЦIуку ласун кIийла лайкь хьусса. Ца АхIмад-Хан Султан акъасса, жула билаятрай акъагу, щалагу дунияллул тарихраву ушиву къакIулли укун жагьилсса оьрмулий Виричунал цIанин кIийла лайкь хьусса цама.
Увссар АхIмад-Хан Султан Къиримнаву, Алупкалий, октябрь зурул 20-нний, 1920 шинал. Тикку мина дирхьуну бивкIссар 1-мур ЦIувкIратусса ванал ппугу, буттауссурвал Кьасим ва ХIасан-ХIусайнгу. 1910 шинал ми, цалва ужагъругу ца бакъа-бакъасса ссийн, ПатIимайн, тапшур бувну, лавгссар хIалтIилий. ПатIима ттул хъуннабавар. Татарнал ссурухIи Насибагу нясив хьуну бур Султаннун. Арс увайхту, интернациональныйсса кулпатрал арснан дирзссар АхIмад-Хан тIисса цIа. Ва диркIссар Султаннул буттал цIа.
1936 шинал школалий арулва класс къуртал байхту, АхIмад-Хан увххун ур хъирив шинал ФЗУ-лул Муххал ххуллул школалийн Симферопольлай. Тиккува зий ивкIун ур кIира шинай паровозру бакьин байсса даврий. 1939 шинал Аэроклубраву лётчиктал хIадур байсса курсругу бувккуну, увххун ур дуклан тай чIуннардий хъинну сийлий­сса Кашиннал Аьралий авиаучилищалийн. Му къуртал байхтува, дяъви байбивхьуну, оьрмулул 21 шинавусса АхIмад-Хан лавгун ур аьрайн.
Ванан нясивну бивкIун бур кутIасса оьрму, дурагу 50 шин.
Амма ва кутIасса оьрмулул мутталий лайкь хьуну ур 17 паччахIлугърал наградалун. Миннувагу 14 награда ларсун дур Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий. Цалчинмур ЦIуку буллуссар ванан 1943 шинал, кIилчинмур –1945 шинал. Шамийлла дуллуссар Лениннул орденгу, мукьийлла дуллуссар ЯтIул Ттугълил орден, мукунна дуллуссар Александр Невскийл ва ЯтIул ЦIукул орденнугу.
Дяъвилул шиннардий ва 603-ла ссавруннайн гьаз хьуссар, цаллалу дуртссар 30 самолет, уртакьтуращал цачIуну дуртссар 19 самолет. Ярославрал ссавний дур­ссар цалчинсса таран. Ва машгьурну ивкIссар нигь-ццах цирив къакIулсса, ччимур баласса иширава паргалну итххяххайсса, аслансса летчик хIисаврай. Дяъви ­къуртал хьуну махъсса шиннардий АхIмад-Хан Султан зий ивкIссар СССР-данул Авиациялул промышленностьрал Летно-испытательный институтраву (ЛИИ).
Реактивный самолетирттал хIал ххал бигьлай ивкIссар.
Космонавтътурал кьюкьлувугу ивкIссар, СССР-данул цалчинма космонавт Юрий Гагарин хIадур уллай бивкIминнавух АхIмад-Хан Султангу ивкIссар. Ца къахьунмур хьурча, цалчинма космонавтнал парашютрай тIанкI дувансса испытаниярттавух гьуртту хьуссар, космосрал ва аьралий техникалул инженер-конструктортурал вихшаласса урчIакану ивкIссар. Летчик-испытательнал даву – му мудангу бивкIулул дазуйсса даву хъанай дур. Гьарца ссавруннайн гьаз хьутари, ванан кIулну бивкIссар цува аьрщарайн зана къахьун бюхъайшиву. Гьаманки, летчик-испытатель хIисаврай дурсса давурттахлур АхIмад-Хан Султаннун ЯтIул Ттугълил ва Лениннул орденну дуллуссагу, СССР-данул ПаччахIлугърал премиягу, СССР-данул лайкь хьусса летчик-испытательнал цIа дуллуссагу.
Февральданул 1-нний 1971 шинал, оьрмулул 50 шинаву, цIусса самолетрал хIал ххал бигьлай унува, самолёт пIякь куну лавгссар кIийла Виричу дунияллия.
АхIмад-Хан Султан Къиримналли, Дагъусттанналли тIисса бястлийсса ва ссанчIав бакъасса ихтилатирттал дазу къадикIай. Ва – кIива миллатрал арсри. Къиримгу пахрулий буссар ваная, Дагъусттангу. АхIмад-Хан Султаннул Къиримнал халкьуннал бакIрачIан кьини дурккун, цувагу Къиримналла учаву – мугу чувшивур, Виричунал алвагьсса хасиятрал лишанни. Кьини дуркминн­ал чул бугьавур.
