Дагъусттаннал вайварттаву

Юзбашинал къатрачIа. 1911 ш. ш. Хъусращи.

Къапкъазуллал ххяххиярттал тарихрайн хъарсса ттула давурттаву на кIицI лавгссия ччянияцIава, третичнай заманная шихунмай, кьавкьсса гьавалий, кьаркьсса лухччиний шай­сса ххяххиярттал минану ккалли бан бучIисса кIану кIива бушиву Къапкъазнаву. Нара дурсса ххал бигьавурттайн бувну, мукунсса кIанттурдуну хъанай бур Арманинал барзунтту ва Дагъусттаннал зунтталмур лухччи…


XIV

Хьхьургъату Хъусра­хьхьун жу ссапар бавхIуссия июньдалул 29-нний, ахттая махъ, ненттабакI тIивтIусса юзбаши Гьарун Сяэд-огълиначIа ахттайн­ссагу дуркуну. Жул кIюрх ларгуна лахьхьусса кьини дартIмур лазилакьи дуллай. Хьхьургъиял шяравалу дур найдуна Каспий хьхьиривун дагьлагьисса мюрщи неххардил даралул Сулакьрал (Да­гъусттаннал 4 Къуйсулия хьусса) дара батIул дуллалисса ссиртлил чулух.

Ва дур цал ца округравун, яла цамур округравун духлай диркIсса шяравалу. Гьам Кураллал округраву дикIайссия тIар, гьамгу Гъумучиял округравун духхайссия тIар. РутIуллайгу ттухь бусанма къаувккуна цумур округрал биялдарай дуссарив Хьхьургъиял шяравалу цIанакул. Ххал дарча, Гъумучиял округраву душиврий ккаллину диркIун дур, амма Гъумучиял округрал махъмур бутIул лахъсса дяликIуваллилгу батIул дуллай, манзилгу архсса буну тIий, чIалачIиссаксса, ва шяравалу сайки цийнура цурда ялапар хъанай дусса дия, улклул хъунимигу чанну бакъа къабуккай­сса бия. Мукун бунугу, императорталсса Александр II-нал ва Александр III-нал паччахIшиврийгу, ва цIанасса паччахIшиврийгу хIарачатрахлу ларсъсса арцул ва мусил медаллал чIюлу увсса ва шяраваллил бусравсса юзбашинал я бацIансса тагьарданий ябуллай ур, жунгу лахъан багьантIисса, лахъсса дяликIулийх Гъумучиял округрайн бивхьусса гьартасса аьравалттил ххуллу.

Жул дуцавур­ттайн бувну, ва дяликIулул лахъшиву дия хьхьирия ларай хIисавсса 8850 фут, яни Хъунмур Къапкъазуллал ссиртлий Сарубашуллал ва Самурдал округрал зунттал чулиймур махIлалул ляхсса дяликIунияр чан-кьанну лагьсса. Амма ши­ккун бур, хъинну сантирай бувсса ва къайгъулий ка ялату къадукьлакьисса, цил лазилакьишивриягу Гьарун Сяид-огъли ляличIинува пахрулийсса ххуллу. Цала язимур чаргас чухъагу ларххун, га жу Гъумукун биян бан архIал увкIуна. АьнтIикIасса хьхьур­ттаращалсса, али-кIиллущалсса, хъатIу кунма, лухIисса ганал чу най бия хIикматсса юргълий, цу­ппагу ляличIи хъанай бия багьлух бувгьусса жулми дучраяр, ччарча цила чIюлушиндарайну, ччарчагу жинсирайну. Серкер-ХIажирив, Хьхьургъивра каругу дургьуну, цащаласса шиназуллащал архIал шавай лавгуна. Жу дакIнийхтуну барчаллагь куссия ганахь хъамалушиндарахлу, ххуллийх бувсса кумаграхлугу. ХхуллучIалт ва дучри РутIуллай бувгьумива бивтссия. ХьхьичIми кьинирдай таманссалийла гъургъа буккан багьсса жул дилмаж лагь-мак хьуна ва, цала буржругу дурусну лахълай, жу нанинийн мютIину авчуна. АхIмад-багначIату увцусса чапар тIурча, на хIукму бувссия Гъукумун ияннин ттущала итан, цувагу махъми инсантуращал ва дучращал архIал тIайла уккан махъунай.

