На Мирза МахIанмадовлул душра

На мудангу махIаттал бувара ттула буттаясса хаварду чIявуну ца чулийнмайсса бакъа бакъашиврул. Цинявннал зумувсса затну бикIай му ччяни кIири ичайсса, бястру, къалмакъаллу дуллан хьхьичIунсса ия тIисса зат. Бюхъай му мукунссагу ивкIун икIан. Амма ттуннив мудангу дакIний ур чIявуссаннан чанну акъа къакIулсса Мирза МахIанмадов. Ттун бусан ччай бур ххаллилсса буттая, вихшаласса дусная, хIакьсса ласная, чумартшиву ххисса хасиятрал залунная.

На Мирза МахIанмадовлул душра! Ттул дакI даингу пахрулул видуцIай, му калима нара зумух ласайтари. Ттун кIулли нину-ппу жува язи къабугьайшиву. Амма ттун тIайлабацIу хьуну бур. Ттун кьисмат хьуну бур ххаллилсса буттал ва ниттил душну ляхъан. Ттул ппу ия ляличIисса инсан, къажула заманалул кунасса инсан.
На муная гъалгъа тIий бакъара я шаэр, я лирик хIисаврай – муния бусанссар, чичинссар цайминнал, литературалул инсантурал. На бусан ччай бура ттуна кIулсса, дакIнийсса ттула буттая.
1963-ку шинал жу, хъунмур ссу Фиалка, уссу Руслан ва на, бувкIссияв буттащал архIал МахIачкъалалив. ЧIавамур ссу Эльмиращал нину лирчIссия Хъусрахьра. Шагьрулий на лавгссияв 1-мур классравун. ХIакьину кунма, дакIний бур, кагу дургьуну бувцуну увкIун учительницачIан, буттал увкуна: «Ванийн Зинаида Сергеевна учай­ссар, ванил вихь дарс дихь­лантIиссар!». Ттун тани сайки цуппа ца махъ къакIулссия оьрус мазрай. Классраву цалчин щябивкIсса чIумал, учительницал дуруна «перекличка». Ттулла цIа кусса чIумал, гайминнал кунма, лавайгу бивзун, нагу увкуссия «я» куну. Муна му ца махъ бия ттун оьрусрай лавхьхьусса.

Яла гиккува чичлай бия журналданий цума ци миллатрая уссаривгу. Му чIумалгу, ттулва чулийнмайсса суал буллукун, лавайгу бивзун, на лахъну ялагу увкуссия гава «я». Шаппай бувкIукун, му бувсъссия на буттахь. Муний диялсса хъяхъаву дуруна буттал – вичIи дирхьуманавун дюххансса ца ххуйсса хъяхъаву дайссияча мунал.
Жу мукьагу ялапар хъанай бикIайссияв Толстойл цIанийсса кучалийсса ца чIивисса къатлуву, амма, «мукьа» учирчагу, чIявумур чIумал жул къатлуву бикIайссия цимигу ххишалагу, жучIа ликкайва шярава шагьрулийн бувкIсса чIявусса хъамал, Хъусращату бувкIсса сайки циняв бацIайва жунний. Ппу мудангу хIадурнува икIайва увкIманал хIурмат бан, кьамул ан. Гьарцаннал мурад бартбигьинсса чIунгу ля­къайва. Жуха, оьрчIахагу, цукунчIав чан хьун къаритайва аякьа, нину чIарав дакъашиву кIул хьуннагу къаритайва жун.
1963-ку шинал, декабрь зуруй, «Чичулт­рал къатлуву», М. ХIажиевлул цIанийсса кIичIираву, жун буллуна шанма къатта бусса квартира. Ганиннин пукьлуву яхъанай бивкIсса жун гай къатри муксса гьартану, хъунину чIалай дияхха, жу, оьрчIру, хIучIгума тIий буссияв гиву бякъайкьин.

Муния махъ Лаккуя жучIан бувкIуна нинугу, ссугу. Яхъанангу бивкIру щалва кулпат цачIу, ца къушлий.
Ттул ниттил ва буттал дянивсса зана-кьулушиндарая, гай цаннан ца ххирашиврия чичин хьунссия цалунмасса кьисса, бусала. Муксса цаннацIун ца бавкьусса, муксса бювхъусса, бакIрал ххуйсса бияхха ми кIиягу, буслай бусан къахьунуксса. Мирза ва Муслимат! Ваца къа ва дунияллул ташулий цачIун хьусса кунмасса лас ва щар! Муксса марцIну, муксса мякьну ялугьлан бикIайвахха вай цаннах ца – щалиххан къахъанай. «Ттул Муслимат» бакъа къаучайссия буттал.

