«Агьалинан аьркинмур рейтингривкьай ягу кIулшивурттурив?»

Сентябрьданул 28-нний оьрмулул 65 шин кIицI ларгунни Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель, АьФ-лул аьмсса кIулшиву дулаврил бусравсса зузала, лаваймур категориялул учитель, ГьунчIукьатIрал дянивмур даражалул школалул директор Къушиев Малик МахIаммадлул арснал.
Ва таварихрацIунгу, хъирив гьантрайра кIицI ларгсса Учительнал кьинилуцIунгу бавхIуну, Малик МахIаммадовичлущал хьунни хъун бакъасса ихтилат. Шикку ттун яла-яла кIул хьун ччимургу бия цIана учительтал ссащал, ци захIматшивурттащал хьунабакьлай буссарив.

– Малик МахIаммадович, цалчин, барча тIий буру вихь оьр­мулул юбилей. Дуниялгу паракьат хьуну, някIсса ссавнил лув ттигу чIярусса шиннардий итаннав ина винна ххирасса даврий зий.
– Барчаллагь хъунмасса. Цинявннаннагу чIа тIий ура нахIушиву ва паракьатсса оьрму. Оьрмулул юбилейращал нава барча увсса циняв гьалмахтурахьгу хъунмасса барчаллагь тIий ура. Зу Аллагьнал ябаннав!
– КIилчин, учительнал, педагогнал бусравсса пиша язи бувгьуминнал Кьинигу диркIнавхьур вай гьантрай, буси инава каялувшинна дуллалисса коллективрая.
– ГьунчIукьатIрал школалий зий буссар бавкьусса, ларай­сса пишакаршиву дусса учительтурал коллектив. Вайннавух бур РСФСР-данул, Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учительтал, Аьрасатнал Федерациялул ва Дагъусттан Республикалул аьмсса кIулшивуртту дулаврил бусравсса зузалт, цалчинсса ва лавайсса категорияртту, Республикалул КIулшиву дулаврил министерствалул чулухасса ХIурматрал грамотарду ва цаймигу цIарду ва бахшишру дусса учительтал. Пишакаршиврул чулухагу лавайсса, инсаншиврулгу бувччусса коллектив бушиврийн щукрулий икIара. Укунсса коллектив бусса чIумал даву дуллангу ци буруккин бикIави. Жулва школалий зузисса гьарцагу зузалахь, Учительнал кьинигу барча тIий, учин ччай ура: «Зу жулла шяраваллин, жулва школалун чан къабаннав. Зу зулва оьрчIал ххари буллай битаннав!» – куну.
– КIулшиву дулаврил системалуву махъсса шиннардий ча-чунгу, оьнугу, хъиннугу, хъанай дур дахханашивуртту, гьарца дуккаврил шинал ххи хъанай дур цIушиннарду…
– ТIайлар, махъсса ацIра-кьура шинал мутталий кIулшиву дулаврил системалуву цакуццуй най дур реформарду, аьркинну дунугу, дакъанугу. Вай щаллу дуллансса кьудрат ва пишакартал бунугу, бакъанугу, ялув духIлай бур жулва кIанттун, хасиятран, бюхъулун къалархьхьусса цIушиннарду. Мисалдаран, «Московская электронная школа» Дагъусттаннай зузи буван чара бакъа аьркинссар тIий бур, электронный учебникирттай дуклаки баншиврул оьрчIру. Бищайми (печатный) луттирдал щаллушинна, диялшинна дакъахьувкун (вай бищунсса арцу дакъассар тIар жучIара). Хъинни. Ва пикри, къулайсса бунугу, иширайну щаллу бувансса кьудрат дуссарив щархъал школардахь? Дуклаки оьрчIан, учительтуран компьютерду, вайннуцIун чара бакъа аьркинсса цаймигу ИК техника ласунсса? Вайннунгурхха, луттирдан кIанай ишла дулланшиврул, мива миллиардру аьркинсса. Нитти-буттан, оьрчIан къакьамулнагу, гужирай зузира тIий бур учительтурахь ми электронный платформардай.
Хъинну чIярусса, цаннихун ца дахчилачисса социал сетирдаву регистрация дуван буллай бур оьрчIру ва учительтал, мивун ци-бунугу чичин буллай. ЦIана школардал ялув дихьлахьисса давурттал 90 процент къабуварчагу дуккаврин зарал къахьунссия. Анжагъ му чIун учитель ученикнащал мунан унгу-унгусса кIулшиву дуллай гьан дуван итарча. КIулшиву дулаврил системалул гужгу, чIунгу харж дуллали бувну буру чиновниктурал багьандаран ляхъан дурсса давурттан. Къадулларчагу бур, зул цIаний жул рейтинг яларай дагьлай дур тIий. КъакIулли, обществалун аьркинмур щилчIав рейтингрив ягу оьрчIал бунияласса кIулшивурттурив? Дарсругу багьайкун дишин, чиновниктурал цIанирдугу щаллу буллан диялсса чIунгу дакъархха учительтурахь. Гьарцагу экономиялул мяъна – чIун экономить дуваву дакъарив, К. Маркслул тIийкун.
– Вилгу, совет чIумул цаймигу дуклаки оьрчIал кунма, мякь бухьунссар га чIумул дуккаврил системалух…
– Тунукьай… Нагу ура совет заманалул ученик. Та чIумал жухь дарсру дихьлай бикIайва Гъумучиял педучилище бувккусса учительтал. Гай бия гьарцагу дарсирая ххишала дакъа куртIсса, гьарта-гьарзасса кIулшивуртту дусса педагогтал. Цивппа байбихьулул классирттал учительтал бунува, гайннал дишайва биологиялул, химиялул, математикалул, оьрус мазрал, захIматрал, физкультуралул дарсру. Гайннал багьу-бизу, лавсъсса гьарцагу ша бия жун эбратрансса. Учительтурал ва нитти-буттал дуклаки оьрчIал чулухуннайсса бургаву дия ца куццуйсса, оьрчIаяту лахъсса тIалавшин дусса. Учительнал махъ щилчIав лиян къабайва. Цалама, чилма личIи къаайва иш багьний. Циван? Циван бикIави, га оьрчI хъуна хъанахъиссаксса цала кулпатрава обществалувунгу най уну тIий. Му цукун тарбия хьурив, мунаясса хайргу, заралгу кулпатрангу, обществалунгу ца куццуйссар бикIантIисса.

