ЦIа ласун бакъар цIаравун ххяххайсса

«ЦIа ласун бакъая жулва буттахъул цIаравун ххявхсса» увкуну бур шаэрнал. Бущихъиял райондалийн шагьрулул администрациялул интербригадалущал лавгсса, цIагу, цувагу ххуйсса Артур Исрапилов, Кировский райадминистрациялул бакIчи, камуфляжраву, чIиригу къабивчуну, цаппара экрандалул вирттал куна тихуншихун ххяхлай, цува цукун агьалинал балаллий уссарив ккаккан буллай акъая. Ялунгума, ванащал архIал бивкIсса инсантал буслай бия Артурдул ца машгьурсса кказитрал журналистка цува цIухлай бучIайхту, му пулан ттул чIарав уссия, дахьва лавгунни тIий, хъяврин буллалисса куцгу, га оператортурая лаикIлай ивкIсса куцгу.

АртурдучIан буххайхтува жугу га паракьат уллай буру, жу вия виричув уллай бакъару, аьрая «аврав» учин, винма ккавкмуния буси учин бувкIру тIий буру. Жухьва жуварив, чувшивуния так чувналли дайсса тIий буру. ЯхI къакьабитан ккуллалул ялунгу гьай­ссар адамина, лакрал учалалул тIийкун. Ва аьратталсса хIалат­раву ккаккан бувссар дагъусттанлувтуралгу цивппа ссан бучIисса, ссайн лавхъсса вирттал буссарив. БувчIу­ссар жунмагу цума цукунссарив.
Шагьрулул райондалул администрациялул бакIчину ивтния мукьах жул кказитрайн дуллалисса цалчинсса интервьюраву Артур Исрапиловлун, цIусса даврийгу улувкьуну, яхIливун агьну хал­кьуннал къайгъурдаха зий ивкIсса инсаннан, чIирисса чIумул мутталий чIярусса давуртту дуван бювхъусса къуллугъчинан ихтилат дяъвилул иширттая, «оьссакIу­сса кьинирдая» бан багьунни.

 АцIния ххюя инсан уссия ттучIава зузисса: Сулакь ва Красноармейск поселокирттал администрациялул бакIчитал, кIия ттула заместитель, ттуна гъансса 15 инсангу уссия, ттула уссурвал, дустал. Вайннахь цаннахьвагу бачияра куну я амру, я миннат буллан къабагьуна, цалва хушрай бувкI­ссия. Шагьрулул администрациялул 350 инсан сакин хьусса кьюкьлуву 30 инсан уссия ттул лагма лавгун увкIсса. Цаягу ттущала увкIсса инсаннал дакI дя­къин дансса даву, тIул къадунни. Мяйжанссар, 15 ттула гъанмаччами ххуйну кIулсса бивкIхьурча, даврий цачIу зузими ххуйну кIул хьунуксса хъуннасса чIунгу къаларгуннихха. Ишругу личIили­чIину багьлай бия.
КIийн ачинсса пикри бакIравун бувххукун, ттун бувчIлай бия нава дустуращал турпоходрай къананишиву, иш оьккину багьарча, хъунмур нигьачIаву ттула лагмаминнахлу дия. Шиккура чIурчIав дан, Аьрасатнал аьралуннан кIикку гужну аьратталсса тагьар душиву къакIулну бикIангу бюхъайва, жулваминнан кIулну бивкIссар цивппа оьттул вях учин хIадурсса зунттавун най бушиву. Хьхьарашиву данмарив къаувккунни.

Дяъвилул цIаравун, бакI­рачIан ци бучIавив къакIулсса кIанавун ласру, уссурвал итабакьин хъаннингу захIматрихха. Ттущал бувкI­ми буслай бия цанна цукунсса хIилла дан багьссарив цалва кулпатирттал цивппа итабакьиншиврул. Буссар хIакьинугу цивппа бусса кIану къабувсъссагума. Ца укунсса ишгума хьуссия: цува кIийн най ушиву кьюлтI бувсса ттула гъансса оьрчI телевизорданувух ккаккан увну, щалва кулпат ччаннай бавцIуну бивкIун бур шилу. Цаппараннахь тIурча, хIа­кьи­ну бакъару нанисса, гьунттийру нанисса тIий, щялмахъгума бусан багьунни. Мукунминнава цаппара цайнува цивппа хъиривгума бувкIунни.
 Винма цукунсса аьмал бан багьри, кулпатрал инава итаакьиншиврул?
