«Ва аьрххилул ттун хIакьсса Дагъусттан чIалачIи бунни»

Гьашину Дагъусттаннай бюхттулну кIицI ларгунни жула аьрщарайн ххявхсса дунияллул террористътал ххит бувния махъсса 25 шинал юбилей. Цинявннан ххуйну дакIнийссар жула халкьуннайх кьини дурксса дяъвилул гьантри. 1999 шинал иширттаву Дагъусттаннал халкьуннал кка­ккан дурссия хIат-хIисав дакъасса чувшиву, цачIушиву, кувннал кув бугьаву. Цила бикIайкунсса дяъви най бивкIссар сентябрь зурул гьантрай ЦIуссалакрал райондалий.
Яла чIявусса ливтIуссагу, бивщуссагу шиккур хьусса. ЦIуссалакрал райотделданул 32 милицанал зузалал, Аьрасатнал аьралитурал, ополчентурал ва укунмасса халкьуннал жанну дуллуссар Ватан чапхунчитурая дуручлай. Укунмагу чIявусса бакIрачIан бувкIсса ЦIуссалакрал агьулданул ялун ва кьинигу дирссар.
Ххуллункьини, сентябрь зурул 14-нний, райондалий хьунни тай иширттая бусласисса, чапхунчитурайн данди бавцIуну жанну дуллусса вирттал дакIнин бичлачисса аьпалул мажлисру. МуницIунна ва кьини кIицI лаглай бия ЦIуссалакрал район сакин хьуну 80 шин хъанахъисса юбилейгу.
Шикку гьуртту хьунни ДР-лул бакIчи Сергей Меликов, ДР-лул ХIукуматрал председательнал хъиривчу Заур Эминов, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Артур Исрапилов, Липецкаллал ОМОН-далул командир, полковник Сергей Сковородин, генерал Муслим Даххаев, таний ЦIуссалакрал райондалул бакIчину ивкIсса Тамерлан Оьмаев, ДР-лул экономикалул министр ХIажи Султанов, Халкьуннал Мажлисрал депутат Марат Илиясов, Дагъус­ттаннал энергетикалул министр Марат Шехалиев, Ккуллал ва Лакрал районнаясса делегациярду ва цаймигу бусравсса хъамал. Мероприятиярттай гьуртту хьун оьвкуну бия ЦIуссалакрал аьрщарай къучагъшиврий жанну дуллусса аьралитурал нитти-буттайн ва гъан-маччанайн.
Аьпалул мажлисру байбивхьуна ТIюхчардал шярава. Сергей Меликовлул ва ЦIуссалакрал райондалул хъунама МаматIи ХIамзатов бакIчисса делегациялул тIутIив дирхьуна ТIюхчардал шяраву жанну дуллусса аьралитурансса гьайкалдануцI.
Аьпалул мажлисрай гьур­тту хьунни 1999 шинал иширттал ветерантал, СВО-лул гьурттучитал, волонтертал, юнармейцы ва цаймигу.
ДакIнин бутан, ва гьайкал дацIан дурну дуссар Виваллил аьралуннал 22-мур бригадалул кьюкьлул (Калач-на-Дону) аьралитурай зулму бувсса кIанттурдай. Шиккура дуссар ЦIуссалакрал райондалул агьалинал цала чулуха дирхьусса стелагу.
Вай ишру най бивкIсса ТIюх­чардал шяравалу дирхьуну дуссар Чачаннал дазуй. Та аьратталсса ппурттуву Чачаннал дазуя шяравун нанисса ххуллу буручлай бивкIссар Дагъусттаннал милицанал блокпост.
ЧIаравсса лахъазанттуй (444,3) къуллугъ буллай диркI­ссар Калач-на-Дону шагьрулиясса 12 солдатная ва 1 хIаписарная сакин хьусса 22-мур бригадалул аьралитурал кьюкьа. Шикку Дагъусттанналгу, Аьрасатналгу тархъаншиву ва цашиву дуручлай жанну дуллуссар Василий Ташкиннул, Алексей Полагаевлул, Алексей Параниннул, Алексей Липатовлул, Борис Эрднеевлул ва Владимир Кауфманнул.
Цала аьралий гьалмахтал дакIнин бичлай, миннал чувшиврия буслай ия Чувшиврул ордендалул кавалер Алексей Клочков. Та чIумал ванан 19 шин диркIун дур. ЗахIматсса щаву дирсса Алексей ххассал увну ур ЦIуссалакрал райондалиясса хIакиннал.
Укунмасса аьпалул мажлис хьунни Аьрасатнал Виричу Алексей Козиннул цIанийсса ЦIуссачIурттащиял школалул хIаятравугу. Шикку дацIан дурну дуссар къучагъшиврий жан дуллусса, Ухссавнил Ккавкказуллал округрал виваллил аьра­луннал 100-мур дивизиялул танковый взводрал командир, лейтенант Алексей Козиннунсса гьайкал.
Цила арснал дурсса къучагъшиврия, якьамагу дуклай, буслай дия Алексейл нину Лариса Козина.
