Курзи Къажлаева

Мусил гьиссилттух лухIи хъюруврал ххункI

Аслан-ханнал цала арснан душ була чин Баху-бикачIан мугьи гьан бувну бивкIун бур шагьрулувусса яла бур увку­сса, цIанихсса арамтал.
Баху-биканал гайннал хьхьичI ххунчлуй, кIяла ссупрагу бутан бувну, ланжарттуву лухIи хъюруврал ххункIругу бишин бувну, гай букан мусил гьиссилттугу дишин дурссия тIар.
Мугьисалтран лухIи хъюруврал ххун­чIал мяънагу, мусил гьиссилттал мяънагу дурчIуну, хIаллих бивзун, цала ххуллийх махъунмай лавгссия тIар.
Баху-биканан жагьилнай дакI даркьуну диркIун дакъар. Мугьисалтгу ганин кьюкьин бан ччай бивкIун бакъар. Мугьисалтрансса хIурматран гайннал хьхьичI мусил гьиссилтту дишин дурну диркIун дур.
ЛухIи хъюруврал ххунчIайнугу виричунан кьимат бивщуну бур.
Укунсса иширайнни «Мусил гьи­ссилттух лухIи хъюруврал ххункI» куну учайсса.

ХъунмуницIа къахьуншиврул чIиримур ядан аьркинссар

Ца адамина ивкIун ур муруллул зуманивсса цала хъу гьайтIий. Махъра-махъсса хъарас диргьуну къуртал шавайсса ишираву ганал бакIравун бувххун бур, ца хъарас шичча кIихуннай утти­гу дигьирчан, кулпатран кьиямасса аьмал хьунссар тIисса пикри. Мугу мурихха куну, авчуну ур муруллул дазуцIух хъарас диргьуну най. Цакуну муруллуцIухмур ницал ша ливчуну бур. Га ишираву ганил цицIунма цал вамур ниц, яла заллугу муруллийх ялавай кIункIу увну ур. ЛивтIуну бур кIивагу ниц. Лихха-личча хьусса заллугу чулахъ хьуну ур.
Мукун, хъунмуницIа къахьуншиврул, чIиримур ядан аьркинссар чайссар.

Гьарца читIул – цила балай,
Гьарца чувнал – цала пикри

Увххун багьтIатI хьусса шама ххуллул­сса ивну ур ца дяркъу щинал щаращучIан. Щаращуя щингу хIарчIун, кагу дюхлул дурну, бакI гьаз дурукун, щаращул ялув чивчуну лявкъуну бур: «Ттуяту эбрат ласияра», – тIий.
Гай ххуллулсса бястлихун багьну бур:
– Ва щаращи кьанив бияннин, ванивух чIявусса цайми щаращив хIала бухлай, мийн ххяхлай, тийн ххяхлай, авадан, кугьлан хьунтIиссар, – тIиссар кIа чичрулул.
КIилчинма ххуллулсса ванацIун къаавкьуну ур:
– Ттул хIисаврай, кIа чичрулул пикри цамур бур. Щаращул щин хIарчIманал мякь лиххан бай. Инсан рахIат ай, игьалаган ай. Ттул пикрилий, инсаннан вищава цуксса бюхълай бурив, муксса хъинбала бан аьркинссар тIиссар.
ЦаннацIунагу къаавкьусса шамилчинманал куну бур:
– Щин хIачIару жура марцIсса щинал щаращуя. Чапалсса щин жанавардануллагу къахIачIай. Агана цува инсантуран ххирасса, бусравсса хьун ччарчан, дайсса давугу, бусайсса махъгу, га щаращул щинаха лавхьхьуну, марцIсса бикIаван аьркинссар тIиссар кIа чичрулул.
Вина цума тIайла изай?

РикIирах кунма кьукьа!