 Ттунгу, «на талан най акъара, укуна ялтту укканна нанисса тIий» хъяврин бан багьунни кулпат. На зана шайхту кулпат бия, вин хьумур хьунссар, вищал лавгминнан ца къахьунмур хьурча, миннал кулпатирттайн лажин цукун ду­гьанссарив къакIулну бивкIра тIий.
Цуппа на ттухьва «вил цIаний учIанна» ягу «ина нанинин учIанна» увкуманахь шилува увкуссия, ттулшиврий нанима манардача, Ватандалулшиврий нанима архIал изуча куну.
Жу тIайла бувккунав яла кIи­римур кIанавун. КIай кIира вертолет духлаган дурсса, Аьрасатнал Герой ивкIусса кIанавун. Арх ба­къасса Годобери, Агъвали шяраваллал чулухунмай битлай бия боевиктал бацIаву дакъа.
 Зу кIиккун бивсса чIумал тагьар цукунсса дия?
 Жу бивру кIиккун хьхьунил ссят 10нний МахIарам­кантуллал, ЧIухъиял чулуха хъинну захIматну. ЦIаннай, ххуллурду къакIулсса кIана­ву цIухлахиминналгу личIилич­Iисса хаварду буслай. Ва ххуллийх къабучIиссар, тикку боевиктал буссар тIий цавай, вамур чулухри бусса тIий цайми.
Жу гъан хьусса чIумал ца шяраваллил цIанийсса битаххитаву най дия. ЖучIан гъан хьуну, шяраваллавасса инсантал леххавурду рутлай бия, жул шяравалу дугьлай бур боевиктурал тIий. Ми ихтилатру цуксса тIайласса бивкI­ссарив хъирив бизлансса мажал бакъая, цал жува нанинийн бивну, ци дуллан бурив пикри буван аьркина.
 КIанттул агьалинал зу ххарину кьамул бувунни тIий бия.
 Жу инсантурал хьунабавкьунав хъинну ххарину. Цивппа хха­ссал бан бувкIсса жух мякьну ялугьлай бия. Ххуллийх 56 кьай духхай машина хьунабавкьуна ливхъун нанисса инсантурал бувцIусса. Ва шяравалу, та шяравалу дургьуну дур тIар тIисса хаварду баллай, инсанталгу лихълай бия бала гъан хьуннин.
Жу штабрайн бивукун, бувчI­лай бия СМИрдай гъалгъа тIисса Аьрасатнал кумаграя шикку хавар бакъашиву. Бусса аьралгу бавцIу­ну бия, цичIав амру бакъа каялувшинна дуллалиминная. ХIукумат­рал бакI дургьуми баххана бувну, цукун къуццу тIунссарив ттигу мяълумну щинчIав кIулну бакъая. Степашиннуща аьщуйн щусса позиция бугьан къабювхъуна, Путиннул давуртту кьянкьану, пикри бувну, логикалул ххуллийх дайдирхьунни. Цуппа кIа ишираву ополчениярдая, милицалтрая кумаг бухьурчагу, хъунмур бияла федерал аьралуннахь бур. Жу бувкIун шамилчинсса кьини дайдирхьуна суккукьютIу хъанай давуртту. НукIува щябивкIун окопирттавугу, ляхлях бомбардал битаххитаврил чIалачIингу дайва. Му чIала­чIисса шяраваллил инсантал, жагьилсса оьрчIру сситтуй, ярагъ жухьхьунма булача талан тIий бия. Миннал макьу хъинну ххуй дакъасса дия, жу бучIаннин кIикку ополчениялувасса цаягу инсан акъая. БувкIмигу, цивппа бушиву ккаккангу бувну, лавгун бия. Микку инсантуралгу цукун­чIав­сса вихшала лирчIун дакъая цанма кумаг банссар тIисса. Кумагру бантIи­ссар, халкь батIлатIи­ссар тIий, аьлагъужа гьаз буллалиминнал иширайну бувсса ци­чIав бакъая. Жу бивнав кIийн инсантуран яла аьркинмур чIумал. Щалва Бущихъиял жямат бавтIуна жу бувкIукун. Шяраваллаву бувагу бакъая оьрчIру. Гьамин, жу був­кIукун чантI увкуна инсантураву, цалва чIарав бацIан най бурхха, тIисса вихшала. Шяраваллава халкь лихълахъаву чан хьуна, жу дакI хьунсса махъру бувсукун. Бущихъиял райондалул администрациялул хъунамагу банбит бухлавгсса куна ия, гьанавиххину.
