Цимийлли ва сситара жуйн ликкантIисса

Аьрщи щарай дур

25 шинал хьхьичI, 1999 шинал, хар-хавар бакъа ЦIуссалакрал райондалийн дунияллул террористътурал кьюкьри ххярхсса тарихрал иширан хасну кказитрай рирщусса язи язими макьалартту.

Вана тти дяъви лакрачIангу
бивну. Цавайннал, дяъви ЦIусса­лаккуйн ххявххун байбишин­сса ххива, учай, гайминнал, дяъви ЦIу­ссалаккуй 2-3 шинал хьхьичIва, тайминнал – 78 шинал хьхьичIва хьун бюхъайссия, учай. Бур хIатта ва иш дяъвилийну къуртал хьунтIишиву 1957 шинал мичиххич зана бивкIсса чIумала чIалай бия тIиссагу. ХIасил, мичиххич «цала буттахъал аьрщи» зеххин тава-тагу ххя­ххантIишиву мяълумну бия сайки цинявннан. Циванна на укун тIутIисса,учирча, цукунчIавссагу бандформированиярттал аьрал бакъассар Чачаннал ва Дагъусттаннал дазуй, ми инсантуравун къюркъу бутансса хавардур тIутIисса цаппараннал му­къурттий ацIан ччай уну тIий акъарача, мяйжаннугу, та ппурттуву ЦIу­ссал­аккуй мюхчаншиву дуручлай дакьаврил чIумал бикIайссаксса бакъа аьралвагу къабивкIунтIийра. Амма оьми баларду ялун биянтIими бушиву чIалай бунува, ттининту хьумуния гъалгъа тIий, аглан хъанан пайда бакъар. Ххявххунни Да­гъусттаннал аьрщи зеххин кьасттирайсса къачагътал, цивппагу ва базилух ай, ми дагъусттанни цалва дагъусттаннащал биллалисса тIий бакъача, ссихIчIитIгу дакъа, цалла даву дуллай. БувкIунни дяъви ЦIуссалаккуйн, цила бикIайкунсса дяъви пулеметирттава буллалисса битуххитулущал, ракетарттащал, бомбардащал, гранатометирттащал, оьттул ттурданущал ва лихъачалтращал. Жугу, балаллуя ливхъун бувкIминналгу бувсмунива зун бувчIинтIиссар цуксса оьсса кьини дурккун ду­ссарив гийхсса жулва уссурссуннайн.
Сентябрьданул 6 – дяъвилул кIилчинмур кьини. Лавгру кIюрххил Лениннул майданнив: кIулли, цуксса цукуннугу, гикку бикIантIишиву агьали батIлай. Мяйжаннугу лявкъунни гикку тамансса халкь, чIявуми ЦIуссалаккуяту бувкIсса лихъачалт. ХьхьичIвахьхьичI кIул бан ччай бия цIараву ливчIсса чанкьансса талаталтрал бакI­рачIан ци бувкIун буссарив – жула милицалтралгу, Липецкалиясса ОМОНдалулгу.
Мичиххич ххявхсса чIумал ми мискинтал (ихтилат Липецкалиясса ОМОНдалиятур) бувххуна библиотекалувун. Цирив риртун, личин дунни магъигу, ца къаивтун, кьатI бувну гьан бунни,  тIий, ваца цилва яруннин ккавксса кунма буслай бур ца хъамитайпа.
Ми, дахьва шанияту бивзун, лажинка шюшлайри бивкIсса. Тревога баян баннинсса мугьлатвагу миннахьхьун бирившиву къакIулли, биривсса яра­гъуннищал кIучI хьуссар клубраву. Битуххитулул ахир да­къая. ХIакьину кIюрххилгу ацIния аруламяйя талатала сагъну усса хавар бия.
Милицанал ци иш бурвав?
Мигу буссар мукьа — администрация ябуллай, ххюя — пуч ябуллай.
Му щин аьркинсса администрацияр, пучри, бувккун, ца кIанайн батIин къаччав.
Ци буккаврил хавар буслай бура ина, лагма цIу дирхьуну дунура. МукьцIала инсан милицанал отделение ядуллай уссар,  укун чанссарагу балжисса информация дуллунни кьунну Новолакрая увкIсса Абакаров Валерианнул.
Ккулларду биял къахъанахъисса хавар бурхха?
Мукун учайва. Мяйжаннугусса тагьар ци дуссарив щин кIулли.
Тайннахьрив бур ярагъ (мичиххичнахь). Жулминнахь бикIанвагу ца пулеметри бусса. Автомат бусса тайннал цучIаввагу акъар, гьарцаннахь — пулеметру. Чурхру – ккуллардал аьраххан бувну. ХъачIрай – рацияртту, дахьра бакI чулийннай дурну амрурду, рапортру буллай буссар. Жула майор полковникма уссар кIисри бизлай, номерду батIлай. Тай цивппагу лечлай, ххяхлай бакъархха, расрасгу бивкIун, раччалтал кунма бур занай, пулеметругу хьхьичIун бурган бувну. Чабунугу битлатисса чIу хьурча, цIарал ххяли итадакьай, гьарца зат кьалаган дуллай.
Майданнив бур хъами, оьрчI­ру, арантал. Бур ЦIу­ссалаккуя бувкIсса, Анжилия, Лакрал ва Ккуллал районнаясса. Ца Ккуллал шяравату бур ЦIуссалаккуйн ярагъуннищал гьан хIадурсса 250нная ливчусса чи­варкI. ЧIявуми лихъачулт бусса бур Новостройрай. Лавгру гихун. Гийх хъамиоьрчI бур хъиннува чIявусса. Бур кьатIув, бур хьхьичI къатлуву, аьшвашханалуву. АьтIисса, кьупIа тIисса хъами бур. Лихъачултрал сияхI дуллай бур. Гьарца шяраваллил жяматрал личIиличIисса.
КIилчинмур зивулийгу бур хъамиоьрчI. Бувхру Новостройрал каялувчи Аттаев МахIаммадлул кабинетравун. Шиву, цува Аттаев акъа, бур ДРлул агьлу бизан баврил отделданул хъунама Дадаев Нажмуттин, мунал хъиривмур Аьбдуллаева Ххалла. Бур мукунма горздраврал хъунмур Тамара ХIажиева. Ина щил гьан бувра, ци масъала буссар вил хьхьичI, куну, цIуххарду мунихь.