Агар Дагъусттаннал халкьуннал хIурмат бакъассания, къаучIайссия му шамийла Дагъусттаннайнгу. Мяйжанссар, цалчин учIан багьссар мунан 1944 шинал. Ва шинал, Къирим немецнацIа марцI бувайхту, кутIасса отпуск буллуну, АхIмад-Хан Алупкалийн шавай увкIун ивкIссар. Хъирив кьинива ва кIюрххила чантI учин увссар аьтIаврил, гьуя-гьарайлул чIурдал. Сталиннул рахIму бакъасса репрессиялул ххурупIайлухьхьун биривну бивкIссар тахсир бакъасса инсантал. Так Къиримнал аьралуннал (ВВС) хъуними хIала буххайхту, Виричунал нину хIисаврай Насиба бивтссар ласнащал. 8-мур гьавалул армиялул командир, генерал Т. Хрюкиннул маслихIат бувссар АхIмад-Хан Султаннун ччанавккусса та ппурттуву аьратталшиву лагь хьуннин нину-ппу Дагъусттаннайн биян бан. Командирнал тапшур бувссар Ухссавнил Ккавкказнавун левххун нанисса самолетрай вайннан кIантту буван. Амма Дагъусттаннай АхIмад-Ханнун тIайлабацIу къавхьуссар. Нину-ппу кьабитансса мурад щаллу къавхьуссар. ЛичIи-личIину бувчIин буллан бикIай ва ишгу: «куннан кув къабувчIаву» хьуссар тIий, амма АхIмад-Ханнун багьссар нину-ппу генерал Хрюкиннул ватандалий, Краснодардал крайрайсса Привольная тIисса станицалий кьабитан дяъви къуртал хьуннин. АхIмад-Хан Султанма увкIссар Дагъусттаннайн ялагу кIийла: 1946 шинал ва 1971 шинал. Бартбисурттавун ккурчIагу, кIичIирттугу бахьлаган бувну бивкIссар ЦIувкIрав му увкIсса чIумал, хъунмасса хIурматрай кьамул увссар. Мукуна хIурматрай кьамул увссар ЦIуссалакрал агьулданулгу. Виричунал шамилчинсса ва махъва-махъсса Дагъусттаннайнсса аьрххи хьуссар 1971 шинал январь зуруй.
ДАССР хIасул хьуну 50 шин шаврил шадлугърайн оьвкунубивкIссар. ЦIуссалакрал райондалийн АхIмад-Хан Султан увкIссар ссурахъил арс ХIажикьурбанов ХIажикьурбаннущал, ва таний ЦIуссалакрал райондалул ца каялувчину зий ивкIсса ттул хъунама уссур.
Виричунащал архIал бивкIссар цIанихсса пагьламан, Аьрасатнал халкьуннал артист Ярагъи ХIажикьурбанов, уссурвал Анвар ва Оьмар Исрапиловхъул (Анвар ЦIуссалакрал культуралул отделданий каялувшиву дуллай ивкIссар, Оьмар – фотокорреспондент) ва хIукуматрал къуллугъчитал. ЦIуссалаккуйн нани ххуллий АхIмад-Хан Хасавюртлив яхъанахъисса цила ссурахъичIан, ттул ниттичIан СахIибатлучIан увхссар. Ттул нину ацIва оьрчI хъуни бувсса Нину – Виричури, на ацIилчинмара кулпатраву. Жу ялапар хъанай буссияв таний Дагестанская тIисса кучалий, 107 «б» къатраву. На та кьини школалийн гьан хIадур хъанай уссияв, хIаятравун уккайхту, жулва хIаятраву кIулбакъасса инсантал ккавккуна. Хъунама уссу ХIажикьурбан акъа, цучIав кIулсса акъая. Ттуйн лажинну ия чурххал лахъ акъасса, хъачIунттава уттасса, журат дусса адамина. Пальто ядирхьуну дия, хъазамрал улттуй кIива-кIива Мусил ЦIуку пар-партIий бия. Миннахьхьунгу ссалам бу­ллуну, на анаварну увхра къатлувунай, ниттихь жучIанма хъамал най бушиву бусан. Ппу танийва сагъну акъассия, 1970 шинал ноябрьданий лавгуна дунияллия. Ниттин та ппурттуву 63 шин дия, хIаятравун дуккайхтура ниттил ябавцIуна АхIмад-Ханнуй, хъазамрайсса Мусил ЦIурттайну увчIуна тачIав оьрмулухун къаккавксса ссурахъу ушиву. Нину ва АхIмад-Хан Султан чIувну хъямала багьуна, кIиягу аьгу-аьтIий цаннацIун ца лавчIуну бия.
