Маз миллатрал хьхьичIра-хьхьичIсса хъусгур, лишангур. Ва аксиомар. Мазращал духлаглагиссар миллатрал культурагу, цIаннаву личIлачIиссар тарихгу. Цикссагу, хъуниссагума, миллатру тарихраву бухлавгссар мазращал архIал. Жула ялунгу му кьисмат бивнува бур. Жува ялунсса оьрмулуву щивух хIала хьуну гьанавав, щийн кIура баянавав тIун бикIара.
КIулли рязи бакъассагу, аьй дулланссагу, му мукун бакъар тIунссагу патриотътал буккантIишиву. Ттунгу, щиннияргу, мукун хьуну къаччива. Амма оьрмулул, чIумул иш муна мукун бушиву аьлттуну ккаккан буллай бур. Махъунмайсса ххуллу сайки ливчIун бакъар. ВичIи дишара жухра. Шяраваллавува оьрус маз бакъа бакъар.
Лакку мазрай буккайсса кказит-журналлу гуж-къиялий, ялув бувхIусса кунма, хIукуматралгу, цаппарасса спонсортуралгу кумаграйну бур цалссагу уттавану. Лакку мазрай, хIакьсса шаэршиврул даражалий назму чичинсса инсан вания тихунай укканшивурив хъинну ташвишсса иш бур. Кьиссарду, романну чичинмагу чIалай акъар. Маз уттавану личIаншиврул га ишлану, сагъну бикIан аьркинссар, оьрмулущал архIал баххана хъанай, авадан хъанай. Маз яхъананшиврул га ишласса кIану, билаят, “языковая среда” дикIан аьркинссар. ХIакьину жула иш мукун бакъар. Духларгун дур му “языковая среда”. Ва замана байбишиннинма халкьуннал ляхъан бувну бур дардирайсса шамма: “Яхсайлия ялавай оьрус улча ччуччиннав. Цал ялавай лавгума, Лаккуйнай зана къашай”, — тIий. Лаккуйн зана хьун ччинангу (балики мукунсса буккарча) бигьа бакъар. Каши-кьудрат ххими нукIува Лаккуйсса аьрщарал заллухъру хьуну бур
ЩийчIав аьй дуллан, цайми аьйлулу бихьлан ихтияр ттухьгу дакъар, на кунмаминнахьгу дакъар. Оьрму укунсса ялун бувкIун бур. Мюрщи миллатирттал мазру, цалчин, хIукуматран аьркин бакъар. Жуламур дакъа, цинярдагу хъунисса хIукуматирттан. Цуксса халкь хIала бувххун, ца лавхьхьуну, ца мазрайн бувкIун бурив — му бур гьарцагу хIукуматрал мурад. Мукунминнал ялув бацIаву дан бигьар.
ЖучIавагу, садикрава тIайла хьуну, лагмава оьрус маз бур. Шавату гуж-къиялий чан-кьансса маз лахьхьин бувну учIарчагу оьрчI, садикрал, яла школалул, яла цила оьрмулул чара бакъа оьрус мазрайн уцлай ур. Оьрус мазралмур къия ялтту дуклай дур.
”Маз кулпатравур лахьхьин аьркинсса. Маз къакIулшиву — нитти-буттайсса аьйри”, — тIий бур. ТIайлар, гьакссагу тIайлар. Амма, масалдаран, оьрус мазралмур къайгъу так нитти-буттахун бувтун бакъар. Гьарца дуклакисса кIанай хъуннасса тIалавшин дур га лахьхьаврин. Ниттил мазру тIурча, сайки цахунма цивппа бивчуну бур. Гьай-гьай, дур дарсру учкъуларттай. Амма зу вичIи дишарала ми дарсирдах. ЦIуххарала ми учительницахъахь, хавар бурив зун лакрал фольклордания, цими лу буккарду лакку мазрай, циксса кIулли лакрал чичултрал цIарду? Бурив зучIа Эса Аьбдуллаевлул итабавкьусса лакку мазрал словарь — мукъузанну? Зу хъинну пашман хьунтIиссару. (Ялтту бучIияра, на цинявппагу учительницахъая гъалгъа тIий бакъара). Масалдаран, уттигъанну лагьну-макну кIицI лаган хIарачат буллай бивкIру (уттигу буллантIийгу буру, ва бала-хатIасса азар-пандемия яла лагайхту) лакрал шаэр, чичу, аьлимчу Абачара ХIусайнаевлул ттуршра шинал юбилей. Лакку хъамигу зузисса Республикалул библиотекалул Краеведческий отделданий щинчIав ганал юбилей, цIа дакIнийн дагьну дакъар, я юбилейрайнсса ганал луттирдал стенд дакъар. Мува кьисмат бикIанссар ялун наними вайми лакрал шаэртурал, чичултрал юбилейрдангу. Масалдаран, ялунчIил лакрал цIанихсса шаэр, лирик Мирза МахIанмадовлул ттуршра шинал юбилей дур.