Нагу, СултIанат Мардановнагу гьан бувру МахIачкъалаллал мэр Сяид Амировлул. На шикку паракьат бувсса лихъачалтрал цIуллусагъшиврул тагьарданулсса буллантIи­ссара.
Тамара Маммаевнай, ду­ссарив ина шикку даву дуллан­сса шартIру?
Шикку ххаллилсса поликлиника буссархха. Ттун аьркин­сса, шиккусса агьлу цакуну чIяву хьуну бухьувкун, поликлиникалул ци мюхтажшиву дурив, ци кумаг миннан аьркинну бурив ххал банни. Гьарца аьркинмунил щаллушин дансса каши, сурсат жучIа дуссар. Кумаг иширайнусса бикIан­шиврул жун багьлагьиссар минначIа ци чан хьун бюхъайссарив кIул дан ва даву сакин дан чIарав бацIан. Утти СултIанат Мардановнал хIа­къираву. Ванин багьлагьиссар лихъачултрал оьрчIал дуккаврилсса бан.
Туну, ми дуклансса шартIру дузал дантIиссарив?
Чара бакъа.
Новостройрай сакин бувну бур лихъачалтран бацIансса кIанттулсса бай штаб (штаб размещения). Мунил хъунама ур Мяндиев Ма­хIаммад.
МахIаммад, чув бан най бур лихъачалт бацIансса кIан­ттурду?
Новостройрай цIана бур 2000сса лихъачалт. Микссава уттигу бучIан бюхъайссар. Миксса инсантурансса кIану шикку бакъар.
Цими дуссар хIадурсса къатри Новостройрай?
200. Так миннуву инсантал ялапар хъанай буссар. Жухь бур, Къаякантлив, Сергокъалалив ва Къайтагъуллал Маджалисрай кIану банну тIий. Инсантуран мукун ччай бакъар.
Я, уссу,  тIий бур ца хъамитайпа Дадаевлухь. – Жул дакIру паракьат шайссарив, гийх жулва арамтал дяъвилий бунува. Жун цачIу ччай бур. Жун жуласса бувагу къабарчагу за бакъар. Гийхва ливчIналсса бара, гийх лихъан къавхьуну ливчIсса цикссагу буссархха.
На вин цал ттигу бувчIин буллай ура,  тIий ур Дадаев. – Зу цIанару мукун яхI буллалисса. Ца гьантлувун, оьрчIру бувххун, багьтIатI хьувкун, зуща ссавур дуллан къахьунтIиссар. Шикку щин дакъар, канализация дакъар. Шикку инсан ялапар хьун­сса шартIру диял хъанай дакъар. Гийх (Къаякантлив, Сергокъалалив, Маджалисрай) гьарца аьркинмунил щаллушин дусса инсантал ялапар хьун дурсса къатри дуссар.
Юх, жун шийхва ччива.
Шиккусса шяраваллаву, щалла къахIадурсса дунугу, магъив ларкьусса къатри духьунссархха, цалсса тиккун бизан бан къабучIину бурив? Щин дакъахьурча, бучIан бувну, цистерна бишин бюхъайссархха,  куну, цIуххарду Мяндиевлухь.
На агьалинан ччимур бан ттущава бюхъаймур бантIиссар. Мунищала архIал ва иш лахъи лаганссар, инсантуран къулаймур бан аьркинни.
БувкIунни Ухссавнил Ккав­кказуллал муххал ххуллул МахIачкъалаллал отделениялул зузалт – муххал ххуллул ОРСрал хъунаманал хъиривчу Аьлилов Оьмари ва ччатI бай заводрал директор Сунгъуров Сергей. Ми Муххал ххуллул начальникнал хъиривчу Итуев АьбдулМуслимлул лихъачалтран кумагран цалла чулуха дуллусса 3,5 азарда къурушгу диян дан, дукихIачIиялийну ци кумаг аьркинссаривгу кIул бан бувкIун бур. Муххал ххуллул хасъсса штаб бувну бусса бур лихъачалтран кумаг баврил масъала ххалбигьаван. Дадаев Нажмуттиннул ва Аьбдуллаева Ххаллал, цинияргу, Муххал ххуллул бигьалагай зоналий 50100 инсан ялапар хъананссавагу кIану барча, хъина увкукун, му масъала ца чулийн бутан лавгунни.
Сергей Сунгъуровлул бусаврийн бувну, ахттакьуннай ссят 6нний хьу­сса Муххал ххуллул лихъачалтран кумаг баврилсса бай штабрай хIукму бувну бур гьарца кьини ччатI биян баван, виргъанну дулун. Зоналий хъанай бурив, бакъарив кIул бувну, лихъачалтран кIану баврил масъала гьунтти кIул бан увкуну бур.
Буршаятусса Аьлиев Сяъдуллагьлул, цалва машина бувцIуну увкIун, инсантуран дукансса, хIачIансса дарчIунни. Амма ми гьарнан диял хъанай дакъар. Бур зумув за дишин бувассагу.
Ца шяраваллил лихъачалтрал сияхI ларсун бувкIсса хъамитайпалухь учарду:
Зула шяравун ххявхсса куц бусила,  куну.
Ци бикIайссар, бувкIунни мичиххич. Ттула яруннил хьхьичI ивкIунни ца оьрус. Тайннал ­оьрус, милица, ярагъ кIунттихь бума га уний утай. Тайннан гьарца ярагъ бусса инсаннал къатри, гьарца милица ялапар хъанай усса къатри кIулну дур. Гьалбатта, ми жучIава ялапар хъанахъисса мичиххичналли ккаккан дурсса, тIиссара.
Зущалла цичIав ласуннарагу бювхъурив?
Ци ласайссар, вай оьрчIащал каний кагу дирхьуну бувкIра. Оьл бу­ссар ппалав бавкьунма. Гивува ккашил бивчIанссар. Барчаман, циласса цуппа буллайвагу бикIан итабакьинссияхха.
Ина инава ливхъун бувкI­равкьай, буккан буврав?- цIуххар­ду цамунихь.