Ттул яруннил хьхьичI даингу дарцIунна дикIай, ттунна, чIивисса душнин, ххал хьу­сса, Хъусрал шяравусса щиллив ца хъатIуйн бувкIсса, цачIу бавцIусса жагьилсса буттал ва ниттил сурат: ппу – чаннасса касттундалуву, хIажакрал ялтту итабавкьусса гьухъа, цIай-цIай тIисса къюшну лухIисса кьанча; нину – караматсса накьичгу дусса, цIанну щюллисса крепжоржетрал гьу­хъуву, бакIрайгу – мукунмасса рангирал мурцIу. Мунияр исвагьиссагу, эмаратссагу сурат оьрмулуву ккарккун бкъара.
Жула шяраваллил кIанттай, хаснува хъатIуй, чув-адаминагу, хъамитайпагу сайки тачIав цачIу щякъабикIайссия, мукун­сса аьдат дакъассия. Мирзагу, Муслиматгу шябикIайссия цачIу! ХIатта щинчIав му аьжаивгума къабизайссия, му ккалли къабайссия низам лиян даврин. Цан бакъарча, гьарцанналгу бакIраву цIакь хьуну буну тIий «Ттул Муслимат» тIисса Мирзал махъру. ХIухчалтрачIан къушлийн лавгсса чIумалгу, Мирза лавсун учIайссия хIадурнувасса ххункI, вай «Ттул Муслиматлунни» тIий. ЩинчIав му аьжаивгу къабизайссия. Мукун цаманал куссания, чара бакъа хъяхъаврихун ишинтIиссия. Аммарив му увкуну бур Мирзал цала Муслиматлуя, мунал куну буния махъ – му хIакьссар, багьавайри увкусса.
Мартрай 1964-ку шинал, чIинма-чIивимур душ Жамиля бувсса чIумал, захIматну къашавай хьуна нину. Буттал му мугьлат бакъа бувцуну лавгуна Москавлив операция бан. ЦIунилгу жу ливчIунав бава дакъа, шин ва дачIинний. Ххюва мюрщисса оьрчI ва бутта, чIина-чIивиманан – 1 барз. Бутта ия жул гьарца затну. ЧIявуну кIицI буллан бикIай, щищаллив иллалисса, ччалаччисса, хIачIлачIисса, чулийнай занази­сса икIайва шаэр Мирза МахIанмадов тIий. КъакIулли, на мукунсса бутта кIулну ба­къара, на мукунсса инсаннал диванчи бакъара. Ттун кIулли ппу тачIавгу кьатIув гьантта къаивкIшиву, мунан мудангу дакIний буну тIий жу цахва ялугьлай бушиву, утту­къабишавай ялугьлай бушиву.
Ца ххуллух хьуна укунсса иш. Ца хъатIуй рагьну, увччу хьусса ца инсаннал щуну дия буттайн махъачIин чIила. ЦIан дуну, чIила щусса буттан ххал хьуну бивкIун бакъар. Амма, оьлицIал хъанай ивкIсса га, кIулшилия лавгун, агьну, яла чантI увкуну ур азарханалий. Му диркIун дур хьхьу. Азарханалий ацIан ан, угьан къавхьуну, ппу увкIун ивкIссар шавайн, цува акъа жу, оьрчIру, цивппалу ливчIун, нигьал хьуну бухьунссархха тIисса пикрилий. Жунгу му къакIулссия хъунма­сса хIаллай. Цаппара барзру лавгун махъ, рентген бивхьуну, буттан кIул хьуссар цала ттиликIрах ливчIун бушиву гъаргъсса чIиллул касак. Буттайн чIила щусса инсангу ивкIссар жул ниттил гъансса инсан: ни­ттил дакI гъагъан къаданшиврул хьумуния буттал къабувсъссар ниттихьгу.

Ца пахрулий икIайссияча ппу цала хъунмур душ Фиалкаяту! «Мах» учай­ссия мунал Фиалкайн. Бава азарханалий дуссаксса хIаллай Фиалкал бувгьуссия мунил кIану жул кулпатраву. Мунин циннагу тани дурагу 15 шинъя. АцIния ххюра шинавусса «Нину» мукьва оьрчIащал. Жу циняв буржлувну ливчIссару Фиалкан. Жувасса шама лагайссия дарсирайн. Тани школалийн лаххайсса формалухун чара бакъа бикIайссия кIяласса дарвач. Ттун къакIулли ганил шану та лахъайссияв, амма гьарца кIюрххил, жу шанияту бизаннин, мангъалгу дурккун, хIадур дурну дикIайва жул форма, дарвачру ва манжетникругу бикIайва пар-пар тIий кIялану.