Маз жула цуппагу биялну ссуссукьу хьуну бур. БуначIагу жучIава му, авадансса, ччимур тема виттирикIинсса, ччимур пикри аьч бан каши дусса бакъарча, лагь-максса, кухнилул, ичIаллил кьаралданул маз бур. Щин кIулли хIакьину, масалдаран, лакрал шяраваллан, цала щархъал кIани-кIанттурдан, зунттурдан, ар- майданнан, ратI-ккутIан цIарду. Щин кIулли лакку мазрай уртту- щинан, лелуххантран, багьу-бизулуву ишла даймунин цIарду. Мазгу сагъсса затри. Га жула оьрмулул суратри. Га щурун аьркинссар.
Банмур, валлагь, ттунгу къакIулли. Буссарив, букканссарив жула дянива ци-бунугу бан шайсса, лакку маз, ниттил маз сийлувун бутан кьудрат дусса инсанталгу къакIулли. Интернетраву, Фейсбукраву, бур, цив цIуллу бивухъул, лакку мазрай чичлан хIарачат буллалисса оьрчIру, жагьилтал. Амма миннал маз, цуксса хIайпнугу, хьхьичIава учайсса бивкIсса куццуй, “цIахъарачунал маз” бур. Оьрус мазрая лакку мазрайн къиялий дурцусса, цалла ликкурай цирда къадарцIусса куннасса калимартту, лакку мазрал мархха-гьану къакIулсса. Миннангу, гьай-гьайкьай, хъунмасса барчаллагь. Шаймур буллай бур. Ччай бур. Гъира буну бур.Аллагьналгу кабакьиннав. Лахьхьин ччинал лахьхьинтIиссар. Агарда лакку мазрайсса литература, кказит ккаларча.
Амма, ттула чIивисса аькьлулул кьукьлакьисса куццуй, жула ялун нанимур никиравасса чIявуми дардирай бакъар цанма ниттил маз къакIулшиврияту. Гьарцагу кIанай ишла бан шайсса, мяйжаннугу “великий и могучийсса” оьрус маз бур. Лакку маз лахьхьаяр, ингилис маз лахьхьавриву къулайшин дур. Щаллара дуниял тIитIин най дур. Мазру кIулшиву, махъ бакъа, хъуннасса рувхIанийсса аваданшивур. Интеллект ххи шавур. Миннувух виламур мазгу, миллатрал мазрацIун бавхIумургу кIулну бухьурча, ина ми хъунисса каши-кьудратрал заллуну ккаллисса миллатирттавух архIалну хIала ухлахиссара.
Электоратрал дакIурдивун кьутI учин ччисса чIумал, депутатътурал, политиктурал, къуллугъчитурал, чара бакъа, кIицI лагай миллатирттал мазру буруччин, лахьлан аьркиншивугу. Мукун тIий увкIун уссия Рамазан АьбдуллатIиповгу. Амма щала му масъала щаллу баншиврул бувсса “захIмат”, миллатирттал кказитирттал лагругу чан дурну, редакциярдал бюджетгу чIиви личIан бувну, редакциялул зузалтрал харжигу ссуссукьу баву хьуна. Утти тIурча, зузира, тIутIайх дичин дуллалияра зула миллатрал культура. Ххуйсса зузала арцу дакъанагу зун икIайссар. Мукунсса бухьунссия хъунмур пикри. Хьуссарив микку депутатътуращагу, цайминнащагу къабучIирхха учин? Юх, къавхьуссар. Журналистуралгу цала кьурчIисса кьадар къачча-ччайна кьамул бувссар.
Жул заманнай ишлану бикIайва, ай, “ЦIахъардая ялавай бучIи къалякъайсса лакку маз” тIисса махъру. Амма тани шяраваллаву байбихьулул классирттаву дарсру лакку мазрай дикIайссия. Танира, лакраву цала мазрахсса къулагъас чанну чIалай, МахIаммад-Загьид Аминовлул чирчуссия “Я бил на городе, четири шинай. Вот забил мат язик. Гъалгъа тIун къашай” тIисса хъярчийсса назму. Халкьуннаву ялагу дия “Разве можногъар, дадей, вай каруннах оьл ттизин” тIисса калима.