Жул къатри вацIлул чIаравра дуссар. БувкIун ярагъуннищал, бавцIуну хIаятравугу, букку, насу, увкунни. Яла цукун буккан байссар.
Гьан битлай бурив?
ХъамиоьрчI битлай бур.
Машинарду, хаснува хIуку­мат­ралми зехлай.
Жу тракторданий бувкIру, тана та тракторданий. Ххюра трактор дуркIссар гиха лихъачалтращал.
ЦIунилгу кьатIув бувккун, инсантурахь цIуххарду, ссал мюхтажшиву дур, куну.
ОьрчIру ккашилну бур, дуканмур дакъар,  увкунни.
Штабраву, му къатIайлассар, дуканмунил масъала щаллу бувну буссар, увкунни. Бюхъай, цаппара инсантал банбит бухлагаврил, умуд кьукьаврил мукун тIий бикIангу. ЧIявусса ишру бикIан бюхъай штабраща ттигу цила кIанайн бутан къабювхъусса, амма чялав гьаз булланну масъала бушиву къакIулли.
Ахттая махъ лавгру цIуницIа Лениннул майданнив. Гикку уттигу гайва хъамигу, хушрай бувкIсса арамталгу бур. Миннан ярагъ булаврил масъала гьич ца чулийн букIлай бакъар. Мунилссагу, цайми иширтталссагу буллай бур ПаччахIлугърал Советрал вакил С. Илиясов, Халкьуннал Мажлисрал депутатътал Н. Аьлиев ва М. Илиясова, Ккуллал райондалул администратор ХI. МахIам­мадов, Лакрал райондалул администратор Р. Идрисов, гьарца ишираву чIарав бацIайсса Мямма Мяммаев, АьвдурахIман Адамов, Шяъван Оьмаров ва цаймигу. Цимилгу кьюкьрай бацIан бунни хушрайчитал, ярагъ буми ва бакъами кIул бан. СияхIру дунни. Ярагъ бусса бакъар. Бакъар хIакьину вари чинсса ярагъ бусса инсантал лакрачIа. ЦIуссалак тIурча, ччянияцIава бия ярагъ бакъа дазучитурайн кIура баен бувну, утти тIурча, ттупансса дикIуннив аьркин бан ливчIсса, тIисса гъалгъарду бур.
Арсен Каммаев къауккайсса ххал а, жул Абакар (хьхьичIсса Халкьуннал Мажлисрал депутат Абакар Аьлиеври тIутIисса) нукIува жул чIарав икIантIиссия,  тIиссагу бур, увкI­манахнияр къаувкIманах ялугьла­гьисса бивкIулул заллу куна. Арсен Каммаевма Артур Исрапиловлущал ЦIуссалаккуй дяъвилул щуттацIух ушиву телевизорданул мяълум бунни. ХIасил, гьарца инсаннал увкуувкумур тIайламунин ккалли буллан пайда бакъар, инсантурал дакIру цIурюркьуну дур, халкь азурда бувккун бур – бигьарив, цимирагу шинай цала шаппагу вокзалданий кунма бацIан бувну бивкIсса агьлу утти, бузригу зевххуну, миналия буккан бувну кьабивтунни. Му мукун хьун­тIишивугу чIалай бунува, хьун къабитанмургу къабувунни.
РТРданул «Вести» программалул журналистал Эльмира Шарапилова ва Щайхаьли Щайх­аьлиев бувкIунни. «ЛахьхьуяцIа ЦIуссалаккуй бивкIру, ккик шанул къалахъарду»,  тIий ур ла­ккучу Щайхаьли. Миннал гивахсса инсантуращал ихтилат буллай бунува, цал цакIива хъамитайпалул: «Ми щин аьркинсса журналисталли, букьан бара ми, култIурнай лак хъанахъаврил лавкьуннухха жува»! – тIий, аьлагъужа гьаз бунни. МиннацIун хьуну, ца аьрччагу тIисса жагьил – бюхъай Авгъаннаву дяъвилий мушакъат хьусса икIан – ияна ххяххавай ур ца Москавлиясса операторнайн. «Мунахь ци тIий ура, вил къатта ччукъаччивуй?»  увкувкун:
«Вайннал гьарца зат ухчIин­лавай буслай бур, жуйн ливксса мусиватрай цанна арцу лякъин бувкIун бур»,  тIар. Гьалбатта, бюхъай цаца мукунсса журналист, чIявумур чIумал Москавлияту кьатIув къаувкна, Ккавкказ цирив цанма къакIулну бунува, гьарца зат цанма кIул комментаторгу хьуну уккайсса икIан, кьасттан тIайламур баччан буллай. Амма миннахь укунасса инсаннахь дуссаксса дакъа тIайламунил хъирив лаянсса кьяйда дакъархха, ми бур цанма бавмур, цахьва увкумур цащава бюхъайсса куццуй инсантуран баян буллай. Ахттакьунмай Бакуя бувкIсса ца лакку хъамитайпалул леххаву руртун, циняв хъами лавгунни Дагъусттан Республикалул ХIукуматрал къатрацIухсса му­ххал чапарданучIан. Ми тIалав буллан бивкIунни ХIукумат­рал хъуниминнащал цивппа хьунабакьин баву. Ахиргу, миннал вакилтал буххан бувунни.
Мяйжаннугу, ЦIуссалакрал дазу сайки ядирхьуну диркIшиву аьлтту хьунни.