– На дакIнийхтуну барчаллагь тIий бура ттула арснал аьпа буручлачисса Дагъусттаннал миллатрахь, ЦIуссалакрал жяматрахь. Ттула Ватандалийнияр бусраврай ур ттул арс зучIа. Зул аьрщигу, зул агьлугу ттун дакIнийхтуну ххира хьунни, – увкунни Ларисал, цила ихтилат къуртал буллай.
Ларисал ва ца акъа акъасса арс ивкIун ур. Гьарица шинал ва бучIайссар ЦIуссалакрал райондалийн вай мероприятиярттай гьуртту хьун.
Шиккува бусан, ЦIуссалакрал шяравун нанисса ххуллийсса позициялий бавцIуну, Козиннул экипажрал цалчин кьамул дурну дур оьсса бита-ххитавуртту. Щавурду дирсса цала аьралитурайнгу ххассал хьунсса амру бувну, щалла цIу цайнна ларсун, гуж архIал бакъасса душманнайн данди авцIуну ивкIун ур Алексей. Снайпернал ккуллалул цувагу увтун ур. Аьпалул хьуну махъ Алексей Козиннун дуллуну дур Аьрасатнал Виричувнал цIа.
Хъиривмур аьпалул мажлис хьунни «Телевышка» 715,3 м. лахъазанттуй жан дуллуминнан дацIан дурсса гьайкалданучIа.
Шикку бусалардавун дагьссар, 100-хъул боевиктурайн данди бавцIуну, жандалия ка ларсун лахъазан дуручлай бивкIсса милицалтрал чIирисса кьюкьа. Таний ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Аьрасатнал Вирттаврал цIарду дуллуссар лейтенант Халид Мурачуевлун ва сержант Мутай Исяевлун. Вышка тархъан дан бивчусса «Вятич» тIисса Армавирдал хасъсса кьюкьлул аьралитурангу гуж ххишаласса душманнайн данди бацIан багьссар. Миннава 34 аьраличунал жан дуллуссар.
Телевышка дуручлай жанну дуллуминнал гьайкалдануцI тIутIивгу дирхьуну, Сергей Меликовлул ххал бунни шикку тIивтIусса музей. ТОКС-рал каялувчи Заира Абакаровал дакIнин бивчунни 1999 шиналсса ишру, чIа увкунни хIакьину хьхьичI ххуттай бавцIуну Ватандалул мурадру буручлачиминнан цIуллушиву.
– ДучIантIиссар чIунну терроризмгу мархлуцIакул ххартI дурну, жувагу паракьатсса дуниялий ялапар хъанахъисса, – увкунни ванил.
Хъирив цинявппа бувкIунни Аьпалул багъравун. Шиву бувгьуну бур 200-нийн бивсса мурхьру. Мемориалданул улттуй чирчуну дур ватандалул мурадру буручлай хасъсса аьралий операциялий жанну дуллусса вирттаврал цIарду.
Ва кьинисса мероприятиярттал лагрулий аьпалул ула тIиртIунни Чувшиврул ордендалул заллу, ополченец, тай шиннардий ЦIуссалакрал райондалул прокурорну зий ивкIсса ЖахIпар Буттаевлун. Шикку гьуртту хьунни Сергей Меликов ва республикалул прокурор Виктор Эпп. Аьпа абад буллалисса ула ларчIунни ва зий ивкIсса прокуратуралул къатрал чIирай.
Щархъаву аьпалул мажлисру бувну мукьах, цинявппагу бувкIунни байрандалун хасну чIюлу бувсса ЦIуссалакрал шяраваллил майданнив. Ши­кку тIивтIуну бия Дагъусттаннал миллатирттал майданну.
Сергей Меликов бакIчисса делегациялул тIутIив дирхьунни тай дяъвилул иширттаву жанну дуллусса Вирттаврал гьайкалдануцI.
Хъирив байбивхьунни шадлугърал мажлис.
Райондалул жямат барча буллалисса ихтилат бунни Республикалул бакIчинал. Ванал кIицI ларгунни 1999 шинал Дагъусттаннайн ярагъуннищалсса къачагътал ххявхсса чIумал ЦIуссалакрал райондалул жяматрал ккаккан дурсса чувшивуртту. ДакIнин бувтунни ЦIуссалакрал райондалий хьусса дяъвилул иширттаву ккаккан дурсса къучагъшивурттахлу 13 инсаннан – виваллил иширттал зузалтран ва аьралитуран, Аьрасатнал Вирттаврал цIарду дуллушиву.
