ТIюхчардал Голгофа

25 шинал хьхьичI, 1999 шинал, хар-хавар бакъа ЦIуссалакрал райондалийн дунияллул террористътурал кьюкьри ххярхсса тарихрал иширан хасну кказитрай рирщусса язиязими макьалартту.

ЦIуссалакрал шяраву ТIюх­чарав боевиктурал рахIму-цIими къабувну оьсса зулму бувсса, аьщуйн щуну учин, хIайвант кунма бивхсса оьруснал саллатIнаясса хавар га цIана ппив хьуна щалагу дунияллийх.
10 шин ларгун махъгу шяраваллил агьлу кьюлтI учин къа­хъанай, лялиян дан къахъанай бур му къюву. Му хъамабитан шайсса ишгу бакъар. Чанссавагу дакIнил бутIа, яхI, инсаншиву дусса инсаннал къабансса, царагу диндалун къакьамул хьунсса зулму бувссар боевиктурал цахьхьунма биривсса 19-20 шинавусса оьруснал саллатIнай. Цивппа буруччин бувкIсса саллатIнан цала аьрщарай укун оь экьибутIин кьисмат шаврил дард ккухIлайнма бур хIакьинугу ТIюхчардал жямат. ХIакьину му къюву куклу дан вайннаща бан бюхълахъисса зат ца бур — къучагъшиврий жанну дуллуминнал аьпа абад баву. Му давурив ТIюхчардал дянивмур даражалул школалий лавайсса даражалий дуллай бур, оьрчIругу, учительталгу хIала був­ххун. Му даврий каялувшиву дуллай ур школалул военрук, краеведениялул кружок нани дурсса Загьиди ХIаммадов. Гьарица ва даврин аьркинмунин ка-кумаг буллай, ванал чIарав ацIлай ур школалул директор ЩайхахIмад Дадаевгу.
Школалул ца кабинетраву бур тай иширттан хас бувсса хъунисса альбомру, суратирттащалсса, аьпалул хьуминнал гъан-маччаная, военкоматирттая бувкIсса ча­гъардащалсса. ЖанахIрал чIирайн лархъун дур боевиктуращалсса талатавурттаву жанну дуллусса милицалтрал ва оьруснал саллатIнал суратру. ХIа­кьинусса кьинигу, уххаву къакIулну, хъирив излай, къакIулмур кIул буллай ур Загьиди ЩайхмахIаммадович. Ванал кIул бувну бур зулмулухьхьун иривсса гьарица саллатIная балжину, цIухху-бусу бувну бур вай иширттал бардулт хьуминнахь. Бус­лай ур цанма ккавкмур, кIулмур. Ванал бувсмунийн чул бивщуну тай ишру аьч бан хIарачат барду.