Буми дазучитурал къушругу чулух кьабивтун, чIявуми душмантал хьхьичIмур хьхьунува бувххун бур мичиххич буми шяраваллавун, кIюрххил ххявххун бур цала бухлаган бан ччими бунийн – милицалтрайн, ОМОНнайн, ярагъ буминнал къатрайн, оьруснайн, цахъисгу кьяца ацIлацIиманайн – ми цинявгу га буний бичлай. ДучIиннал бакIайсса мащай­сса танкардугу дусса полк, цайн буюр къабунни, жул танкарду гранатометирттах кьатI дантIиссар, тIий, тIурщу увкуну бакъар цалчинмур кьини. Так ЦIуссалакрал РОВДрал начальник Муслим Даххаев бакIчи­сса милицалтгу, Липецкаллал ОМОНдалул талаталтгу виртталну оборона дургьуну бивкIун бур. «16 ссятрай гьухь бигьинсса мугьлат бакъа битлай бивкIру,  увкунни Даххаевлул кьунниялай Щалва Аьрасатнан баянну. – Мяйжаннугусса арамтал кунма биллай бия Липецкаллал ОМОН. Шанна ссятрайссавагу ккулларду жучIа бакъая». «Зун лихъансса коридор дурсса хавар буслай бияхха?!» – тIисса суалданухьхьун: «Жунна коридор дурма жун къаккавккунни. Жунна коридор жура дарду. Ца ххуллу бакъа буккансса ттун чIалай бакъая: душмантал бухьунссия жу Хасаврал чулийнмай ли­хъансса ххай, журив, Липецкаллал ОМОНдалущалгу махъ ца бувну, ххявхру Чачаннал чулийнмай – так укун бия ххассал хьун бю­хъан най». Ва гъалгъа бунни Даххаевлул Липецкаллал ОМОНдалул командиргу чIаравну «Махачкала» программалувух. Мува ихтилат ласлай цайми центрданул каналлал операторталгу бияхха. Амма Москавлия мува «коридор» даврил хавар цимилгу бувсунни. Тти бикIанссарча.
Цимигу дяъвилий гьуртту хьу­сса, махъсса шанна шинал мутталий бацIаву дакъа вардиш ласлай бивкI­сса, вичIахун бияннин ярагъуннил балгусса цимигу ттурша профессионал оьттулучалтрал лагма рургьу­сса кIанава ккуллардал чявхълувух буккан бювхъусса – вай бакъарив мяйжаннугусса нартътал! Дагъусттаннал чиваркI бур душмантал экьибичин къазразан бувну, ярагъ булуннин ялугьлай.
ЦIана ЦIуссалаккуй хъана­хъисса иширтталсса буллан МахIачкъа­лалив, краеведениялул музейрал къатраву бунни штаб. Укун буслай ур му штаб­равун ухлахисса Дагъусттаннал Журналистурал союзрал хъунама Иззат Минкаилович Аьлиев: Жу, Лакрал ва Ккуллал райадминистрациялул бакIчитал Ражав Идрисов, ХIадис МахIаммадов, лакрал райондалия Халкьуннал Мажлисравусса депутат Неъматуллагь Аьлиев, Да­гъусттаннал ПаччахIлугърал Советрал хъунама МахIаммадаьли Ма­хIам­­мадовлучIан лавгру, бусарду жула тIалавшиннарду. Хъунмур тIа­лав­шинна ярагъуннил чулухасса дур. Лаккуя 200300 инсан увцуну бувкIун бур. ЦIана Лакрал ва Ккуллал районная бувкIсса инсантуран 100 карабин СКС личIи бара, увкуну оьвкунни. Ми инсантал жу дяъвилул цIаравун къабичлачиссару, увкунни. Ми милицанал дуллалисса даврин кумагран тIайла буклакиссару, куну. Дяъвилийн бичин аьркинссар, увкунни, гьарца чулуха щаллуну балгу­сса аьрал.
ЗахIматшиву гиккува жагьилтал, халкь личIавриву дур. Гийхва талатиминнансса ярагъуннищал Арсен Каммаев ЦIуссалаккуйн лавгссар тIар.
Вай шиккун бавтIсса инсанталгу, цаппарасса арамтал ли­чIаннин, гихун, Новостройрайн, тIайла буккарча хъинни, цIана автобусру бучIантIи­ссар, увкунни. Гикку яхьунсса шартI­ру дакъар тIий бур, хIакьину гьарца чулухасса шартIру дузал дан бюхълай бакъар. Амма гикку биххансса яттигъаттарал ихтилатру бувссар увкунни МАь МахIаммадовлул. ЦIана, ПаччахIлугърал Советрал член Сиражуттин Илиясовлул шагьрулувусса каши дусса инсантурая арцу дартIун дур. Гьарца чулухунмайсса шайсса кумаг бантIиссар кьини дуркминнан.
КIюрххил ссят 10нний шагьрулул хъунмайданнив бувккукун, гиккун бавтIун бия ЦIуссалакрал райондалийн ливксса балаллуя ливхъун бувкIсса мадарасса инсантал. Вайннавух бур бугьарасса хъами, мюрщисса ва цIана дуклай партардах щябивкIун бикIан аьркинсса оьрчIру. Вай хъунмайданнив бувккун бур кIюрххил ссят 8нний, куннан кув кка­ккан, цIусса ци кIул шайрив ххал бан. Укун буслай бур вай цала ялун лирксса лухIи кьинилияту.
КIюрххил чантI увкуру хIая­тирттавун бувххун «Аллагьу акбар» тIисса, чакру буллалисса вагьабистурал чIурду баллай. Яла байбив­хьунни цан дукра дулара тIий. Цаппара хIаллава бувкIунни жучIан щаву дирсса жула милица оьрчIру лавсун, зула инсанналсса бара тIий. Шяравусса циняв милицалтрал къатри миннан кIулну бия. Бухлай къатравун, ярагъгу зевххуну, окопру дуклаки буллай бия къиялий. ТIюхчарав тIурча, мукунма милицалтрал къатравун бухлай, ми чачаннавун бувцуну лавгунни тIий буслай бия. Жугу жула канил дугьан бюхъаймургу ларсун, ливхъру, щаву дирмагу увцуну. Яла жун гийх ливчIсса жула оьрчIал бакIрачIан ци бувкIссарив къакIул­ссар. Боевиктал бур ярагьуннил лахIлай.Дагъусттан тархъан бан бувкIссару тIий. Яру личавай ялугьлай бивкIру шиха кумаг бучIаннин. Вагьабийтал бувхсса жула аьрал жула аьрщарайн буххан къахъанай буссарив?
Ттул хъинирвул арсгу ивкIуну, къатлувун жун дукра дулара тIий бувкIун, гайгу дуркуну, чакругу бувну лавгун бия. Шихунмай нанисса ххуллийхгу махърамахъсса дакьикьалийгу буруглайнма бивкIру кумаг най бурив жула оьрчIачIан ккаккан. Новолакрай бачIи халкь буккан къавхьуну ливчIунни. Циняв ца къатлувун батIлай бур тIий бия. Ссят 8нния шинмай жу ялугьлай буру, жучIан гъан шайсса, суал байсса инсангу къавхьунни. Спортзалдануву бу­ссия оьрус оьрчIру Липецк шагьрулул ОМОН. Мизитрал минаралийн лавхъун, битлай, минная ччар дунни.