– ЦIуссалакрал райондалул ца агьамсса кIану бугьлагьиссар жула республикалул оьрмулуву, чирчуссар жула тарихраву чувшиврул лажин. Сентябрь зурул 5-сса кьини ккаллиссар райондалий дакъассагу, щалагу Ухссавнил Ккавкказнавугу терроризм ххит даврин дайдихьу дурсса кьинину. ЦIуссалакрал райондалул яла хъунмур аваданшиву хъанахъиссар шикку ялапар хъанахъисса агьлу. ЗахIмат ххирасса, къучагъсса, иш багьний кьини лахъан хIадурсса. Ополчентурая, укунмасса инсантурая генералтурайн бияннин, яхIирай цала кьини лархъсса инсанталли ЦIуссалакрал жямат. 1999 шинал, цала аьрщарайн дунияллул террористътал ххяххайхту, ЦIуссалакрал райондалул 2000-нния ливчусса инсантал бувхссар ополчентурал кьюкьравун, – увкуна Республикалул бакIчинал.
Райондалул тарихрая, 80 шинал лажиндарай хьусса хьхьичIуннайшивурттаясса ихтилат бунни ЦIуссалакрал райондалул бакIчи МаматIи ХIамзатовлул. Ванал барчаллагь увкунни Республикалул бакIчинахь райондалух дуллалисса къулагъасрахлу, социал объектру бан кабакьу баврихлу. Махъсса 3 шинал дянив райондалий бувну бур 7 оьрчIал багъ, гьануцIакул бакьин бувну бур 3 школа ва уттигу бакьин бан най бур 8 школа. Мукунма бувну бур 3 ФАП, жямат бигьалаган­сса шартIру дусса 7 парк, асфальт бувтIуну бур 28-нния лирчусса километралул ххуллурдайх.
1999 шинал ишру дакIнин бичлачисса, Аьрасатнал аьралунналгу, ЦIуссалакрал милицалтралгу, ополчентуралгу къучагъшивриясса ихтилатру бунни Тамерлан Оьмаевлул, полковник Сергей Сковородиннул.
– ХIакьину зу махIаттал бувну буру ЦIуссалакрал райондалул агьалинал узданшиврул, хъамал ххирашиврул. Нарив 25 шинал хьхьичIва махIаттал унна вайннал агьалинал чувшиврул ва чумартшиврул. Дагъусттан никирттайн бутан щищакIуй къавхьуссар ва къахьунтIиссар. Тай иширттаву жува ккаккан був­ссар Аьрасат гуж-цIакь бусса билаят бушиву, – увкунни Сергей Сковородиннул.
ЦIанасса ппурттуву райондалул жагьилтурал хасъсса аьралий операциялий ккаккан дуллалисса чувшиврия бусласисса ихтилат бунни СВО-лул гьурттучи Таймураз Рамазановлул.
Цинявннан асар хьунни «Живая классика» тIисса Москавлив хьусса дунияллул халкьуннал дянивсса конкурсрай цалчинсса кIану бувгьусса Сиражуттин АхIмадхановлул дурккусса назму.
Ва кьини жяматрал хъинну бусравну, хIурматрай хьунаавкьунни тай дяъвилул иширттаву хъуннасса хъар лархъсса, таний райондалул виваллил иширттал отделданул хъунаману ивкIсса генерал Муслим Даххаев. Мажлисрай гьуртту хъанахъими, ваначIан гъан хъанай, ссалам буллай бия, чIявусса бия Миллатрал Виричувнащал сурат рищун ччисса.
– Ттун ххуйну дакIний дур тай чIунну, цинявппагу ттула зузалт. Тай иширттаву жанну дуллусса ттула зузалтрал ниттихъул, кулпатру итталун багьлай, дакI къумалаглай дур. 1999 шиналсса дяъвилул иширттаву буниялагу хъуннасса хъар лархъссар милицанал зузалтрал. ЧIявуссаннал цала жанну дуллуссар жува паракьатну оьрму бутланшиврул. Къучагътурал аьпа абад баву, ялун нанисса никирахь минная бусаву жула буржри, – увкунни Муслим Даххаевлул.
Аьралитурал нину-ппу, гъан-маччами барчаллагьрай бия ЦIуссалакрал райондалул администрациялул каялувчитурайн, ххуллун-харжгу бивхьуну, цайнма шиккун оьвчаврихлу.
– Ттул арснал, чIивима сержант Рустам Хайдаровлул, жан дуллуссар ТIюхчардал шяраву сентябрь зурул 7-нний. Шикку ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Чувшиврул орден дуллуссар. Дагъусттаннайн бучIан сикъа­слай буссияв вайксса шиннардий, гьашину цалчинна бувкIсса. На махIаттал бунна Дагъусттаннал халкьуннал узданшиврул, аьчухшиврул. ДакIнийхтуну барчаллагьрай бура жула оьрчIру хъамакъабитлатисса, вайннал аьпа буручлачисса жяматрайн. Ва аьр­ххилул ттун хIакьсса Дагъусттан чIалачIи бунни, шиккусса инсантураясса пикрирду баххана бунни, – увкунни Ольга Хайдаровал. Мукунмасса барчаллагьрал махъру увкунни ЦIуссалакрал жяматрахь ЦIуссалакрал шяраву жан дуллусса Андрей Тепериклул кулпатрал Татьянал.

Андриана Аьбдуллаева
Имара Саидова