Дяъви байбишин хьхьичI кьини
Дяъви байбишиннин щаллусса аьралий часть диркIссар Да­гъусттаннал ва Чачаннал дазуй. Боевиктал бу­ххан хьхьичI кьини, сентябрь зурул 4-нний, му часть, кIичча дуккан дурну, 10 км. архну, ДучIи­ннал шярава­лличIан гъанну дацIан дурссар. Гикку кьарир­тссар разведовательный БМП –ду. Шяравун буххайсса кIанай бивкIссар хъунама лейтенант Давдиев АхIмад каялувшиву дуллалисса КПП-2. Хьхьувай шяравун бувхсса чIумал боевиктуран пикри бивкIссар хьхьичIва-хьхьичI КПП бат бан, милицалтгу ширишилун бу­гьан. Амма миннан дакIниймур мукссава би­гьану щаллу къавхьуссар. Лахъазанттуйсса оьруснал саллатI бусса БМП къачагътурайн цIу дирхьуну диркIссар. Аьрщараву ладиртсса БМП ппив дан къахъанай, боевиктал мадара инжит хьуссар. КIа ппив дан къахъанан диркIукун, ми лахъазан шалклувун ласлай бавчуссар.
Сентябрь зурул цалчинсса кьини взводрал командир, хъунама лейтенант Василий Ташкиннуйн амру бувкIун бур Да­гъусттаннал ва Чачаннал дазуй, ТIюхчардал шяраваллил зума-къирагърай ацIу тIисса. Шяраваллия арх дакъасса лахъазанттуй саллатIнал дурккун дур окопру, хIадур бувну бур цала БМП-2 дацIан дансса кIантту.
Ишхайюрт тIисса яла гъанмур чачаннал шярава ТIюхча­равн 2 км. дур. Дазуйсса Ахъсай нехгу боевиктуран дайшишру дакъар, бигьанна куклу машиналий лахъан бюхълай бур. Гъансса зунттул махъсса Галайти тIисса Чачаннал шяравалурив ярагъуннил балгусса боевиктурал дурцIуну дур. Дурламалувух Ишхайюрт шяравун уруглагисса Ташкиннун чIалай бур техникалущалсса боевиктал чунмай наниссарив, ми­нначIасса зенитру, чIалай бур мигу цала пострая ябатIлай бакъашиву. Ванал бурж бур шяравун ва шярава нанисса кIива милицанал КПП мюхчан баву. Ссала-калам бусса аьчухсса Дагъусттаннал милицалт най буна дакIнил лавсун бур. ЛяличIинува хъунама лейтенант АхIмад Давдиев. Ташкиннун кIулну бивкIун бур канилу битай ярагъ бакъа бакъасса милицалт саллатIнащал­сса цала БМП-2 дучIаврия хъинну ххари хьусса. Ванан мукунма бувчIлай бивкIун бур цаннагу, милицалтрангу цуксса нигьачIаву дуссарив ва та­гьардануву. ЦIуссалакрал райондалий, циваннив, аьрал хъинну чанну бивкIун бур. Взводрал командирнан бувчI­лай бивкIун бур 13 аьраличуная хьу­сса Виваллил аьралуннал заставалун ва Да­гъусттаннал милицанан цачIу цаласса цала буллан багьантIишиву. Шикку къуллугъ буллалисса ххювагу гьантлул дянив аьралитурал щарнил агьулданущал дусшиврийсса хIала-гьурттушиву хьуну дур. Мунияту дакI цIийгу бивкIун бур властирдал ополчентурахьхьун (400 лакрал, 267 яруссаннал ва 140 чачаннал къатравун) дахьва 5 карабин СКС буллусса кIул хьувкун.
Цала ярагъгу Галайти шяраваллил хьхьичIсса зунттуйн бурган бувну бавцIуну бивкIун бур Ташкиннул аьралитал, амма сентябрьданул 5-нний боевиктурал гьужум мичча къабувну бурча, хар-хавар бакъа, къин­ттуллуха, Гьамиящиял чулуха бувну бур.