Жуяту арх бакъа ца хъамитайпа цал хьхьичI цийва цуппа бакъа цIурукIурулийгу байбивхьуну, яла ливчунни ганива дакI шиши дагьан дуллалисса аьтIаврил чIу. Суал бувукун, бувсунни танил ласгу, уссугу милицалтну зий бивкIшиву ва тай ливтIусса цинма микку площадрай бавшиву. Новолакрай телевышкалий 7 оьрчI ивкIун ур. Гайннайх, боевиктурал цIу дуруган дурну дур.
Боевиктуран шяраву чув ци дирхьуну дуссаривгума кIулсса хханссия, бувххунни цачIанма шаппай кунма. Шяравусса 1 милицанал ци мюхчаншиву дуруччайссар, мигу ширишилун бувцуну лавгуна. КIай кIиккун бухханшиву кIулну къабивкIссарив, аьркинсса ххуллурду циван къалавсъссар? Москавлия телевизорданувух леххаву рутлай бия ,Новолакрал дазуй боевиктал батIлай бур тIий. Жуламиннал вичIахух чIиртту бия. Циванни инсантурайх вай кьинирду дуккан дуллалисса (Аьт1ий бур чIявуми). Лахьхьуя мукьах жухь суал байсса инсан акъар. Жу жула маччагъанначIа къумасса къатравун бувкIру, амма цуксса хIаллайри укун бикIантIисса. Новостройрайн бивчусса мюрщисса оьрчIащалсса хъаннил я дукан, я хIачIан дакъа хьхьу руртун дур. Уттинин къуртал дурну дикIан дакъаяв Новострой, ва кьини жуйн дукканнин къабавцIуну. Шин ххишалагу хьунни жул хьхьувай шану къабиллай ва иш хьуншиву чIалай. Гиччаллил тагьар къакIулну диркI­ссарив. Ярагъвагу буллуннича зула шяравалу зура дуруччара куну. НукIува чачаннал дяъвилувугу жун кка­къавк къаливчIунни. Жул нинуппу, ласру, уссурвал кIийхва ливчIун бур. КIайннал бакIрачIан ци бувкI­сса­рив къакIулли. Минардал дурцIуну дур тIар шяравалу, я буккан, я буххан къахъанай. Бусурман бусурманнайн ххяхлахисса дяъви бикIай­ссарив. Жагьилсса оьрчI ивкIуну, кIа уччин хъанай акъар тIар. Нину мазгума бакъа лирчIун дур, дахьра дурцу­сса щарсса мукунна.
КIюрххил ссят 24нний був­ххун бур боевиктал жула аьрщарайн. Шяраваллаву хъатIив буну, гай къуртал хьуннин, халкь паракьат хьуннин ялугьлай. Ччянира дия дазуясса битлатавуртту. ЦIухлахинийгу, учениярттур учайва. ДакIру вих хъанай дакъая. Амма республикалул бу­хьувкун, миннайн иман дирхьуну агьалийгу бия. КIивагу душ буссия МахIачкъалалив дипломирттал хъирив лавгун. Вайннал пикрирдай щябивкIсса кIанттаву гранатометирттал ттявхпIякьру бавунни. Спортзалдануву ликказан дурсса оьрус оьрчIая байбивхьуну бур, жагьил­сса оьрчIру парчари бувну бия ккуллардал. Циняв милицалтрал къатравун бухлай, ярагъ зехлай, чIявусса оьрчIру бивтун бивчунни, щавурду дирсса бур. Гиккун кумагран ца рухI къадуркIун дур. ФСБ, РОВД ва циняв органнал зузалт цивппа битлай бия, ярагъ ба­къая инсантурачIа. ПаччахIлугърал каялувшинна дуллалиминнан кIулссия Новолак янсаврал кьали кунма пIякь чин хIадурну бушиву. Амма цукунчIавсса пикри къабунни. Ттул 21 шин хьусса оьрчIгу, куявгу, нинуппугу гийхва ливчIунни. Шиккун бувкссияв душру бучIавияв тIий , шикку кIул хьунни чув буссарив. Циняв хъами арамтурал бакIрачIан ци бувкIссарив кIул бан ссавур дакъа бур. Гиха щищачIав личин къабюхълай, цIусса цичIав къабаллалаврил инсантал къазразан буллай бур.
ХIукму бунни, гийхва ливчI­сса милицалтрал сияхI дурну, ЦIуссалаккуйн оьвкуну кIул бан шайрив ккаккан миннал бакIрачIан бувкIмур. СияхI къуртал хьуну мукьах лавгунни хъамитайпа ПаччахIлугъ­рал Советрал къатрава оьвчин. Оьвчин къабювхъуну, лавгунни ФСБлийхчин цичIав кIул бан шайрив ххал бан. Ялугьлай бур цинявппа.