Га чIумал учительнал пиша ца яла лаваймунин ва бусравмунин ккалли байва. Школардай чIявуми педагогтал арамтал бикIайва, учительнал харж биял хъанай бия хъунмасса кулпат бакI буккан буван, ябуван. Тарбиялулмур давугу кьянкьа-кьурчIисса дия. ЦIана школардайсса зузалтрал 99 процент хъами бур.
– Зунттаву дуклаки оьрчIругу ялу-ялун чан хьуну най бур…
– Дагъусттаннал лахъсса зунттавусса районнал щархъал тагьар цара-ца дур. Шяраваллурду дачIра хьуну най дур. ВаницIун бавхIуну, школардай дуклакимигу шиная шинайн чан хьуну най бур. Ца-цаних тIий, школарду лакьлай бур. Савав, ттул пикрилий, зунттаву кулпатран биялсса маэшат хьунсса давуртту дакъашиву дур. Жулла аьрщарай, ризкьи ябарча бакъасса, экономикалул чулуха мюнпат бусса цамур даву дакъар.
Цалла касму-сянат, цалва пиша ишла буван шайнийн най ур инсан. Мунияту халкь бизлай бур шагьрурдайн.
Шяраваллавун газ буцирчан, ххуллурду буварчан, зунттаву халкь бацIлантIиссар тIисса кIанугу бухьунссар. Амма, ттул пикрилий, къабацIлацIи банссар ичIурасса куклушиннардалгу шяраву инсантал. Даву (стабильныйсса), маэшат бусса даву – вари цалчинмур ва агьаммур шартI инсан шяраву ацIаншиврул, шяраву ялапар хъананшиврул щаллу дуван аьркинсса.
Гьаксса ччива дунияллий ца яла авурмур ва ххуймур кIану – Дагъусттан ванияр тихунмайгу мюрщи оьрчIал шадсса чIурдал, хъатIал-хъиншивурттал аьлагъужалул бувцIуну, ялун букIлакIисса хъин-хъинсса хъамаллурал авадан буллай. Укунсса бучIантIимуний дакI дацIан данну.

Бадрижамал Аьлиева­