М. Хачилаевлул «Илчилул» корреспондентнахьхьун 1999-ку шинал дуллусса интервьюрава

МахIаммад Хачилаев

• Къапкъазуллах къанихсса я буруган буллалисса гужру ххишалагу, чIявугу хьуну бур хIакьину. Къапкъаз АьрасатнацIа буцан баврих къювусса империалист паччахIлугъру ялунна лирчуну сукку тIий дур хIакьину. Сайки щалва Каспий хьхьирил шельф бувгьусса навтлил къат дуссар тIар ляркъуну махъсса чIумуву. Мичча нанисса бур дяъви буллалиминнал ва бан ччиминнал мархха-ххуну.

•  КутIану учин, хIакьину хъинну чIявуссаннан, къапкъазуллал миллатругу бакъанма, аьркинну бур цуппа Къапкъаз – географиялул единица хIисаврай.

•  Жува хIакьину ялапар хъана­хъисса чIун муксса махIатталсса, муксса махIасарасса дурхха, хIатта инсан цалва яруннан чIалачIимургума чIалачIисса бурвав, вичIан баллалимургума баллалисса бурвав тIисса кIанттайн утлай ур. Лагма-ялтту хъанахъисса иширттал жува кувни жуйнма жувагума вихшала дишин битлай бакъару, вих хьун битлай бакъару. КъакIулли ча нанисса дуссарив ми хIикматшивуртту, ци кьисасрая нанисса дуссарив. Бюхъай укунсса чIунгу Аллагьнал жуйнна чIумуя чIумуйн ликкан дайсса дикIангу, тикрал шайсса дикIангу…
Ттул уссу Надирдулгу, ттулгу цаппарасса ххуллу-ххуттаву дунияллухсса ябитаву ца ахир мурадирайн дукIлакIисса дакъар, жу цаннай ца къабакьлакьисса кIанттурдугу чансса къашайссар. Амма, мунищала архIал, хъиннува чIявусса буссар жул пикрирду цалийн букIлакIисса кIанттурдугу, ца кьиматрай кьукьлакьисса ххазинарттугу. Ва хIакьинусса иширал, ситуациялул хIакъираву тIурча, лакрал миллатрал цукунсса чул бувгьуну бурив, мукунсса чул бувгьуну буссару жугу. Цамур кIану, цамур ххуллу цукунчIав бикIан къабюхъайссар. Жу хьхьичIва-хьхьичI гьазгу бувсса, лахъгу бувсса жулва миллатралгу, мунищала архIал бивзун нанисса бакъа, ссапаргу жул цамур къабивкIссар тачIав.

•  ТIайлассар, ва цIанасса хIукуматрал, хIукуматрал бакъача, хIукуматрайсса цаппара ишккаккултрал хIарачатрайну, Надир, Дагъусттангу кьабивтун, архну ацIан багьну ур. Ттун ттуннагу хьун дурунни цимирагу провокация. ХIасил, жу, Хачилаевхъул, так бушиврия ццах увкусса цаппара кланнал лидертурал букъавайсса бакъар, жу оькки-ккаккул бан, гъагъан бан. КъакIулли, бюхъай жу чIивисса миллатрал вакилтал буну тIий бигьа бизлай бикIангу. Амма хасну му миллатраясса буну тIийгу жул хъинну хъунмасса пахру буссар, циксса захIматшивуртту ккаклай духьурчагу, жу тачIав бакIру хьхьичIун къадирчуссар, дигу-къадичIантIиссар. ЗахIматшиву арумтурайнни ликкайсса, лирккувкун, духIанссагур чувшиву дикIан аьркинсса.

•  Миннал цалва учай, жу, валлагь, вахабистал бакъаруча, жу марцIсса исламрал чул бувгьумиру куну, жу яла хIакьмиру, тIайламиру тIисса бур миннал гъалгъа. На къавихра миннайн, къавихра миннал кIунттил бувгьуну нанисса ярагъуннийн. Кьу­ръ­андалул цумур аятрайри бусса, ина лавгун та инсан ивчIа, тIий? Ча-бунугу личин бувну цуппалу­сса ца хха, муницIун бахIлай бур цалва бартбигьин ччисса хумар-хияллу. Цалгу-кIилгу къавхьунни ттул миннащал цащалвагу бяст багьсса кIантту. Масала, ми бур ттухь, ина Мубараксса Кьуръандалуву чивчумур биттур циван къабуллай ура тIий. Чув чивчуну бур тIар гикку гъазават бува тIий. Я, ина Аллагьнал яивуй, тIий ура на ганахь, му гъазаватралгу дуссар арулцIалла мяъна, миннувату га яла тарсмур, таккаппурмур циванна ина цIалхъанну язи дугьлагьисса? Цал гъазават байбиша ина, гава Кьуръандалуву тIийкун, виятува, вилла мяърипатраяту, дакIнивату. Байбиша му хьхьичIва-хьхьичI вила вивату. Инава ци зузисса урав, цукун ялапар хъанахъисса урав – мичча.

•  Дунияллий цайми-цайми паччахIлугъру цанничIан ца гъан хъанай, интегрировать хъанахъи­сса заманнай, 21-мур ттуршукулий инсаният ялапар хъанан нанисса заманнай, так ца шариаьтрайнусса муххал пардавгу хьхьичIух лирчунурув жува щябикIан аьркинсса?
ТIий бур ялагу, жунна ислам инсан чIяву-чIявусса бунагьир­ттацIа марцI аншиврулли аьркинсса тIий. Ислам дикIу, ххачпарас дикIу, буддизм дикIу, динну дунияллийн дурккун хьуну дур азардахъул шинну, амма бунагьру царагу диндалул инсаннаву ттигу-шилагу бухлаган бувну бакъар.