Мах ххулув кунна ччурччуну най дия
Гужру, гьай-гьай, архIалсса къабивкIун бур. Бое­виктурачIа биялсса ярагъ, гранатометру, 3-4 инсаннан цану рациярду диркIун дур. БМП-лул цIу тIиртIуну дур боевиктурайн, КПП-лийсса милицалтгу шалклуву жандалия ка гьаз дурну талай бивкIун бур. Му биту-ххитулуву ивкIуну ур КПП-2-лул хъунама АхIмад Давдиев.
Боевиктал байщун бан аьркинну диркIун дур гужсса артиллериялул ва минометный батареярдал цIу дишин, вертолетирттая рищаву дан, иш кIулсса спецназ гьуртту бан.
Ярагъ чансса, ца БМП-лул ва 30 аьраличунал кумаг бакъа бакъасса милицанал КПП-дал ахир цукунсса хьунссарив чIалай бивкIун бур. Ташкиннун бувчIлай бивкIун бур чачIав кумаг къабучIантIи­шиву. Мунал саллатI тIурча умудрай бивкIун бур ца лахIзалува някIсса ссавний федерал аьралуннал вертолетру чIалантIишиврийн, миннул рищаву дурну, боевиктал неххал тия чулийн лихълахъи бантIи­шиврийн. Юх…
МилицалтрачIа къуртал хъанан бивкIун бур ярагъ. Къачагътурал бувгьуну бур шяравун нанисса ххуллувусса КПП ва ПОМ.
Лахъазанттуйнсса гьужумгу гуж хьуну бур. Шяравун бувхсса боевиктал, бачIва бувксса милицалтрал къатравун бухлай, тиву думур-ичIаллил кьай, биту-ххиту дуллай бивкIун бур. Милицалт яхъанахъисса къатрал дарвазардай хьхьичI кьинива «М» букварду бивхьуну биятIар боевиктурал чул був­гьуминнал.
КIира ссят ва ххишалагу хьуну дур БМП-лул боевиктурайн цIу дирхьуну. Яла цIу ларчIун дур цицIухра. — ХхалабакIу ччувччусса хханссия. Мах дия ххулув кунна ччурччуну най . КIукун мах ччуччайшиву къакIулссия, — тIий буслай бур кIа сурат ккаркми. ПIякь тIун диркIун дур БМП-вусса снарядру. БМП-ву 11 инсан ивкIун ур, механик-водитель сагъну уна ччувччуну ур. КПП-лия милицалтрал битлай, мюхчан буллалисса Ташкиннуща ва махъми аьралитураща, щавурду дирмигу лавсун, лахъазанттуя КПП-лийн бучIан бювхъуну бур. Ярагъгу кьабивтун зувагу буккияра, оьрусгу булара учин боевиктурал КПП-лийн гьан бувну бур шяравасса оьрму-хIал лавгсса, махъ нанисса инсантал. МиннацIа милицалтран кIул хьуну бур шяраву 200 боевик ушиву, ми, машинартту, тракторду дуцIлай, шярава иникьали, къама ласлай бушиву. Вайннан бувчIлай бивкIун бур цала КПП-гу бигьанма ппив-ххив бантIишиву. Пикри хьуну бур шяравун бувххун талан. Укун, КПП-лийн бувкIсса шяраваллил жяматращал хIала бувххун, 18 милицанал зузалагу, 30 виваллил аьралуннал аьраличугу, КПП-лува бувккун, шяравух ппив хьуссар. Вайннан кабакьу бувну бур шяраваллил халкьунналгу. Алхулаев Шамиллул цIарава бу­ккан бувну бур ца саллатIгу, цаппара милицалтгу. Милицанал янна ликкан увну, цала шардасса янна-ус лаххан бувну, уккан увну ур 8 инсан. Милицалт лавгун махъ, са­ллатIгу, хIухчил ттархьгу дуллуну, яттил хъирив ачин увну ур Герзеллал ла­мучIан, федерал­турачIан ияннин. Ташкин 4 саллатIнащал кIучI хьуну ур Аьбдул ХIам­затовлул къатраву, чIаркIнил чардагърай. Гранатометирттава цIу дирхьуну, боевиктурал ппив дурну дур чIаркIнил магъи. Муниннин секундирттал хьхьичI вара хIаятраву, щавурду дирну, рухI дуклай унува, боевиктурал командиргу бивтун увтун, жан дуллуссар милицанал сержант Аьбдулкьасим МахIаммадовлул.
Ташкиннухь боевиктал тIун бивкIун бур: «Жуща цIана зу циняв му буний ччуччин бюхълай бур, жу зу сагъну битанну, канийн бучIарча. ЖучIа къучагъсса оьруснал саллатIнал хIурмат буссар».
Ташкин боевиктурал цуппа-ца мукъуйн вих хъанай къаивкIун ур. Амма га пикрилий ивкIун ур ца унугу саллатI сагъну личIаврия. Боевиктуралгу къатрал лагма рургьуну, саллатIначIагу ккулла-янсав къуртал хьусса чIалай, къатрал залуннал чIаххувчу Чалави лавгун ур боевиктуращал ихтилат бан. Миннал махъ буллуну бур оьруснайн ка къащун. Ташкин ва мукьагу саллатI автоматирттащал кьатIув бувккун бур. ХIаят­раву хьунаавкьусса Чалавинахьхьун Ташкиннул дуллуну дур цалва кулпатрал ва душнил сурат. Боевиктурал, миннаща ярагъгу зевххуну, ххюягу мигу, АьтIикат ТабиевачIа кIучI хьуну ивкIсса Алексей Полагаевгу лагма рургьуну КПП-лучIан бачин бувну бур. Аьщун бизан ми ца-цаних буккан буллай бивкIун бур.