Жуйнна оькьини дурккун дур. Му цинявннан чIалачIисса зат бур. Амма ттун къабувчIлачIир ва на миннащал къарязира- ярагъру лавсун жула халкь талан гьан аьркинссар тIу­тIинащал. На нигьауслай акъара. Аьркинну бухьурча, на нава гьанна, гъалгъа муния бакъар. Гъалгъа га аьрщи дуручлай, ссанчIав бакъа жула лакрал жагьилтал кьатI хьун бюхъаврияр, цанчирча га жула аьрщи да­къар аввалгу, ахиргу гикку лакран кьисмат бакъашиву ваниннин 10 шинал хьхьичIва чIалан бивкIунни. Жувания га жула хушрай чачаннан кьариртун, цамур кIанайн бизлайяв бу­сса. Утти аьрщарахлу талан бачи тIутIаврил мяъна цир? Талан къакIул­сса жагьилтал яхIиравун бивчуну, оьванмасса СКСругу буллуну, талангу кIулсса, ххаллилсса ярагъуннищалсса боевиктурал ялун бавкьуну, оьккисса оьттул ччар дан най чIалай бур. Жува Аьрасат Федерациялул субъектру, га ЦIуссалакрал аьрщигу Аьрасатнал паччахIлугърал аьрщир. Агарда га цанна аьркинну духьурча, миннал аьркинссар га аьрщи дуруччин жущала архIал гьарца аьркинмунилгу дузалсса аьрал бичин. Аьрасат хъунмасса билаятри, жуяра арцу дартIун ябуллалисса аьрал буссар АьрасатначIа, гужсса ярагъгу, техникагу дусса. Ми аьрал бавкьуну ядувача, агарда гагу Да­гъусттаннангу Аьрасатнал аьрщир, тIий бухьурча. Укуннугу, тукуннугу кьаритлатисса аьрщарахлу жагьилсса, ярагъ кIунттихь бакъасса, талан къакIулсса, яхIиравун бивчусса инсантурал жанну харж дан аьркинссар тIутIаву ттун цукунчIав бувчIлай бакъар. Жулва бурж гийхва ливчIсса жула инсантал, ххассал бувну, цIусса кIанттай ччяччяни миналул хьун бавур. Жунна бакIрал бакIрая апатIну тIайла дарцIусса, барча бакъашиву диян дурсса Аухънал аьрщигу аьркиннал ччарча ядача, ччарча оьттун ччуччин дача.
Лихъачалт хъунмайданнив бавтI­ссаксса хIаллай Сиражуттин Ма­хIаммадович Илиясов вайннах вичIи дишавай, зана ивкIун «кIяла къатравун», дандитанмунил маслихIат ккавккун, цIунилгу зана икIайва махъунай. ЛичIиличIисса пикрирдащал, тIа­лавшиннардащал ваначIан гъан хъанай бур инсантал.
Сиражуттин Илиясов:
Инсантурал дакIру паракьатшиву му жува циняв цачIу, куннал чIарав кув бушивур. Аьркин бакъасса, лухIисса иш жула ялун бивунни. Жува куннах ку вичIи дирхьуну бикIан аьркинссару. Щала Дагъусттаннал агьали вайннал чIарав бацIавури вайннал паракьатшиву. Вания тихунмай иш ххуйнин букканнав. На цIана вайннахь тIий ура, вайгу рязи хъанай бур, цалчин хъамиоьрчIру кIанттурдал щаллу бан багьлай бур. ЯлачIин арамтунналмур масала цукун бан багьлай бурив ккакканссар, ярагъращал кIихунмай лагаврил-къалагаврил маслихIат яла ккакканссар. ХъамиоьрчI Новостройрай паракьат бан аьркинни. Мунищал рязи бакъассагу бур. Амма, ттул пикрилий, халкь цачIу бухьурча, миннал аьркинмунилсса бан бигьар. Бур 100 инсан кьамул ансса кIанттурду Серго­къалалив, Къаякантлив. Мукун цанма инсантуран захIматну бикIанссар, цачIу бухьурча бигьашивурагу дикIанссар, куннал куннан кумаг буллай. Лахьхьу гихун гьан бувссар сайки азарва шанукIаралу. ЦIана Сяид Амировлущал гъалгъа бав, мунал увкунни аьркинсса гьарца зат машинарттай тIайла дукланна куну. Яла ци дакъа­ссарив кIул хьунссар, гайнну­ссагу булланну.
— КъабучIиссарив жулами хъуниминнал Чачаннал хъуниминнанан баян бан, цала инсантал махъунмай къабуцирча, Дагъусттаннал аьрщарая бомбарду бичлай байбишинтIиши­ву Ножаюртлив, Зандакьлив тIий, — ур штабрайсса Арсен Рамазанов. Муна мукунсса оьвчаву кьамул дурссар ПаччахIлугърал Советрал заседаниялий. Ххи бансса бухьурча, мугу бува учинтIиссар – увкунни Сиражуттин Илиясовлул. Гъан хьуну, хъамитайпалул бувсунни ккуккулийсса вилттили оьрчIру бушиву тамансса, гайннан даххана дан аццив дакъашиву, каша, накI гъили дансса кIану бакъашиву.
Бургу, ссувай, ми циняв масъаларду архIал щаллу бан шайсса бакъар, — куна Сиражуттин Илиясовлул. Цал лавгун Новостройрайн, гикку циксса бурив мукунсса оьрчIру, ниттихъул кIул бувну, яла тIалав дуллантIиссару аьркинсса шартIру. Ва шикку бавцIуну ихтилатирттайсса чIумуй бюхъайва жу миннулсса буллай бикIан. На кIюр­ххила ачIа каруннищал шиккун учIавриву хайр къачIалай, вихшала­сса инсантал тIайла буклай ивкIра шагьрулуву арцу датIин, накI аьркиннал, дарув аьркиннал каруннихьхьун дулун бюхъаншиврул. ЦIана автобусру бучIантIиссар, шикку кьакьан лавхъун къабивкIун, кIихун, Новостройрайн, бачин аьркинссар. Ца бугьарасса хъамитайпа гъан хьуну, жу кказитраясса бушиву кIул хьувкун, зун чичланмургу гьарза хъанай бур махъппурттуву тIий бур, амма ххуймуния ххаримуния чичлан бакъа кьисмат къабаваннав тIий. Ялунгу ххи бунни.
Жул инсантал ссавурданува буклакаврихлуну, кIири бичлачаврихлуну багъишла битира. Кулпатраву чIирисса къалмакъал хьурчагума цуксса кIири бичлан бикIару.
Хъиривгу буссар
ХIадур бувссар:
С. Мусаевлул,
П. Бариевал,
Т. Шариповал,
З. Шаллаевал

Ца хъамитайпалун бавунни цила ссийл лас ивкIушиву, лекьлай бавчунни ванил чурх. Лагмаялттуми га паракьат буллай бур. Хъунмайданналул зуманив чIалан бивкIунни цалчинсса автобус.