Яла, аьралуннал гуж ялун бивукун, Аьрасатнал ярагъ бивчукун, цахъи рахIат хьуна инсантал. Байбивхьуна, цалами инсантал цачIун бавтIун, кьюкьри дуллай. Жул яруннил хьхьичI иш баххана хъанай байбивхьуна ххуймур чулинмай.
Лахьхьуцархьхьу дахьва букI­лай байбивхьунни ярагъ Гоготлив, Аьндив ва Годоберилив. БавчIунни, амма мигу биял хъанай бакъар. Жу буссаксса нюжмардул мутталий битаххитавурду кьадагьлай дакъая.
 Бущихъав, ЦIумадав ялапар хъанахъисса инсантураву вагьабитурал чулийн лавгссагу ишру хъанай бияв?
 Федерал аьралуннал кьян­кьасса шаттирду ласун анавар къабуклакаврил савав хъунмур­чIин дия кIиккусса ва щалва Да­гъусттаннайсса инсантал цумур чулух бацIанссарив къакIулшиву. Вих хъанай бакъая Дагъусттаннал халкь вагьабизмалийн къаршину букканссар тIий. Бущихъав нанийни, жунгу къакIула кIикку иш цукун буссарив, жухь тIий бия инсантал вагьабитурахлу буссар тIий. Амма жула яруннин ккавккуна инсантал цукун сситтуй буссарив ярагъуннищал цалла аьрщарайн бувкIми­ннайн.
Ца ппурттуву жучIан гъан хьуна ца инсан, боевиктурал къинттуллухун буккансса ххуллу кIулли тIисса. КIанайн вих хъанахъиссагу бия. Аслусуал бувкун, кIул хьуна кIа вагьабист ушиву, жунгу луркIан дан кьасттирай ивкIшиву.
КIикку ччиччиманайн вихшала дишин бюхълай бакъая. Ан­салтIа шяраву боевиктурал чул бувгьуссагу бия. Мукунсса ватан даххултрал «Дагъусттаннал агьали зух ялугьлай буссар, зу Дагъусттаннай каялувшиву дуллалими экьи личиннин» тIий, бучIан бувну бия Басаевхъул ва Хаттабхъул. Мигу тамахIрай бухьунссия цалва щилтагъсса мурадру бартбигьин, амма инсантал къаршину сукку шайхту, миннан бувчIунни цивппа бяйкьушиву. ЦIана кIий боевиктал ласука бувхIуну ливчIун буссар. Миннал чул бувгьумигу аьчухну миннахлу буклай бакъар. Аганаки вай ишру аьраттал буклан бикIайхтува дазуйсса инсантурахьхьун ярагъ буллуссания, кIиккун цукIуй гъан къашайссия.
 Ва дяъви, виламур пикрилий, Чачаннал Аьрасатнащалсса буривкьай, Чачаннал Да­гъусттан­нащалсса?
 Мяйжанссар, бур тайннаву дагъусттанлувталгу. Мува Багьауттин, мува Адалло. На ми психика аьйплусса инсантуран ккалли буллай ура. Миннан Дагъусттангу душман хьуну бур, цалва амбициярду щаллу бан къавхьунавхьур сси лахълай бур. Минналгур бяйкьин бувсса Басаевхъул, миннайхнугур «хъяврин хьусса». Амма, ци бухьурчагу, официальнайсса би­кIу, къаофициальнайсса бикIу, Чачаннава биялсса кумаг бакъа, боевиктурал ва авара гьаз къадайссия. Чансса куртIну бургарча, шикку дунияллул экстремизмалул, яни исламрал щялусса чIарах­бацIултрал кумаггу чIа­лачIиссар.
 Артур, кIийвасса инсантурахьхьун ярагъ къабуллай бу­хьувкун, шилахсса кьюкьри кIийн тIайла дуклан ссан аьркинни тIутIимигу чIявуя. Ва­ни­цIунма бавхIуну цIуххин, укунсса иширттаву мугьлат бакъа агьалинахьхьун ярагъ булун багьайсса бакъарив?
