Барча, оьрчIрув, цIусса дуккаврил шин!

Сентябрь зурул цалчинмур кьини. Ва кьинилия байбихьлай бур кIулшиврул билаятрайнсса оьрчIал ххуллу. Барча, оьрчIрув, зул цIусса дуккаврил шин! Гьарца чулуха тIайлабацIусса шин хьуннав, ххуйсса кьиматру зучIату хIура къахьуннав, гъутI-гъутI бивкIсса ххювардащал дуккаврил шин къуртал дувансса тIайлабацIугу, цIуллушивугу гьарманан.
«ЧIимучIали»

ЦIуллушиврул азбука

Ххирасса оьрчIрув! Зу къулагъас дурхьунссархха жу «ЧIимучIалттул» хъаттирдай цIусса «ЦIуллушиврул азбука» тIисса рубрика нани бувну бушиву. ХIакьину жу бусанну зухь жанавартрал мякьлин хIачIай ахъулссаннуя – къалпузрая. Тамаша бивзрив жанавартран къалпузру ххирашиврул хавар? Явара, буниялттунгу, къурагьсса авлахъирттай жанавартрал мякьлин хIачIан ахъулссану шайсса бур къалпузру. Букияра. Буччиннин букияра къалпузругу, гьашину къалпузирттал бакIлахъиягу буллугъсса дур тIий бухьукун шяраваллил хозяйствалуха зузими. Лахьхьияра къалпузирттал тарихгу.

Багъравурив, бахчалийрив…

Къалпуз

«Цуппа ятIулсса, нацIусса, чухъа щюллисса бархатрал, ци ссигъар?»
Оьруснал халкьуннал
ссигъа

Аьвзалзаманнул машрикьуллал шагьрулий, бугълил ва ххиттул агьлу азурда буллалисса шагьрулий, талихI буманан ккалли увайсса ивкIун ур багъ бума. Багъ буманаща ххуйшиврун хъункIултIутIив дугьан хъанай буну тIий, ххют дагьан мурхь бугьан хъанай буну тIий, хъамалу бувкIми хъамалу буван къалпуз, къавахъ бугьан хъанай буну тIий. Тюрк мазрай укунсса багърайн учайсса бивкIун бур «бахча». Машрикьлия бувкIссар жучIанма Аьрасатнавунгу ва азиат махъ, жучIава, жула мазраву бавкьуссар, цIакь хьуссар. Жулва къалпузру ва къавунну илкинсса авлахъирттай ххяхлай буссар, цавагу мурхьгу миннухун, я ми мурхьирдахун къабахчайссар. ЦIанакул къалпузру бугьайсса къурнийнгу «бахча» учайссар, пасттанну, къалпузругу «бахчевые» хъанахъи­ссар, яъни багъраву, бахчалий ххяххан дурсса ахъулсса. Аьрасатнаву хьхьичIва-хьхьичI «бахча» тIисса махъ бавссар Астраханнал агьулданун. Ва аьлагъужасса, машлул шагьрулий таний машан ласун шайсса бивкIссар Багъдадлиясса мицIру байл­сса ттупливгу, Дамаскалиясса ххаржантгу,туркнал лачакругу, аьрабнал чассаг-гу. Машрикьуллал ччимур журалул товар. Астраханнал цIаних базаллувун багьссар къалпузирттал гьаннагу.

Астраханнал агьулданун «бюхттулсса ахъулсса» ххяххан дуван лахьхьаврил хавар Москавлив бияннин ппив хьуссар. Цалчинма Петрдул ппу, паччахI Алексей Михайлович, нажагьсса ххяххиярттал, ахъулссаннул ва ахънилссаннул хъирив агьсса инсан ивкIссар. Ванал амру бувссар, къалпузирттал багъирдал багъманчитал батIияра, Москавлив цачIанма бучIан бувара куну. Астраханнал хъирив Царицынная (уттисса Волгоград) арх бакъасса авлахъругу къалпузирттавун бахьлаглай щюлли хъанан бивкIссар. Волгалия хьуссар къалпузирттал нех. Аьравалттай Франциянавун, Парижливгума ххилан бивкIссар волжнал авлахъирттаясса къалпузру. ­Оьрус къалпузру цивппагу палангналминнуяр ккиригу кIюласса, нагу-нацIусса бивкIссар. Палангналми хьхьирил гьавалий ххяххан бувсса бухьукун.