«Ссахлур жул арамтал талан аьркинсса: жува хъяврин бувсса хIукуматрахлурив, ягу жура укунгутукунгу кьадитлатисса га аьрщарахлурив!», тIий бур хъами. Арамтуран тIурча му баллай бакъар, цахьхьун ярагъ буллай бакъар тIисса бакъа цамур аьрза вайннал зумату буклай бакъар. Хъами буслай бур, цащава тиха цала арамтал буцин къавхьушиву, буслай бур, тайннахь циксса мазкьаз бивхьуссарив, цуксса лергъ увкуссарив, циксса дяъви бувссарив. КъалавхIуну бур. Сси бивзун бухьунссар, къабизансса тагьаргу дакъая тIарча. «Жул школалий учительтураву чачангу чIявусса буссарча, ми бия жухь августрай, гьашину дуккаврил шин сентябрьданий къадайдишин­тIи­ссарча, октябрьданул цаннийри дайдишинтIисса тIий. Мугу ци махъривав тIий буссияв, амма укун къаххива. Дарсру 1 сентябрьданий дайдирхьукунгу, вацир дайдихьуну тIий буссияв.
«Ахъарав къачагътал шяраваллил администрациялул къатри дургьуну щябивкIун бия. Тай жучIату арх дакъа дуссарча, жун чIалай бия. Тивун увкIуна ца угьарасса адимина, мичиххич, тайннащал дяъвай: «Зу шиккун циван бувкIру? Бувккун насияра шичча! Битияра жу паракьатну», тIий. Уккан увна та тайннал, вил къуллугъ бакъарча, куну. Танал арсру бувкIун гужбалагь увцуну лавгуна шавай, сситтул ивчIавай дяъвайсса адимина. Тай бия: «Жу зухь цичIав тIий бакъару, ва жу оьруснайн къаршину буллалисса дяъвир. Ччарча насияра шичча, ччарчагу окопру дурккун яхъанахъияра тIий. Агь, ца хъинахха! Вай окопру дурккун цу­къув яхъанай, къачагътал вайннал къатраву яхъанан аьркинну бусса бур.
Жул халичарду лавсун къатрава, цалва лув окопирттавун бичлай бия. Шанийхдихьурду, виргъаннал къатри щавурду дахIин ишла бан хъямала буллай бия».
Сакиншиннарал штабраву зий ия Халкьуннал Мажлисрал депутат Неъматуллагь Аьлиевгу. Ххуллун кьини кIюрххил ва лавгун ия ЦIусса­лаккуйн. «Телевизорданувух му хавар бавукун, жу (ттущал ттула уссу ва дусгу буссия) бавчуссияв тихун. Ссят ацIунний кIюрххил жу НоволакрачIан бивсса чIумал тикку битуххитурду дия, лихъачулт бия нех дирхьуну най. ОМОН бавцIуну бия чувбуцири. Культуралул Къатта пIякь учин бунни тIий буслай бия. МукьцIалаксса инсан битлай кьатI буллай ливтIунни тIий бия. Шаймуний щябивкIун бувккун най бия инсантал шярава. Ахттая ссят кIира хьуннин жу тикку ливчIунав лихъачулт хьунабакьлай, тайннан жущава шайсса кумаг буллай. 2 ссятраву амру бувна, талатаву дайдихьлахьиссар, инсантал хьхьичIа бу­кьан аьркинссар куну. Мичча яла лавгун, Хасавран кIура баяйсса кIанттай лихъачултран кумаг буллай буссияв. Ца кьияма кьини дия тикку шихунмай наниминнал чIявушиврул. Ххюннил дачIинний цIунилгу Новолак­рачIан махъунмай бувкIру, шяравун буххан кьаст дуллан бивкIру. Амма къабивтунав. Зана хьун багьуна.
Чанчанну тIий лихъачултрачIан дукихIачIиялийнусса ва арцуйну­сса кумаг букIлан бивкIунни. Хъами бия, цанна дулайсса арцу канища кани­хьхьун цахьхьунна дулара, щихьхьун дунугу цаннахьхьун дулурча ми цачIанна къадиянтIиссар тIий. Арцул иш вайнначIа хъинну оьккину бур, канихь арцу дусса сайки цучIав акъар: учительтуран я отпускной, я харжру буллуну бакъар, оьрчIансса арцурду 1996 шиная шиннай дуллуну дакъар. «КолхозниктурачIагу арцу ча дикIанссар», тIий бур. Цала думур продукты, дукихIачIия, ризкьи, кьайкьуй дудуний дудумур кьадиртун бувкIун бур. Вайннахьхьун депутат Аьлиев Неъматуллагьлул махъ буллунни: цал цIа дургьуну цачIанма бухьхьияра, увкунни, гьарца аьркинсса кумаг банна, цалчин цIана кумагран 25 азарда къуруш дулун най ура, яла бучIан ччисса бухьурча, Лаккуйн бувцуну кIий кIантту бан хьунссар, куну.
Дайдихьу хьхьунил ссят кIинийра хьуну дур. Хьхьудяризалва ЦIусса­лак­рал мизитравун ми къачагътал байбивхьуну бур ярагъ ххилай. Мизитгу Липецкалия бувкIсса оьруснал аьралуннал къуш бивщусса Культуралул къатрал чIараввари бусса. Му щуркIал хьуну ми халкь мивун циван бухлахиссар куну цIувххукун, мизитрал малланал, ва мубараксса кIанур, зун, оьруснан, шивун ярагъуннищал буххан къабучIиссар куну, ялтту бу­ккан нанисса оьрчIру гивун буххан бивтун бакъар. Му ппурттуву лажин диссун, кьатIув буккан нанисса шама ОМОНдалул оьрчIру бунийва бивтун бивчуну яла вив бувххун гайминнайх цIу тIиртIуну дия. Миччари му бала байбивхьусса, миччари ми къачагътурал яла РОВДлул лагма рургьусса. КутIану учин, му данну тIий дурсса къелли. Цалчин ххявххун бур ТIюхчардал шяравун, яла Гьамия­хьхьун, яла зана бивкIун райцентрданийн ххявххун бур. КIира ссятрава бомбарду бичлантIиссар тIий шяравалу кьаритан чIун дуллунни. Жул бугьарами инсантал гийхвар, жагьижугьулт, оьрчIру гийхвар, ласрууссур­вал гийхвар.