Ца мискинсса хъудугьун багьну бур цаяра хъус-кьинилул лавайсса цама шяравучунащал дивандалий уккан. Цува цуксса тIайласса унугу, танал хъус-кьинилул ларайшиву ялтту дуккантIисса бурунккинттарал, ганал цала шарда дусса-дакъасса ца рикIгу ларсун, лавгун ур га дулун лулттурассаннун кьадинан. Дуллуну дур рикI кьадинан. Таналгу махъ буллуну бур диван цахлува бан.
Байбивхьуну бур диван. Диван ца аьжаивну тамур чулухунмай баклай чIалан бивкIукун, хъудугьун ччан бивкIун бур кьадинан цала дуллусса рикI дакIнийн дутан. Мунияту гиччава чIу лахъ бувну бур:
– Ява, гьа-а, кьадий, диван ина багьайкун рикIирах кьукьа!
– Юх! РикIирал кIюйлийн ниц чапал хьунни! – чайва тIар кьадинал.
Мискинсса хъудугьунгу микку бувчIуну бур цалла рикIираяр ялттусса лулттурасса таманал дуллушиву, цувагу ух хьунтIишиву!

Ттул дус Ххадижат

Ххадижат ттул дусри. Цуппа Сарижатлущал хьхьути дан нанийни, Ххадижат ттуйнгу оьвчин бувкIунни. Ххадижатлуяр Сарижат хъунни. Ттуяргу Ххадижат хъунни.
Жу цал лахъи хIаллай гъайкусса хъув къурнил нувщи батIлан бивкIру.
Цила кIама къурнил нувщул бувцIукун, Ххадижатлул ттул хьхьичIун хъат дугьай:
– Ласи, ссу. ЧIалай бурив ххуйшиву, – учай.
Ххадижатлул хъатлия на га яла чIи­вимур, ттула хьхьичIмур, нувщи ласара.
Нагу анавар буккара ттуламур хъатгу ччяни дуцIин дан. Навагу Ххадижатлухь:
– Ласи, ссу! ЧIалай бурив вайннул ххуйшиву, – учин.
Амма Ххадижатлул ттул хъатлия га яла чIивимур нувщи къаласай. Ванил цила бакI ттул хъатлил ялун кьус дитай. Яла цахъи хIаллай буруглай бацIай. Яла, хъунмур нувщигу язи бувгьуну, учай:
– Вияр хъунмасса ттун бугьарамурди аьркинсса, – куну.
Ялагу Ххадижатлул нувщущалсса битIянхъ ттул хьхьичIун дугьай. На ялагу къасисара бугьарамур нувщи танил битIянхърава къеп учин.
Жу бувкIру чIаравсса хъув. Дуллан бивкIру хьхьути. Ххадижатлул бия чантай. Ттухь – чIапа, канийх лавххун, ттун хьхьути дан бигьану бия. Ххадижатлул ттухь увкуна:
– Бачу, вил чIапувун кIинниллагу даннуча, яла кIидачIинну, – куну.
Мукун жу дуллангу бивкIру.
Ххадижатлун буслан ххирар, ттун – вичIи дишин.
– Хъунмасса хьувкун, трактористка къавхьуну къабикIанна.
Тиккун бургу ина: цал ларгун таксса хъуннасса хъу гъайучай. Навагу буссара къутIгу бивкIун ялув щябивкIун. Ца кьини щаллусса къур гъай учин бюхълай бур.
Хъинни Ххадижатлун. Ванища бюхъай гьарца чIумал цинма ххуй бивзмур пиша язи бугьан. Лахьхьу буссия хIакин хьунна, кабинетраву кIяла хялатравугу щябивкIун, инсантал хъин булланна тIий. Цархьхьу – учительница хьунна тIий. Ванил циняв пишарду дакIний личIайссарив ттун!
Хъинни Ххадижатлун. Ванин ххуй бизайсса пишарду чIявур. Ттуллив мукун ххуй бизайсса пиша ца бакъа ба­къар. Мугу – нину кунмасса доярка хьун. НиттичIан кунма, КIундиятугу, Уруватугу, Вихьлиятугу маслихIатрай ттучIанмагу хъамал букIлан. Ниттин кунма, гьарца зат кIулсса хьун. Нину кунма, цинявннан ххирасса хьун!
– Тракторданий щябикIу. Яла ххуйми яннагу ларххун, къурдарах гайз буллали­сса кунмасса ишри бусса, – куну, гъайку­сса хъунил уттасса марссагу бутлай, кIихун дирсса тракторданух буруглан бивкIуна. Яла щяту банавша-тIутIи дирттуну:
– Шиккун бургу ххуйшиврух! Банавша-тIутIигу ялув дирхьусса та кавс кунмасса щюлли гьухъагу лавххун – тракторданий.
Яла Ххадижатлул, тинмай хьуну, къягъул-тIутIи дирттуна.
– Ци ххуйсса къабикIанссар укун­сса тIутIи дирхьусса гьухъа! Шифоньер бикIантIиссар ттул гьухърал бувцIуну.
Ххадижат ттух бурувгуна. Цила пишалийгу, цIуну бантIисса гьухърайгу хIайран хьусса ттул кьацI абавхъун ккавкхьун­ссия.
– На вингу ласунна, – ттун ласунмунил пикри бан ссавруннайн буруглайгу бивкIун, увкуна: – На вин ласунна, кIана кIа ссав кунна, някIсса капрондалул шарф.
Цахъи хIаллава увкуна:
– Къур кунма, щюллисса, укун ххуйсса тIутIивгу дирхьусса гъухъуву, хъачIунттайх, кIа ссав кунна, някIсса шарф липI-липIтIи дурну, ци ххуйну къабикIанссар на.
КIа ссав кунна, някIсса шарф ттун дулун ттул дус Ххадижат гиккува мяш хьуна. Гагу цийнна дуртуна. Ттулгу дакIнийн щуна.
Цаппара хIал лавгун, тамур хъувату Сарижатлул оьвкуна:
– Душрув! Шаппай бачланнув? Хьхьути къагьа хьурив? – куну.
КIивагу хIала бувххун, хьхьути кIи­дачIлан бивкIру.
– Зунгу, жунгу диялсса хьуну дур, – куна Ххадижатлул, кIирагу ккучундалух бурувгун.
Дуснал хьхьичIмур хьхьутилул ккучун хъуннасса дунугу, на учав:
– Дур, – куну.
Жу жула-жула хьхьичIмур ккучун ларсъссия.
Ххадижат цила чантайлул цал вив бурувгуна, яла, бартгу кай-кай бувну, ялун бурувгуна. Укуннагу дучсса чIаврду ва мур­ччив пурш лархъуна. Манхъ бивкI майрайн гьухъал кIунтIру бувкIуна.
– Бургула, ссу! Ва тIайлану къавхьунни. Вилми хьхьути чIярусса, ттулми чан­сса хьунни, – куну, ттул чIапувун кьус бивкIуна. Яла, ка гьан дурну, ца кIама ттул чIапува бувцIуна.
Ххадижат утти цила чантайлух рязи-рахIатну буруглагийни, нарив аьтIун бикIавай бияв. Кьюнкьарахун дуркIсса къаччан бикIаврил къурхъ на бияв кьюлтI учин къабюхълай. «Ванил яиттарцIаншиву. Укунссагу дус бикIайссарив?! Къаданна ххишала Ххадижатлущал дусшиву».
ТIайла бакъасса дусналгу, диял дакъа­сса хьхьутилулгу банмунил пикри буллалийни, ялун бивсса Сарижатлул увкуна:
– Хулала, Ххадижат, ина цукун марцIсса хьхьути дурну дурив ккакканнача, – М-а! Зул кIива бакIран вайксса хьхьутил циваннигъар? Жул бакIру гьарзасса бурча, – гара Ххадижатлул куннасса хъун ххяппа щуну, гива цила чантайлувун дачIисса хьхьути дирчуна.
КъакIула циванъяв! Наварив бигьалавгунав. Кьакьарттухун дуркIсса кьюлтI чин къашайсса къурхъгу дакъа-къатIа хьуна.
Хьхьути диял дан хъувппай хьура.
Цаппара хIал хьуну, хIаллих лулттучIин махъунмай бурувгра. Сарижат чIалачIинийх бакъая. Ххадижатгу лувмур мурччи хIунку дуллай бия…
Баргъ бия бахьлагавай. На анаварну ттунна хьхьути дуллан бивкIра. ЧIалай бия чIарав бувкIсса Ххадижат. ЧIалай бия га, цирив учин ччай, шиху-тихун буклакисса. Яла, хьхьичIун бувккун, ччикул-тIутIигу ккаккан дурну, увкуна:
– Вил, ссав куннасса, капрондалул шарф укунсса тIутIигу ялув дирхьуссар дикIантIисса, – куну, тIутIи ттул чIапувун дуртуна.
Цахъи хIал хьуну, ялагу ттул чIапIувун цила кIунттивусса хьхьути дирчуна:
– Зул мукьва, жул кIива бакI бур, – куна.
На рахIат хьунав. Юх, бучIир Ххадижатлущал дусшиву дан.