Къалпузру нацIу хьуншиврул, миннун кьиригу, баргъгу аьркинссар. Авлахърал бургъил тIинттал гьарзат кIиришиврул аз дувайссар. Авлахъирттайсса барцIругу къалпузирттайн авлий буклай бивкIссар, бахчардайн къирмишанну дуллай. Биту-ххитулул чIурдая ливхъун нанийнигума бурцIурдил ххутIал къалпуз цIакьну бувгьуну итакъабакьайсса бивкIссар мякьлил къиялул азурда буваврил. ЦIанакул бахчардайн ила бивчуну авлий буклай бу­ссар лелуххант. Ца-цасса къалпузру зия бувайссар къудурсса хъатIрал байлсса къеппурттал. Къара-Къумрал авлахърай урттурагу къаххяххайссар, мунияту къалпузирттал багъманчитуран ми къуру буллангу къабагьайссар. Къундалуву паракьатну цивппа ххяххайссар, цуркинтрал- лелуххантрал дугъра къабуварча. Лелуххантрал зулмулухьхьун къалпузру къабирияншиврулли къаралчитал битайссагу. Ва ялагу, щин къаруртIуна ххяххай­сса ахъулсса ца къалпуз бакъа-бакъассар. Къалпузрал мархри куртIну итабакьайссар, цинна аьркинссаксса хъатру ласласиссар куртIнива. Къалпузру цивппагу так нацIусса бакъа къабикIайсса ххай бурув?

Ява бикIайссар кьурчIиссагу. Мукун кьурчIисса. Агар къалпуз ччатI бусса чантайлуву биширча, гьунттинин ччатIгума кьурчIи шайссар. Буссар тIин бакъассагу, лапва нацIуссагу.

ВахIшиссагу! Ди, мяйжаннугу, Африканал Калахари авлахърай къараван-сарайрттан ххуллул ккаккан бувулт вахIшийсса къалпузрур бивкIсса. КIанттул агьулданун, бушменнан къалпузру тIайлабацIулул къюнар­ттуну бивкIссар, «щуттари флягарду» учайсса бивкIссар къалпузирттайн, цивппа мякьлил аз бувайхту къалпузирттайн тIайлабацIаву талихIран ккалли буллай. Африканаву 50 000 километра риртсса машгьурсса мусапир (путешественник) Давид Ливингстонни европанал агьалинава цалчин Калахардал къалпузирттал хъирив агьссагу. Ва чичлай ивкIссар, авлахърал циняв жанаварт, хъунмасса пилдануя тIайла хьуну чIивисса кIуллуйн бияннин, къалпузрал кьадру кIулсса бур тIий. Пиллал ттурзанну ва антилопардал кьюкьри цимил къалпузирттайн ххяхлай къирмишанну дулларчагу, къалпузру дардагъит буллалаврийну бухлаган буван къавхьуссар, миннул гьанна аьрщараву личIлай бунутIий. Мурчал гьанна ппив буллай, африканал къалпузру цайми материкарттайнгу бивссар. Къалпузру циняв билаятирттан ххирассар. Буссар къалпузру личIинува ххирасса билаятругу. Мексиканал агьулданучIа къалпузир­ттал кьимат личIинува буссар, къалпузрал шанна рангирал цивппа чапхунчитуращал талай бивкIсса чIунну дакIнийн дутлай дунутIий, тархъаншиврул цIанийсса дяъвилул суратру хьхьичI дацIан дуллай дунутIий. Талатаврил майданнив, къалпузирттал багъирдаву ххувшаву кIицI дуллай бивкIссар мексиканал париотътал къалпузирттал лиссурдугу карунниву дургьуну. Мексиканал паччахIлугърал ттугълий дуссар шанна ранг: щюллисса, кIяласса ва ятIулсса. Шанттуршра шинал лажиндарай, гьай-гьай, къалпуз баххана хьуссар. 17 аьсрулийсса фламанднал художник Снейдерслул «Ахъулссаннул лавка» тIисса суратрайсса къалпуз ятIул гьан бувасса бур, иштахI багьансса журалийсса бакъар. ТIайланма учиннуча, Снейдерслул къалпуз биян бувасса кунмасса бур. Уттизаманнул художникнал къалпузрал сурат дулларча, чара бакъа ишла дувантIиссар ятIулсса ранг. Япониянал художникнал дулларчарив, мунан лухIисса ранг аьркин къадагьантIиссар. Циван? Къалпузраву лухIисса ци дикIай? Бивсса гьанна. Япониянал къалпузрал цIусса жура гьанна бакъасса къалпузрур.
Н. Надеждинал «Во саду ли, в огороде…» тIисса луттирава