Оьсса зулму
Ми аьщун бизансса амру баяйхту Чалави, ххяхлай, леххаву тIий ивкIун ур: «Зу ми сагъну битанну куну махъ буллуссар», — тIий.
— Утти вайнналсса буллан­сса чIун дакъар. Вайннал БМП-лул чIявусса жулмигу ливтIунни, — куну бур боевиктурал.
ЧIила дирхьусса чIумал саллатI цала цивппа бувгьуну, кьянкьану бавцIуну бия тIар, цIими бишияра тIий, лергъа тIисса бакъаятIар. ТIюхчардал шяраваллил жямат, хъанахъимунийн вих бакъа, бан-бит бакъа банд лавгун бавцIуну биятIар саллатI аьщун бизлазисса кIанттур­дая 60 км манзилданий. Мунияр гъан хьун битлай къабивкIун бур. Махъа-махъ аьщун изан уккан увсса саллатI, хъит-шит куну, боевиктурал канища итххявххун, ливхъун ур. Амма щаву дирсса му иривну, ххюрхху увну бувкIун, мунацIухссагу бувну бур. Жаназарду зия хъанан диркIукун, шяраваллил халкь лавгун, миннат бувну бур, жул шяравун оь багьантIиссар, ми жаназарду дуччин ласун битияра тIий. Школалул директорнал заместитель Макьсудов Мямма школалул машиналий АхIмадов Аьлиханнущал лавгун, боевиктураща ларсъссар миннал жаназарду. Шяравун буххайхту, шяравасса инсанталли тIий, мува машиналий щяивтун, шярава уккан ув­ссар Алхулаев Шамиллул цала подвалдануву кIучI увну ивкI­сса кIия оьруснал саллатIгу. – МинначIа ттизаманнул японнал рацияртту дия. Га цIана оьвчайва хъуниминнайн. Яла итаба­кьайвав, -тIий буслай бия тIар ми. Шяраваллия 2 км архну федерал аьралуннал КПП бусса кIанайн диян дурссар аьралитурал жаназарду.

Вирттаврал аьпа абад буллай
Вайнна жулла аьрщарай, жулла шяраваллу боевиктурая мурахас дуллай къучагъшиврий жанну дуллусса оьруснал саллатIнал цIарду.
1. 10-мур мотострелковый роталул командирнал хъиривчу, взводрал командир, хъунама лейтенант Ташкин Василий 1976 ш. увсса.
Къуртал бувну бур АьФ МВД-лул Новосибирскалийсса Высшее военное училище. Бур кулпат ва душ.
2. 10-мур м\с роталул ляли­чIисса бигарду биттур байсса 4-мур батальондалул стрелок, рядовой Кауфман Владимир.
3. 10-мур м\с роталул ляли­чIисса бигарду биттур байсса 4-мур батальондалул стрелок, рядовой Липатов Алексей.
4. 10-мур м\с роталул ляли­чIисса бигарду биттур байсса 4-мур батальондалул стрелок, рядовой Эрднеев Борис.
5. 2-мур м\с роталул ляличIисса бигарду биттур байсса 1-мур батальондалул механик-водитель, рядовой Полагаев Алексей.
6. 67-мур аьралий частьрал спецназрал 3-мур группалул стрелок Анисимов Константин.
— Махъсса шиннардий жул краеведтурал хъуннасса даву дурссар жула шяравасса Алхулаев Шамиллул ва ХIамзатов Чалавил ххассал увсса ххюягу аьраличуная кIул буллай. Жу цимилагу чичарду АьФ-лул МВД-лул Кадрардал управлениялийн, АьФ-лул виваллил иширттал министр Рашид Нургалиевлуйн, АьФ-лул генеральный прокурор Юрий Чайкайн, АьФ-лул Обороналул министерствалул аьралий прокурор Сергей Фрединскийн. Жаваб ца дия: «Му кьюлтIсса информацияр, цичIав бусан къахьунссар», — тIисса. Жу мунийну паракьат къавхьуру. Чичарду, хьхьичIвагу жунма цаппара затру кIул бан кумаг бувну бивкIсса, Аскет ИсраиловлучIан (Старший следователь по особо важным делам Генпрокуратуры РФ по РД). Ванал бувсунни щичIан, чун чичин аьркинссарив. Жунма аьркинмур балжину кIул бан бювхъунни ттуща 7 шин ларгун махъ, Аьра­сатнал Генеральный прокуратуралуву ляличIисса агьам­шиву дусса иширттал хъунама следовательну жула школалул ученик Тугъаев Тугъай зун икIайхту. Ванал бувсунни жухь гьарица аьркинмур.
КIул бан бювхъунни жуща жула халкьуннал ххассал був­сса аьралитураягу. Вайнна ми оьрчIал цIарду:

1.Пидяков Андрей
2.Черновин Владимир
3.Иванов Алексей
4.Зорук Анатолий
5.Крапетян Вардан

Вай циняв оьрчIачIан жу чивчу­ссар чагъарду, мукунма жу чичарду «Тухчарская Голгофа русской заставы» тIисса очерк чивчусса аьралий журналист Роман ИмощенкочIан. Жаваб дучIан дурар. Жуща дахIаву дан бювхъунни цалчинсса ва кIилчинсса Чачаннал дяъвилул ишру аьч буллалисса, миннуя чичлачисса отставкалий­сса полковник Виталий Носковлущал. Дяъви къуртал хьуну махъ му жучIан увкIун уссия. ЦIанагу ча­гъарду чичлай буру.
Краеведениялул даву дахьра дайдирхьусса ппурттуву ххуй­сса кумаг хьуна Муслим Даххаевлуя ва мунал хъиривчу Абакар АьвдурахIмановлуя. ЦIанагу бур ми жул даврин кумаг буллай. Абакар АьвдурахI­мановлул тарихрал ишир­ттацIун бавхIусса кIанттур­дайн биян жун буллунни «Газель». ХIакьинусса кьинигу ар­цуйнусса кумаг бай Муслим Даххаевлул. Каши ххи даннав цал. Жул пионертурал организациялул дахIаву дурссар Ташкин дуклай ивкIсса Топчихинский школалул дуклаки оьр­чIащал, чагъарду чичайсса Липатовлул ниттичIан, Ташкиннул кулпатрачIан ва душничIан. Шанна шинай лув-ялув ТIюхчардал школалул бувгьуссар райондалул следопытътурал слетрай цалчинсса кIану, Щалагу Аьрасатнаву баян бувсса жагьилсса исследовательтурал конкурсрай гьуртту хьуну, жул школалул ученица ПатIима Дадаевал бувгьуссар цалчинсса кIану. Мунил ларсъссар арцуйнусса бахшиш ва 1-мур даражалул диплом.
ЦIана жул следопытътал хъирив бизлай бур жула шярава арх дакъа руртсса аьралий вертолетраву М-26-ву ивкIсса кIиягу летчикная кIул буллай. Фамилияртту кIул дан бювхъунни, кIул буллай буру миннал нитти-буттая, кулпатирттая, оьрчIая, дуклай бивкIсса школардая. Чичару чагъарду миннал командирнайн. Ми къуллугъ буллай бивкIсса вертолетир­ттал часть Буденновскалий дур. Гичча уттигу жул чагъарданун жаваб къа­дуркIунни, — буслай ур краеведениялул кружокрал каялувчи Загьиди ХIаммадов.
Кабакьиннав, Загьиди Щайх­махIаммадович, ина дуллалисса захIматсса, бусравсса даврин.

P.S. Оьрус саллатI аьщун бивзминнавасса Арби Дандаевлун оьрмулухун дуснакь ансса танмихI кьувкьуссар.
Мукунмасса танмихI кьувкьуссар 2002 шинал октябрь зуруй саллатI аьщун бивзсса Тамерлан Хасаевлунгу. Ва колониялий къуртал хьуссар.
2005 шинал 25 шин дуснакьраву дансса танмихI кьувкьуссар саллатI аьщун бивзсса Ислан Мукаевлун.
Андриана Аьбдуллаева
№38 «Илчи» 2009 ш.