Дагъусттаннал хъуниминнал ва ппурттуву АхIмад- Ханнуйн республикалий зун оьвкуссия авиациялул даву кьариртуну пенсиялийн уккайхту. МахIачкъалалив квартира булун махъ буллуссия, АхIмад- Хангу рязи хьуссия.
ЦIуссалаккуй хъамалу хьуну хъирив кьинирдай АхIмад-Хан Султаннух ЦIувкIрав ялугьлай буссия. Амма Москавуллал му аьрххигу бяличIан бувну, тинай тIалав увссия Ту-16 самолёт испытать дуван.
АхIмад-Ханнун цаннагу даву хьхьичIххуттай диркIссар, оьвкунийн гьан аьркиншиву мунал лавайсса буржну ккалли байсса бивкIссар, кьариртуну гьарзатгу, ЦIувкIравгу къаивнува левхссар Москавлийн. Цалчинмур февральданий тIурча, ппив хьуссар, цIусса самолётрал хIал ккаклай бунува, АхIмад-Хан Султангу, экипажравусса шама цаймигу ливтIусса кьурчIисса хавар. АхIмад-Хан Султаннун кIулну бивкIссар цува цукун нигьачIисса давриха зий ивкIссарив, кIулну бивкIссар ччимур чIумал самолёт пIякь учингу бюхъайшиву. Вас-ццах цирив къакIулсса, аслансса лётчикнан хьхьичIххуттай бивкIссар лётчик-испытательнал буржгу, чара бакъа самолёт мютIи-тимар дуван ччисса зувугу. ХIурматрай увччуссар Москавуллал Новодевичий хIатталлив, Аьрасатнал бюхттулсса инсантал бувччусса кIанай.
Ттул нину ва хъунама уссугу лавгссия му уччайни. Дагъусттаннаясса делегациялул каялувчинугу ивкIссар партиялул обкомрал секретарь Жабраилов. ХIат-хIисав дакъасса халкь бувккун бивкIссар кIийла Виричу уччин хIатталливгу, ахиратрал ххуллийн тIайла уккан Союзрал къатрал Колонный залданувунгу. Цува дунияллия гьаннин цаппара гьантрал хьхьичI бутталмур ватандалийн, мачча-гъанциринначIан иян бюхъаву – барчаллагь учин увкIсса кунмасса аьрххи хьуссар. АхIмад-Хан мудангу хIала-гьурттуну ивкIссар Дагъусттаннайсса маччаминнащал ва шяраваллил агьулданущал. Ванащал дусну бивкIссар машгьурсса пагьламантал Ярагъи ХIажикьурбанов ва Рабадан Абакаров, ттул уссу ХIажикьурбан, Виричунал ссурахъил Забидатлул лас Абакаров Рамазан, ссурахъу Мусаев МахIаммад.
АхIмад-Ханнул кIия арс уссия: Арслан ва Станислав. Ванал цала тIийкун, цува хъинну давривун кьувтIуну, оьрчIал тарбиялух къулагъас чан хьуну, оьрчIру цува рязи увансса къавхьунни тIий, буруккинттарай икIайсса ивкIун ур.
Жуйвасса буржри – АхIмад-Хан Султан хъама къаитан.
Ванал аьралий гьалмахтурал АхIмад-Ханнуя увкумур:
А.Е.Голубев, авиациялул генерал-майор:
«АхIмад-Хан Султан кунасса, душманнайн данди увкний нигь-ццах бакъасса цама лётчик къаккавкссар, тукунсса чувшиву къаккаркссар, къабавссар»
Э.В.Елян, Совет Союзрал Виричу, лётчик:
«АхIмад-Хан ия ляличIисса бюхъу-гьунарданул заллу, ссаха зурчагу, дуллалимур бакIуйн дуккан къадурну къаацIайсса. Ва кунасса испытатель я ттун, я щинчIавгур къакIулсса».
Владимир Илюшин, Совет Союзрал Виричу:
«Ттул дус АхIмад-Хан Султан кIийла Виричу акъар, мукьийла Виричури. Лайкь бувнува къабуллуссар ванан кIива Мусил ЦIуку. Документирттай мукун бунугу, хIакьну мукьийла Виричури. Летчик хIисаврай ванащал цучIав къалаяйссар».
Сайдун ХIажикьурбанов, Дагъусттаннал лайкь хьусса строитель,
АхIмад-Хан Султаннул ссурахъил СахIибатлул арс
Таржума
ПатIимат Рамазановал