Мяйжаннугу, цири чан хъанахъисса жунна, лакку мазран кIанай жува оьрус мазрай гъалгъа тIурча? Жагьилний бувккуссия хавар, бургъилу цала чурххая дагьлагьисса ххют иблисран дарххусса инсанная (Альберт фон Шамиссо. “Необычайные приключения Петера Шлемиля”). Цири чан хъанахъисса, ххют дакъахьурча, яла гьарзат вийра, вичIара дунува. Амма га инсаннан яла цала ххют архIал дакъасса оьрму, дунияллул ххазина щала цала бухьурчагу, оьрмуну чIалай бакъар. Жувагу, агарда жула цIа цамур журалий учирча, дяйкьин дарча, гацIана аьйкьума тIайла ацIан уллай буру. Гьай, балики, ттуйн ссурхIири щар учирча, нагу, чара бакъа, ”Юх, юх, на лакку щарссара” учинна. На лаккушиврул цалчинна-цалчинсса лишан тIурча, ттул ниттил мазри, лакку мазри. Му мазрай учайсса балайрдур, саннардур, учаларттур, ссигърир, хъярч-махсарттур, назмурдур, шеърирдур, лахъи балайрдур, кьиссардур, хавардур. Ттаттахъал, бавахъал насихIатрур. Щалагу ттул дакIнил тагьарди. Ганил видуцIавур, аваданшивур. ЛяличIишивур. Ттул миллатрал тарих куртIшиврул хIакьсса барашинни. Акъания, циванни дунияллийцири хъуни миллатру цайми цаламур мазрайн буцин хIарачат буллалисса. Цанчирча мазращал архIал вай гьарца кIицI ларгмургу духлагайсса дуну тIий. МиннуцIа хьусса байчарасса мюрш миллатругу хъуниминнувух бакъа чаралий хIала буххайсса буну тIий.
Лавгмур итталу бакъахьурча, миллатрал ялун бучIантIимургу ,миллат хIисаврай, бакъассар. Лакку маз лакрал тарихрал лавгзаманалувунсса ламур. КьюлтIмуниясса кьункьуллул кIулар. Маз бухлавгукун, жува азардахъул шиннардий салкьи хъанай диркIмуницIа — тIул тIабиаьт, багьу-бизу, хасият, жула культура, литература — гьарзатрацIа хъанахъиссару. Оьрус мазрай бакъар лявхъусса “ПартIу ПатIима”, “Камаллул Башир”, “Уссу Аьли” ва цаймигу жула лахъи балайрду. Цамур мазрай бакъар МухIуттин Чариновлул “Агь ттул буттал кIануй”, Курди Закуевлул “Хъявринсса ччаву”, Гьарун Саэдовлул “Къалайчитал” ва цаймигу жула литературалул ттиркьюкьив чивчусса.
Цамургу, дакI оьттун руцлаци дуллалисса масъала. ЧантI кусса, каши дусса миллатру, заманалуха лавхьхьуну, цала рувхIанийсса хъусру “цифрардайн” дуцлай бур. Азардахъул шиннардивух жучIанна дуркIмур абадлий яхьуншиврул хъуни миллатирттал мазурдийн дуцлай бур. Жува миккугу цIанну ливчIминнавух буру. Библиотекарттавусса, ягу шаппа-шаппасса луттирду, укунмагу чан ливчIсса, чап кусса, хъунив хьусса, тIавтIсса чIумал, миннул хIакъи-хIисав дансса чув лякъинтIиссарив? Бувагу къабивкIшиврун ккаллиссар яла Гьарун Саэдовгу, МухIуттин Чариновгу, Ирвагьин-Халил Кьурбанаьлиевгу, Курди Закуевгу, Юсуп Ххаппалаевгу, чIявусса цайми-цаймигу лакрал шаэртал, чичулт. ЛичIанссар ца оьрус мазрай чичлай ивкIсса Эфенди Къапиев. Мугу ци миллатрацIун аьхIинссарив щин кIулли.
Туну, банмур цири учинссар ва макьала ккалаккинал. Ина тIимур жун жунмагу кIулли. Жугу дардирай буру, дардирай акъанал “Илчи” къабуккайссарча, банмур буси куну.
КъакIулли. Так дакIнийн багьай, аькблу-кIулшилул яла бувччуминнан ккаллисса жугьутIиял, кIиазарда шинай хъамабивтун, диндалуву бакъа къаишлану бивкIсса цала маз, иврит, уттава буккан бувну, дунияллийх машгьур буллай бур. Да, та маз ябуллай бивкIссар диндалул луттирал, “Тавратралгу”. Жулагуния дур ччимур миллат хIайран бансса фольклор, шеърилугъ, литература, журналистика. ВаницIун лавчIун, ва гьанулун лавсун, хьунссияхха маз ябан. Амма миккугу жугьутIиял цала миллатрах, диндалух, мазрах, тарихрах, культуралух куннасса ччаву жувурагу дикIан аьркинни. Ми бакъа, цаймигу бур миллатру, жуярва мюрщиссагума, мазру бухлавгсса кIанава бурувччусса. Так му ца-кIиннаща дан шайсса давуну чIалай дакъар. Микку, бюхъавай, циняв хIала буххан аьркинни.
Бусияракьай, туну, зугу зуламур пикри. ДачIра дара дакIру. Балики лякъин жунма ва балаллуща ххассал хьунсса хIакьсса ххуллу.
К. ХIусайнаева