Ванал буттан Маресьев кIулну ивкIун ур

НурмахIаммад ХIайдаров дуклаки оьрчIащал

Ххувшаврил байрандалул гьантрай уттинин цимирагу ацIрахъул шиннардил дянив хъанай диркIсса ветерантуращалсса хьунабакьавурттугу сайки духларгун дур, лап чанну ливчIун буну тIий та дяъви цалва яруннин ккавкми, таний виричувшивуртту дурми. Укун, акъасса цала буттал ххуллий, ваная бусаву мурадрайсса сипталий, МахIачкъала шагьрулул 9-мур школалул 4-ми классирттал дуклаки оьрчIащал хьунаакьин увкIун ия Гъумучатусса фронтовик ХIайдаров Апаннинал арс НурмахIаммад.
УвкIунгу ия ва ва кьини хъазамрайн цала буттал наградар­ттугу ларчIун.

Апанни ХIайдаров

– На школалий дуклакисса чIумалгу, гания махъгу, цикссагу шиннардил мутталий цIакь хьуну дия аьдат школардай фронтовиктуращалсса, ветерантуращалсса хьунабакьавуртту дуллалисса. Утти щилли махъа нанисса никирахь буслантIисса та дяъвилия? Ва суал бикIайва бакIраву щуруй. Ттун пикри хьуна, буттал жухьва буслай ивкIмур, ттунма кIулмур бусан, школалийн оьрчIащал хьунаакьин учIан. Ппу икIайва дакIнил хъинсса, цаламур кьабивтун, цаманалмур щаллу буван хьхьичIун ливчусса. Хъинну дин-чаклихунгу агьсса ия, та дин-чак щаллу дуван къабитлатисса чIумалгума мунал чак баву къакьариртуна. БивкIу-буккулийгу диндалуцIун бавхIуну щаллу баймуниву хьхьичIунну гьуртту шайва, – буслай ур НурмахIаммад.
Увну ур Апанни 1920-ку шинал Гъумук. Къуртал бувну бур Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул рабочий факультет. Увцуну ур аьралуннаву къуллугъ буван 1939-ку шинал. Къуллугъ буллай ивкIун ур Херсоннай. Шикку ванал буккин аьркинну бивкIун бур ЛухIи хьхьирил флотрансса хьхьирил авиациялул пишакартал хIадур бувайсса курсру.

Дяъви байбивхьуну махъ, 1941 шинал ссуттил, душман ХерсонначIан гъан хьусса чIумал, шиккусса курсантътал, вайннавух Апаннигу, шагьру душманная буруччин­сса мюхчаншивуртталсса буллай бивкIун бур. 1942-ку шинал Апанни тIайла увккун ур Украиннал фронтрайн. Шикку ва связистну ивкIун ур. 1943-ку шинал Апанни агьну ур Ростовуллал областьрайсса Шахты шагьрулучIасса 678-мур авиационный полкравун авиамеханикну. Гьамин, шикку кIул хьунугу ур жула лаккучу бусалардавун агьсса аьралий летчик, Совет Союзрал Виричув Алексей Маресьевлущал.

– Буттан, чIявуми фронтовиктуран кунма, къаххирая дяъвилия буслан. Укуннугу, цаппарасса затру бусайва, вайннувух цува Маресьевлущал кIул хьу­сса куцгу. Ппу, самолетру дакьин даврицIун, лехлайгу ивкIун ур. Авиамеханикну зий, «От винта»-гу увкуну, кIура дарну, самолетрал магъгу дургьуну ацIан аьркинну бивкIун бур, аьдатрайн бувну. Мукун, авцIуну, летчикгу кабиналуву щяивкIун ивкIун ур. Гъарал ларчIун махъ баргъ бувксса мутта бивкIун бур, леххан нанисса самолетгу диркIун дур, кьутIлай, къанай. Ппу самолет дургьуну авцIуну ура тIар, аьркинсса куццуй. Летчикгу, увчIун, самолет хьхьичIуннай къуч дуллан ивкIун ур. Микку буттан бавну бур щурщу: «Ему же нельзя, у него же нет ног», – тIисса. Муния махъ ппу Маресьевлущал дус хьуну ур, мунащал лехлайгу ивкIун ур. Дяъви къуртал хьуну шиннардивунгу хьунаавкьуну ия ппу Маресьевлущал, 1984-ку шинал, цала уссил оьрчI физико-технический вузравун дуклан ухлай, ппу мунащал Москавлив лавгсса чIумал. Ппу хъинну рязину ия та хьунабакьаврия. ХIайп, та чIумаллагу цачIусса сурат къарирщусса, – буслай ур НурмахIаммад.
Дяъвилий дакI марцIну був­сса къуллугърахлу Апанни лайкь хьуну ур «За боевые заслуги» медальданун. Авиациялул механикну зузиссаксса хIаллай Апаннинал хьхьичIунну щаллу дурну дур 290 аьралий вылет.

Шавай зана шайсса чIумаллив ваначIа ларай кIицI ларгсса медальдануцIун диркIун дур ялагу «За отвагу», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов» медаллу. Бюхттулсса Ххувшаву ларсун 40 шин шаврил байран кIицI лаглан нанисса чIумал ванан дуллуну дур Хъун дяъвилул II даражалул орденгу.
Дяъвилия махъ Апанни ХIай­­­да­ров ялапар хъанай ив­кIун ур Щурагь. Зий ивкIун ур ли­чIи-личIисса къуллугъир­ттай: Да­гъусттаннал селекциярттал опытирттал станциялий ва шяраваллил хозяйствалул механизациялул школалий, мукуна Госстрахрал управлениялул инспекторну ва ДАССР-нул Министртурал Советрал отделлавасса цаннил инструкторну. Махъ, 1963-ку шиная 1984-ку шинайн ияннин, зий ивкIун ур Буйнакскаллал агрегатный заводрал цIу дагьавриясса мюхчаншиврул начальникну, лайкь хьуну ур «За доблестный труд» ва «ЗахIматрал ветеран» медаллан.

Фронтовик, ветеран хIи­саврай, Апаннинал тачIав хIукуматрая дагьайсса цичIар къаларсун дур, я къатта, я машина, я цамур. «Жунна вай цичIар къааьркинссар, аьркинманан дулунссар», – учайсса бивкIун бур цумусса, хьхьичIун урувгсса Апаннинал.
Аьпалул хьуну ур ветеран 2005-ку шинал. Увччуну ур, цува ялапар хъанай ва зий ивкIсса, цанма ххирасса Щурагь. Ванал щащар, Ахъушиял райондалийсса Хъюллал шяравасса ПатIимат, ялапар хъанай бур МахIачкъалалив, цила арсначIа, НурмахIаммадлучIа.