ТачIав щихьчIав къачинна

На ццах чин увнав чIаххувоьрчIал чIунил:
– Вила нину най!
Танан цала увкумунил ттул дакIниву хьун баймур кIулссания. Яла тачIав къачаванссия. Та чIявуну, чIавахьулттичIагу щяивкIун, азарханалул хIаятравун уруглай икIай. Нанимагу, туну, танан хьхьичIа-хьхьичI ххал шай.
На ттучIана учIанманах куна, та чIавахьулттихсса кIялагьигу интних ялугьлай биявав?
– Вана тти, ца чансса яхI бува. Тти хъин хьун хъунма хIал ливчIун бакъар, – ках тIий дур ттул чартIи бувсса бакIрайх. Выходнойлул хъирив гьантрай итаакьинну тIар.
Итаакьайссания! Бизар хьуннахха азарханалул койкалиягу, дарурттая ва ххалаххаягу.
– Ссах ишттахI бур? Вин гьунттий ци ларсун дучIава? – цIухлай дур, ттул тумбочкалуву цила ларсун дуркIсса маслил оьнтIа, найрал шал, цирив ялагу дихьлай.
– Садикь ва Малик ина цукун ур тIий цIухлай бия. Щала класс бурган бучIанну тIий буру тIива.
Ттущала дуклакими дакIнийн бичаврил ттуву тIааьншиврущал кьурчIишивугу хIала дурххунни. Ххари хьура архIал дуклакими бучIантIий бушаврия. ЦIуницIагу дакI къума ларгунни, та кьини дакIнийн дагьну.
Багъирдал кьинилийнни тIий, хIадур­шин дуллай бияв. Школалущал жул мяйлчинмур классгу бувккуна мурхьру бугьлан. БакIрайва хIадур бувсса мюрщи мурхьру къуртал хьуна. Жухьгу дугьансса къяртри школалул лагмасса кIялагьирдая кьукьара куна. Тукун ттущава хьуссавагу цукунъяв къакIула. ХьхьичIа-хьхьичI акъаявхха на мурхьирайн лавхъсса. КъакIула анавар увкссияв, юхссагу гила лувату ттухва буруглагиминнал хьхьичI пахрулувун лавгссияв. Мурхьираяту агьну, вана тти азарханалий.
Уттигу ур ттул тахлил тиячулсса чIаххув оьрчI жух уруглай.
Мудана уссар та тукун хIайран хъанай. Та чIаххуврайсса шяравату ур. Мунияту къашайхьунссар танал нитти-буттаща, нюжмардий цал бакъа, бучIан. ЦIанагу ттун лухIисса хъунисса танал яруннаву мяшъшиву хIисав хъанай дур.
Шяравуссагу хаварду къуртал хьунни. Ттул хъатливун ларсун, тамур ка дур ттул битIянхърайх ках тIий. МарцIну кьувкьу­сса михьирттащалсса ганил ка нагу ласав ттуламунивун. КIура даен дав битIянхъ ларай.
– Вай циванни? – кIисса буккав ганил битIянхъравусса хъахъи бивщу кьурттайх.
– ЦIушул. Бюхъай хьхьицIлацIисса янналул бувну бикIангу.
Жуннийн ва дуркIун махъ жул ужагъ марцI хьунни. Бутталгу, нагу мудан марцIсса, мангъал рирщусса гьухъри лахлахи хьуру.
– Ва? – ккаккан бав чIалачIи кIи­ссураймур. – ЧIалачIи кIиссурайгу кьуру циванни?