 КIийминнахьхьун ярагъ булурчагу, кIай цайнува цивппа дузал къашайссар. Ярагъ булакъабулаврил хIукму Москавуллал бувссар, хъинну захIматну най бия му шаттирайн. ХIукумат инсаннал мюхчаншиву дуруччин буржлув­ссар. Му мюхчаншиву дуруччин сакин бувсса органнайну масала дузал къахъанай бухьурча, инсаннахьхьун ярагъгу булун аьркин­ссар, цала цува уруччиншиврул. Ми ярагъ цумур чулухунмай бурганссарив къакIулну, анавар буклай бакъая хIукуматрал бакI дургьумигу ярагъ булун. Вай митингру датIлатIаврил, самообороналул кьюкьри сакин дуллалаврил Аьрасат мукIру бунни Дагъусттаннал халкьуннан цивппа цамур ххуллийх бачин ччай бакъашиву.
 Зу кIия бази хьуннинма зана хьуннухха.
 Жу жуйвамур цалсса барду, жува кIий аьркинсса чIумал (мяйжанссар, кIивашанма гьантлул чIал хьуну бияв) жу лавгру кIийн. Ццаххандарал бувгьуну ливхъун нанисса инсантал, жу бувкIукун, чанссавагу паракьат хьунни. Жу Бущихъав щябивкIун къабивкIру, боевиктал лабивкIун бикIан бю­хъайсса кIанттурдайх буклай бивкI­­ру, къаралданий бивкIру, талатаву къизгъинний бивкIру. ЦIа­накул, кIиккун ххуйну хIадур хьусса биялсса федерал аьрал бивчукун, жу кIикку бацIаврил мяъна чIалай дакъая. Жухь барчаллагьгу куну, зу зущава шаймур бувссар, куну, тIайла бувккунну.
 Артур, зу шагьрулул мэрнал амру бувну тIайла бувк­ссар тIисса хавардугу бияхха.
 Шагьрулул мэр амру бувну чиваркI аьрайн тIайла буккайсса инсангу акъар. Районгу, давугу кьариртун ина къагьантIиссара тIий ия Сяид Жаппарович. Районнал администрациярдал бакIчи­тал къагьан аьркинссар тIисса хIукму Госсоветрал председательналгу бивкIссар. Нагу я боевик, ягу приключениярдах луглагисса жагьил акъара. Адамина кьаралданий нигьачIаврищалгу хьунаакьаван аьркинссар. Ватандалийн кьини дуккайхту, ттунгу ччай бия ттула дакIнил тIалав­шиннаран ччисса куццуй къуццу тIун.
 Вилва пикрилий, кIа дяъвилул гъургъаза цуксса лахъи лаганссар, укунмагу дяъвилул къав­гъардая ва питнардая бизар хьусса инсантал та бигьалаганссар?
 Аганаки ва дяъви Чачаннал хIукуматрал уровеньдалийн къабагьарча, тийх Чачаннавусса гуж, кутак цIакьсса полевой командиртал хIала къабуххарча, тай цIанакул сукку хьуми бухлаган баву личIину захIматсса масъала бакъар. Агар минначIан тихашиха кумаг букIларча, гьайгьай, лахъи лаганссар. Жула аьрщарайн ярагъуннищал бувкIминнан бувчIуссар цивппа бяйкьусса шаттирдай най бивкIшиву. МуницIун­ма, бяйкьусса «ша бувгьуну» най бивкIшивугу.
 Республикалул ви­цепремьер ХIажи МахIачев­лул цимилагу увкунни ЦIумадав ва Бущихъав бувкIсса боевиктурал мурад – циняв гужирдал структурарду кIийн дурган дан бувну, цакуну шилунмай гьужум бавур куну. Укунсса хавардал биялну гьулусан бувхьунссар Чачаннал дазуйсса цIуссалак­рал жямат. Ци учинссия ина чIярусса шиннардий вилва лагмаялтту бивкIсса жяматрахь?
 КIивакIива чулуха гьужум бансса цIакь тайнначIа буххай акъа­ра. Буми боевикталгу му хIалданий бакъассар. ЦIуссалак­рал жагьилтал тIурчарив – ми сивсусса, савсъсса оьрчIрури, ччи­мур иширал хьхьичI бацIангу хIадурнувасса. Ккучуккучунну дурну, лакку мазрай гъалгъатIисса лак чIалай, ца инсаннал «да зу бувагу циксса буру?»  учайхту, ттун тIааьнну бия. ТIааьнну бия Ватандалийн дурксса кьини лахъла­хъиминнавух чансса лак къачан­сса бушиву.
Ихтилат бувссар
П. Рамазановал
ва Т. Шариповал
№34 «Илчи», 1999 ш.