Гьарца зуруй цал бутта лагайва бавачIан Москавлив. Шин ва дачIиннул мутталий – гьарца зуруй цал. Миннал дянивсса аралия гъалгъа тIун хьунссия буххаву дакъа, кьинирдай.
Ппу ивкIуну чIярусса шинну ларгун махъ, ниттил ссурахъу, оьрчIгу бакъа­сса цуппалусса хъамитайпалул жула лак­рал цIанихсса шаэр, аьлимчу Абачара ХIусайнаевлухь куну бия вихшалдарай, цин ца оьрмулул гьалмахчу лякъикьай куну. Абачаралгу куну бур: «Уттигъанну ца ххуйсса инсан мукунмасса тава­къюрай гъалгъа тIий уссия ттущал, цувагу курчIучури, зий уссар пулансса идаралий пулансса кабинетравуча, насу, хIаллих ххал а, ккакки. Агарда вина кьамул хьурча, яла на зу кIул банна», — куну. Му хъамитайпарив тIурча, яла бувкIун нитичIангу, куну бия: «Ссувай, ттун нач хъанай дурча, насувар ина, ккакки га адаминача, учIирив, къаучIирив, ххуй изайрив, къаизайрив ххал ува», – куну. Ниттилгу, лавгун, ккагу-ккавккун, га хъамитайпалул хьхьичI дирхьуну дия къаххуйсса сурат: цукунссаривсса яру, бавккусса май, кьацI ва м.ц. ЧIун лях ларгун, Абачаран хьунабакьин аьркинни тава хъамитайпа, ганин цIагу диркIссар Аьйша, цIуххин аьркинни, цукун ивзри куну.
– Юх, Абачарай, ттун га къаххуй ивзунни, — куну бур ганил.

– Ина лавграв, ккавкрив вина?
– На нава къалавгссияв, Муслимат тIайла бувкссия, увагу къаххуй ивзун ия танин.
– АхIмакьсса хъамитайпа бура ина, Аьйшай, – куну бур Абачарал. — Лявкъуну ур вингу гьан ансса инсан: цу ххуй изайссарар Мирза ккавккун махъсса Муслиматлун.
ДакIний бур, шагьрулия Хъусрахьхьун увкIсса чIумал нину дикIайва, хъягу-хъяй, буттахь цIухлай: «Ина Анжилив­сса циняв ттучаннайх маша буллай занай ­уссияв?» – тIий. Цанбакъарча, ппу чIявусса ссайгъатру лавсун учIайва, гьарцаннан биял хьунуксса – цаламиннангу, гъанминнангу, чIахху-чIарахнангу.
Мусил кару дуссагу уссия ттул ппу . Мунал канища дакьин дан, дуван къашайсса зат къадикIайссия.
Хъусрахь цалчинсса лыжарду, ккан­ккив, цалчинсса елка, цалчинсса мандаринну… Ппу ларсун учIайва елкалийнсса чIярусса чIюлушиннарду, циняв оьрчIру ххарил лехлай бикIайссия. Миннаяргу ххари шайссия цува ппу.

Инсантурал ххаришиву дакъассагу, хIасратгу лаласун кIулссия мунан. Ца чIумал тIайлана аэропортрай, къюкI цIун хьуну, ивкIуну ия жагьилсса инсан. Му чIумал микку хьуну ия ппу. ТIалав дурну самолет, дирхьуну муний жаназагу, лавгун ия цувагу му диян дан ивкIуманал миналийн. Занагу хьуну ия махъунай, му адамина угу-увччуну, аьркинсса аьдатругу дурну мукьах.

ЧIявусса буссарив мукунсса тIул дуван хIадурсса инсантал?
Цал уттигу тIий бура, на шикку ихтилат буллай бакъара шаэр Мирза МахIанмадовлуя – мунал шеърирду цахлува цивппа гъалгъа тIисса бур. На ши­кку гъалгъа тIий бакъара фронтовик Мирза МахIанмадовлуя – му ххуйну кIулссар мунал дуручлай ивкIсса аьрщаран, мунан цалва оьрмунияр ххирану бивкIсса зун­ттурдан.
Цуксса вих хьун захIматнугу, дунияллий къаливчIунни Мирзал ца акъа- акъасса арс Руслан, цаха жун чIалачIин къадиркIсса жул уссу. Сагъну ивкIссания, на бакъача, муналъя буттая чичинтIисса багьай­сса куццуй. Дакъар утти жущал жул аьзиз­сса нинугу.

Жу, Мирзал мукьвагу душ, бавцIуну буру жула-жула оьрмурдал ххуллу-ххуттай. Амма хIакьинусса кьинигу гьарцагу душнил гъирарай ва пахру-ххаралий учай­ссар: «На Мирза МахIанмадовлул душра!» – куну.

Нагу Мирза МахIанмадовлул душ Людмила