– Циваннивав чIалачIи кIиссурал чулухгу? – куну, ганиннин къаккавксса кунма, жаваб дуллунни.
– Кьуру цийва цуппагу шайссарив? – ялагу цIуххав на.
– Къашайссар, ттул арс. ЧIиллулли бувну бикIантIисса…
Ттун дакIнийн багьунни нава дукралухун ччатI хъинну нажагь бакъа букъахъай­сса. Ппугу столданухун гьарца зат хьхьичI дирхьуну махъ акъа къаучIайсса. Хъин, анаварну хъин шайссания, ванихь ччатI бухъан къадитавияв.
Ганил ка тихуннай кIура даен дав.
– Вагу циванни? – ккаккан дав дянив кIиссурал чулух михьирачIасса тюкь.
– ПатIимат! Ва-а хIакин ПатIимат! – оьвкунни чIавахьултталату. Хъит кунни дизан. Ттуннив вакссара ччяни итадакьин ччай бакъари. На ялагу, гава кьуру ккаккан бувну, цIуххав:
– Ва? Ва кьурттаралгу ци тIиссар?
– Ручкалулли бикIантIисса, – хъянгу диркIун, ххаришиврущал кунни, – диссертация дуруччин Москавлив оьвтIисса ча­гъар бувкIунни.
Ттун дакIнийн багьунни хьхьудяризаннин столданух цияв чичлай ва щядикIайсса. «Диссертация чичлачиссар», – увкуна буттал.
Ттул яруннаву ци хIисав хьуссияв, си­къаслай ххи бувна:
– Буттал ихтияр дулурчан, инагу уцивияв.
– Ихтияр дулурчан тIисса ци тIиссар. На хъин ан, хIакинтуран ккаккан ан ихтияр къадулун бюхъайссарив! КIа ттул ппурхха. ХIакинналния кунни: «Хъинну хьун­ссия, гьава баххана бан чун-унугу уцирчан», – куну.
Жаваб къадулайхьукун, на кIаних урувгра: кIанил иттав ттун мукьал кIунтI хIисав хьунни. Нава учин нанимур ттул зумувва кьавкьунни. Так утти дакIнийн багьунни шарда гьарица затрал ихтияр буттал ванихьхьун дуллушиву, так ттулмур ихтияр личIаннин. Ттулмур ихтияр буттахь цахьралу дия. Ттуйва гуж бувну, на ялагу кIанил симандалувун уругра. КIанил иттавсса мукьал кIунтIлилгу, ца кIанайнсса ккиз лагаврилгу так цIана хьхьичIва-хьхьичI бувсунни ттунманияр кIанингу бигьану бакъашиву. Ттун кIаний, циваннив, цIими хьунни. Ттула оьрмулуву хьхьичIва-хьхьичI кIанихь «дадай» чин ччан бивкIунни. Амма сирив къасивсунна. Вайксса шиннардий къаувкусса «дадай» …
Га анаварну ларгунни.
ГаничIасса, буттачIасса, Моска­вуллачIасса ттул пикрирду буцан бунни ттул чIаххувоьрчIал:
– Вин ци бур, Исрапил! ВичIан нину гьунттийгу дучIанссар!
На жаваб къадулав.
– Ина ниттил Москавливгу уцинтIий ура.
На ялагу жаваб къадулав. БакIралун каругу дирчуну, на ура магъулун уруглай. Пикрилуллив унгу-унгуну щавщунни: щихьчIав, тачIав къачинна. Ттухьва навагу къаучинна, ва ттул буттал щарди куну.