Хъусращи бур хьхьирия лавай 7032 футрал лахъшиврий, Хьхьургъинияр чансса лагьну, хъунмурчIин сусул дургьусса хъунисса хъуруннал вив лавсун. Ва ялагу агьамсса затну кIицI лаган аьркинни субалпайннал бизанттай чIявуну хьунабакьлай бушиву вератрумрал (силлукьул) мурсру. Самурдал округрал субалпайннал аралувун багьаймур кIанттурдай, мува куццуй Хьхьургъиял лагма-ялтту, ттун чувкIуй къаккар­ккунни вератрум.

Радделлив Самурдал округрай вератрум ххя­ххаймур кIанттурдал Баргъбуккавал чулиймур дазу ккаккан дурну дур Дюкъуллал шяраваллил ял­тту чулий, Къарасамурданувун дагьайсса Ххюлувалу ва Ххюлттуй-Чай тIисса неххардил бакIрацIух. Гъумучиял округрай ляркъусса, Баргъбуккавал чулийсса вератрумрал дазугу Раддел ккаккан дурсса дазул ца хъа духьун­ссар, мунияту бюхъай махъминнуву ляличIинува я бацIансса ва субалпайннал бизанттал ххя­ххия гания тихуннай Дагъусттаннал Баргъбуккавал чулий ххишала къахьунадакьайсса дикIангу. Жул ххуллу Кьукьма-Чай неххацIух ялавай бурувгун най бия. Кай-кай хъанахъисса жул ххуллущалсса урчIамур неххамачI дия тик диркIсса, ялув кIийгу чIалай бия Кьиблалул-баргълагавал чулух чIира кунма бавцIусса, ваца чIамулуха лавхьхьуну хьхьичIун ливчусса, массула кIачIасса зиркIунттул муруллив. Ухссавнил-баргъбуккавал чулийрив кIай зиркIунттул му­руллив бур Хайдакьуллал-Табасараннал округрайн, щях бавкьусса кунма, бурувгун, ЗиркIунттул муруллив ча-чунгу ххуллуцIух лахънува чIалай бур, жул шаттиралурив юр-заманная шихунмайсса зиркIунттул хъархъаллала личлачисса палеозой-заманнул ххялчIив ва щама бур ттигу, Сарубашрая байбивхьуну, Дагъусттаннайхсса щалава ххуллийх нухъран архIал нанисса. Гьамин, шикку, Хъусрахьгу, жун къахьунадаркьунни зиркIунттул аьрщи-чарин хасъсса ххяххияртту, алпайннал аралуву шайми ххяххиярттугу гайра дур – щамарал лухччив дусса Дагъус­ттаннал цайми кIанттурдан кунна, хасъсса. Лув, Кьукьма-Чай неххал кьакьалуву, чIалай дур кIира-шанна къутан, ххуллийгу жун хьунадаркьуна кIира гьайкал.

