Мазяйхъал Казбеклуясса махъ

Ттула оьрмулуву хьусса хъинну хъунмасса тIайлабацIулун ккалли бара на ттунма Мазяйхъал Казбеклущал архIал изансса кьисмат нясив баву, мунащал оьрмулувугу, литературалувугу дусшиву дансса мутта тIайла бацIаву.

Мазяйхъал Казбек сававну литературалул дунияллий ттун ттунма кIул хьусса, тIивтIусса затру хъинну чIявусса ва агьамшиву дусса хьуссар, ттул ттулла литературалухсса ябитаву цамур даражалийн ва критериялийн хъит учинуксса хьуссар.

На чIявуну пикри буллан икIара, чичрулул, хатIлил инсанну къаивкIссания, нава ци кушулул, ци пишалул заллуну икIанавав тIий. Ттухьхьунна нара жавабгу дулара: циван къахьува, хьунссияв хъузала (ттул оьттуву, ттурчIаву мунал рухI-ссихI дур); циван къахьува, хьунссияв ризкьичи (ттул буттагу илхъичия). Мазяйхъал Казбеклуя къахьунтIиссия цама цучIав (къахьун аьркинссия). Мазяйхъал Казбек ия чичуну ляхъан Аллагьналва масаллатI увсса инсан, лачIайсса гъарал кунна, битайсса баргъ кунма, хIакьсса художник.

Ттининтуссагу, хIакьинуссагу лакрал чичултрал дянив ттун къакIулли личIи-личIисса жанрардаву Мазяйхъал Казбеклулуксса авадансса даву дурсса чичу – цурдагу ляличIиссава гьунарданул ва усттаршиврул даражалий. Вай циняв жанрардавугу хьхьичIунмур ва хъунмур кIантту авторнал творчествалуву бувгьуну бур прозалул ва драматургиялул. Шивугу, ттул пикрилий, яла бюхттулмур ххуттайн ласун багьлай бур проза (Казбек цувама чIявуну кIицI буллан икIайва, цув цинияргу хьхьичI цал драматург ура тIий). Гьай-гьай, махъ бакъа, Казбек ия ххаллилсса драматург. Лакрал театрдануву личIи-личIисса шиннардий ванал пьесардайну ккаккан бувсса спектакиллал бувгьунни театрданул ва магьирлугърал тарихраву тачIав лиххан бан къахьунсса кIантту – я чIумуща, я мукьахунмайсса кьиматрал заллухъруннаща.

Амма, му мукун бунугу, ттун ттунма Казбеклул творчествалул язимурнугу, яла бюхттулмурнугу мудан чIалан бикIай проза. Хасну прозалул жанралуву Мазяйхъал Казбеклул бувгьусса кIантту ттигу хъинну хъунмасса хIаллай ца муналванусса кIанттуну личIансса ххан икIара. Буликьай, лакрал дянив бакъассагу, му мукунма бухьунссар тIий ура Да­гъусттанналмур литературалувугу: ччарча профессионализмалул чулуха, ччарчагу мазрал чулуха.

Навагу хIалану махъссса цаппара шаэртурал, чичултрал хъинну хIалаватну гьаз буллай бур, ттигу гьаз буллайнма бур, зунттал халкь, цалла буттал буттахъал минардугу кIачIа-кIулу хьун кьадиртун, шяраваллава шагьрурдайн, арнил кIанттайн бизлазаврицIун бавхIусса хъинну аьрав­ххусса ва аьратталсса суаллу-сурагъру. Амма лакрал адабиятраву му тема сайки хьхьичIра-хьхьичI итталу дацIан дур­ссар Мазяйхъал Казбеклул. Москавлив литинститутрал студентну ккалакки­сса чIумалва ванан бувчIуну бия (мунилшиврий чIугу гьаз бувну бия) зунттал жямат зунттава кьанийн куч хьун буллалаву, хьун битаву – му хъунмасса балану бацIлацIисса зат бушиву, му бувагу давран бакъашиву, му лахъан къашайсса зарал бушиву.

Мунил пикрирдай къаивкIссания, къаличинссия жагьилсса чичул кIунттила танива, ккалан ивкIукун, иттав ххаришиврул ва пашманшиврул макь дучIан дуллалисса, «Виратти» тIисса кьисса. Му бур ваца балай кунма чивчусса асар. Муниву хъиннура хъуннасса пашманшиву дур тIий, аьпа биву, Бадавинал (га чIумалсса «Дасшиву» альманахрал редакторнал) му кьисса бищун сикъаслай мадарасса хIал хьуну бивкIссар, бищайнигу мадара чIиви-кутIа бувну бивщуну бивкIсса ххай ура. ДакIнийну битан аьркинссар Казбеклул цала «Виратти» чивчуну бивкIшиву оьрмулул дурагу кьуния цара-кIира шин хьусса ппурттуву.

Му кIанттулгу цал ялагу мяйжан буллалиссар на тIимур – Казбек гиччава най унасса художник ивкIшиву.
Казбеклухгу ялугьлай, ванал бусласимунихгу вичIилий, на чIявуну ттухьва нава тIун икIайссияв, чурххал увагу хъун акъасса ва инсаннаву чаривав вакссава хъунмасса пагьму тIий. Мяйжаннугу, гьунар булун ччан бивкIукун, жува ляхъан байма чурххах къауругайсса ур.

«Агь, ттул дус, чIалну дучIай инт Ла­кку Билаятрайн». Вай махъругу Мазяйхъал Казбеклул чивчусса ца кьиссалул ахирданийсса махърур, цимил зумух ласурчагу, ялагу ласлан ччайнмасса.
«Агь, ттул дус, – тIий ура нагу утти, – кув чIумал чIалну кув чIумал ччяни, амма чара бакъа дучIай бивкIулул ссятгу, уттавану ивкIссаксса хIаллай вищара бартдигьин бювхъуцири давурттал, иширттал лултту ва ялтту аьш дуклакисса – ялуннай дучIантIисса чIумуща лиххан дан хьунтIиссагу, къахьунтIиссагу.
Вища лакрал литературалул дунияллий кьаритан бювхъумунил лултту дурккун дикIантIиссар кIилчинмур аьш!

Руслан Башаев