•  Жувува, жулла дакIурдиву чара бакъа Аллагь икIан аьркинссар, Аллагьнайн дирхьуннасса имангу дикIан аьркинссар. Кьуръандалуву дуссар укунссагу аят, ттунна дакIнийсса куццуй, оьрусрайра учинна: «Сотрудничай в добре и процветании, не сотрудничай во зле и разрушении».

•  Жула ппухълуннал жуйнма бувсса аманат ччимур миллатрал наслулул дахIалай чинну бюхттулсса аманат бур. Му бюхттулшиву жувурагу, жулва оьрчIавугу хурда хьун къаритавур жуйвасса яла хъунмамур бурж. Цуксса жунна захIматсса, цуксса жапасса чIун дуркIун дурив, мукссара хъуннасса дикIан аьркинссар кувннал кувннахсса ччаву, ччишиву.

 


МахIаммадлул чичрурду дай жужрава

* * *
Цуксса ххуй-хъинсса урив инсан, мукссава чанну нигьагу усайссар му бивкIулия.
Л. Толстой
* * *
Лажин лажиндарайн инсанная цIарду дуллалаву – му лажин ляхълахъавур.
Аристотель
* * *
Инсантураву ца яла ххуйма – му цайминнангу хъунмасса хъинбала баймари.
Ч. Диккенс
* * *
Инсаннал цинявппагу гьавас-асардава яла гужмур – му эшкьир, цанбакъарча мунил цила биялалухьхьун цалархIал ласайсса буну тIий инсаннал бакIгу, дакIгу, чурхгу.
Вольтер

* * *
Аькьилсса инсаннал цамунангу къабайссар щил-бунугу цанма къабувну ччимур.
Конфуций

* * *
Къамуксса захIматссар дуснахлу жан дулун, амма биялну захIматссар цахлура жан дулун лайкьсса дус лякъин.
Э. Бульвер-Литтон


Даниял Магьдиев

Хачилахъал МахIаммад

Парча

Ттявх кунни ттупанча куклусса канихь,
Вярттува ливчунни нач дакъа ккулла.
Увтунни Виричув, левщунни архIал
АцIазарва ганал бюхттулсса пикри.

Бявкъусса, пашмансса хавар ца хьхьуну
Щала дунияллийх левххун лавгунни.
«МахIаммад акъассар» тIисса мукъурттил
Хьхьу ва кьини хIала духхан дурунни.

МахIаммадлул хавар вингу кьувтIурив,
Ав-ав тIий дурахха, хъуннархьу Хъуннех?
Лавмартсса бивкIулул щавурду дурив,
Кьус бивкIун бурахха, ххуллуцIсса щавщий?

Ттуруллах лабикIу, ВацIилу-Зунттуй,
Вила бюхттулшиву щинчIав ххал къахьун.
МикIиралу кIучI хьу, ТтурчIиял майдан,
Интнил ххаллилшиврул хъяхъа чин къабан.

Ханну малехларда, бюхттулний барзуй,
Лавмарт вила чIарах бигьлай лякъайча.
Макьанну кьарити, чIу тIааьн ссулий,
Лакрал зунттал утти дягъу лархссарча.

БувчIунни анжагъсса ца лахIзалуву
Дагъусттан цакуну мискин хьушиву.
Чувшиву ххиранал гъаргъунни дакIру,
Лавмартсса кьанкь дунал гьаз дунни бакIру.

Буттахъал тIутIимур тIайласса хьурчан,
Вил хьхьичIун увкхьунссар Мюртазааьли –
КIия нарт, кIия дус, кIия виричув,
Хъямала багьхьунссар алжаннул арив.

Хъунмасса барчаллагь вил нитти-буттан,
Ххаллилсса виричув загьир ан хьусса,
СсайчIав мяш къавхьуну, захIматсса чIумал
Ина Дагъусттаннан улун бювхъусса.

Буттахъал бивхьусса жегъир ххуллурдайх
Лахъаванна цал-цал кIа ХIалли-БакIуйн:
ХIал дакIний буссаксса, барзунттал ялтту
Вил аслан хъаттирдай гьава баванна.

Шяъван Оьмаров

* * *
Ина увсса ниттин алжан нясиври,
Машгьур хьунма айсса кьини увну тIий.
Миллатрал цIа лахъ дан цIаравун ххявхма,
Кьадиртунни ина пана дуниял.

Цуксса ххари хьурвав ина къаччими,
Ина яла лавгун рахIат хьун ччими,
Дусталлу тIий, чIарав щябикIлай бивкIми,
Нигьал бакъа такIуй кьадру бакъами.

Ччиту бакъа чIаркIув, кIуллал тIуркIурду
Мяйжан хъанан бивкIри жула миллатран.
КъакIулнангу ина утти кIул хьунна,
Цукссава цIакь бусса ина ивкIссарав.

Къавхьунна жущагу ина уруччин,
Къархьунни ядуван Лайлатул кьадри.
ДакIниву пикрирду чумартсса буна,
Къума буркIунттал вив ина лавкьунна.

Шанашу, жул пахруй, жугу дакIнийну,
Къума дакIурдищал жугу зананну.
Абадул абадлий чIун дучIантIиссар,
Вищал алжаннаву хьунабакьинсса.