Цикссагу ихтилатру буссия чачаннал дазуцIух лагма инсантурал ккучунну цачIун хъанай дур тIутIисса. Гийх жул райондалийсса кьакьри ва вацIри ккавкманал тасттикь бан­тIиссар винма ччимур хьун бюхъайшиву. Дазурду цIакь дурну дакъая. Шяравун бувххун махъ бакIрабакI­рах гьарца милица ялапар хъана­хъисса къатравун лавгун битлай бичлай бия. Мичухъал инсан шяравух боевиктуращал занай цума чув ялапар хъанай уссарив ккаккан буллай бия тIар. БуттахъачIан нанисса кIанай ттун боевиктал иттату иттав ххал хьу­ссар, минначIа кIа бакIрайн бияннинсса ярагъ бия, кьяправува ккулларду бия. Жула оьрчIан аьркинну бивкIун бия милицанал яннагу лирккун граждан янналуву занан, цан чирчан милицанал янна дусса инсан га ссят бивтун утлай ия. На вай ттула яруннан ккавкмурда бусласисса. Ми халкь ца нюжмардул хьхьичIва райондалийх занай, ялтту ккутIру, кьакьри, лабикIан шайсса кIанттурду ххал буллай, сант рутлай бивкIун бур. Бущихъиял райондалийн ххявхсса чIумал ми къачагътал личIишиву дакъа гьарцагу къатравун бухлай бия тIар. Уттирив миннал цамур политика дур, гьарца зат хIисавравун лавсун ярагъ кIунттихьсса милицалтрая байбивхьунни.
Ярагъуннилгу балгусса халкь чани хъячиннин шяравун бувххун лагма рургьуну бия. КIюрххила цал кIичIирттавух ссукIа битлай байбивхьуна. Милицанай зузисса оьрчIал сияхI дурну бакIрабакIрах шаппай занай буккан буллай, кьатI буллай машинартту зехлай бивкIун бур. КьатIув буккансса иш бакъая, цума чув уссарив, чув ци иш буссаривсвязь дакъа чунчIав оьвчин хъанай бакъая. Яла тIун бивкIунни ца дачIи ссятрава бомбарду бичлантIиссар, зува сагъну ччай бухьурчан бакIру ххассал бара тIий, самолетру, вертолетру лехлан диркIунни. Цаппарассаннал кътравува заллухъругу буккан бувну цанма ччиччимур буллай щябивкIун бия. Жуща миннахь ссихI дуккан бюхълай бакъая, миннал ци ба учирчангу бан багьлай бия. КъатрацIух цIурду щилай тамансса ччурччуссагу хьунни. Жува гийх бунува милицанай зузиминнава ливтIусса 67 оьрчI хьунни, уттигу ялуялун ливтIуми чIяву хъанай бур тIий баллай бур. Арс ивкIуну нинугу, ппугу ганайн ка щун къабивтун, га уччин къабивтун шихун тIайла був­ккунни. Цийхра цурда ришлай Хасаврайра кьаритарду нину. Жува ва бу­сса куццуй оьрчIругу бувцуну ца зат канил дугьан къархьуну дудуний кьариртун, гъаттарду авлахърайва кьабивтун ва кIанай бавцIуну буру. Жулажуламигума цума чув буссарив къакIулли, чIивисса оьрчIащал бувксса ссу ляхълай бакъар. ОьрчIру маччагъанначIан биян бувну бу­ссар. Ци бакIрачIан бучIантIиссарив, циксса ккаккантIиссарив къакIулли. ГъанчувначIагу нюжмаркIира дан­ссар, гиха гай къачагъталгу баян буллай бур тIар шиха лавгми цуяца ма­хъунай гъан къашайссар тIий. Кьуннува чIаххуврайсса оьлгу бивххун гайннаннийва загу дуллай, гьаксса ххуйну щябивкIун бия тIар.
Аллагьнан, агана кIа ухь урча утти на муний ташвишссара, цукун кьамулссар вай ишру? Жу ххаллилсса цIувцIу чарил кIизивурдайсса къатригу Лаккуй кьаритан бувну аьккиял аьрщарайн бивчусса чIумал, гийх щяпрай щаршсса чIаттирдавун бувкIссияв. Дугьансса хъуру ми ннал дакъая, ццуццул къатIри бия. Яхъанай цукун бивкIссияв къакIула. ДачIра ххяпрах ццуццул къатIрацIа авлахъру марцI буллай, ялув нурма бувхIуну, ккаккан бувсса аьрщарал парча марцI къабувну аьтIун хIал бакъа цIирцIир тIисса оьрчIан ккукку булун ихтияр дакъа жу га оьттун ччурччусса аьрщи багъбахчардайн кIура даен дарду. Аьккичачаннал аьрщи тIу­тIайх дичин дуллай на передовик труда хъанан циван аьркинссара? Щин личIлачIиссар, бусила, жан, харж дурну дацIан дурсса шийхсса ттул эмаратсса къатри. Га цимийл лахълахъисса сситарар жуйх. Мукьва лухIи гъаттара ппалав буссар ттизин, цикссагу ятту буссар. Автоматрах къабучIиссар, чIиллах бучIиссар тIий гай «бусурман зумуну» вих бичлай бур тIархха къачагътал. Жуйсса язугъ къия цир? ХIукумат чуври, шиккун биян циван бивтссар. Жул ниттибуттан ккавкмур жунма ккаклай бур, жун ккавкмур жул оьрчIан ккаккан най бур. Жу кIийва бунува ливтIуссания. Ци байссар укунсса оьрмулул?
Аьрасатнал аьрал Косовалий ци зузиссар, цаламур билаятрайн ва кьини дурккун дунура. Косовалияр Дагъусттан къагъанссарив Аьрасатнан, жува ца билаят бакъарув? Тайва азарва долларгу буллуну шиккун циван къабичайссар? Къазахъисттаннайсса террористал кьатI бан гьан баннин цал жула ялун ххявхминналсса барча къахъинссарив. Цук­сса ярагъуннил балгусса бухьурчагу къачагътураяр ххув хьун бюхъу бакъа­ссагу бикIайссарив щаллусса сверхдержавалул аьрал. КъатIувив туну президент аьралинайн «разгильдяй».
ХIадур бувссар:
С. Мусаевлул,
П. Бариевал,
Т. Шариповал,
З. Шаллаевал