Гайннул ца дарцIуну дур тIайланна дяликIулуву. КIа бур лахъишиврий кIира сажин ххишалагу ду­сса, загълунсса буркIна, ттала кунма, бивщусса, ххуллийн бурувг­мур чулгу щалава чIюлу бувсса аьраб хатIлий. ЧIун ларгун, гьайкал ца чулухуннай дарккуну дур. ЧIалачIиссаксса, ва гьайкалданул бугьлай бухьунссар Самурдал округрал зунттал чулиймур махIлалий жун чIявуну ккавксса, оьрчIи-кIурисса аццив дархIусса хъархъащалсса чарттал бакIурдал кIантту. Зиярат бухьунссар шиккугу, чарийсса чичругу Кьурандалувасса цумур-дунугу аят духьун­ссар, Аллагь дакIнивусса бусурмантуралгу, ва ххуллийх нанийни, гьайкалданучIагу бавцIуну, дуаь дайхьунссар. Вамур гьайкаллив дур дяликIулува ливчуний. Хъусрахьхьунсса манзилданул шанлицара диртсса кIанттай, цурдагу цайминнуяр личIисса дакъар. Ваниха лархьхьусса гьайкаллу чIяруну хьунадакьай шивах ххуллурдацIух, хIатталлай, кьуллардал ва щаращал чIарав. Вай дикIай личIину хъуни бакъасса чарттая ттириркIуну дурсса, ялату ккуртта диркIсса, Кьурандалул аятру аьраб хатIлий чирчуну, оьрчIи дурсса. ЧIяруну хIарпру дикIай ятIул-парсса, някI талатисса, ягу кIирагу журасса. Ххуллул лахъишиврий ххал къашай мурхь тIисса зат.

Так ЧIарату нанисса ххуллий, Хъусращиял та чулий, ца зунттул ухссавнийн дурургсса урчIамур хъачIрай чIалай дур къатIран хьу­сса хIалу, цурдагу, ваца кьуркьуну аьш дагьсса кунна, личIи хъанахъисса зунттул ухчIиннийхсса лухччиния. Хъусрахь цIуххала дурну, кIул хьумунийн вих хьурча, тай кутIасса муркъал мурхьру цивппагу лакIиялул кьянатсса хъусращиял ччуччин кьукьай­ссар тIар Хъусрахь ттун ккаккан дуруна тай мурхьирдал кьяртив, нагу мукIру хьура тай, мяйжаннугу, мархъ бушиврий. Тай Радден къаккавккун бур, цала чичрурдавугу тайннуя цикIуй куну бакъар. Хъусрахьхьун биян цаппара вирсру лирчIсса кIанттай ябуцай зун­ттурдугу, гьарта хьу­сса Кьукьма-Чай неххал дарагу кIура даяй къалмун хьусса илкинсса авлахърайн. Цаннил хъирив ца чIалай дур ва кьашиврий гьарца чулуха хъуруннал вив ларсъсса, хъунисса шяраваллурду. Цалчинмур шяравалу – Хъусращи, ганил хъирив чIалай бур Ккул, гихунмай – СунбатIул, хъиннува архну, зунттул чулухсса рахIув, 6857 футрал лахъшиврий – ЦIувкIул, м.ц.

Хъусращату Гъумукунсса ххуллугу гава куццуй гьартасса аьравалттил ххуллу бур, цуппагу ялу-ялун лагь хъанай най бур Кьукьма-Чай неххацIух. Ккуллал шяравалугу диртун, субалпайннал уртту-тIутIул аралувагу бувккун, жу бивру Дагъус­ттаннал зунттавусса ксерофитирдал (кьавкьсса гьавалий, кьаркьсса лухччиний шайсса ххяххияртту) аралувун. Амма шикку­сса лухччинул тIабиаьт дурчIин хъинну захIматри, цанчирча ва улклуй агьалигу хъинну гьарзасса бур, дарарду ва мурзусса хъачIругу хъуруннахь дур (бугьлай бур сус, лухIи хъюрув ва бакIлахъиялунсса цаймигу ххяххияртту), лухччигу хьхьичIра диркIсса куццуй лирчIун дакъар. Багьлай бур, ляхсаннай, хъуруннал яхъалух, ххуллурдацIух, хъарас щуну да­къанугу, хъунмурчIин ризкьилул ппартран дурсса хъачI-бакIай хьунадакьлакьисса вахIшисса урттул ттангърай лирчIмур пикрилувун ларсун, сурат хьхьичI дацIан дуллай.

Вава ххуллийхри 1885-ку шинал Раддегу лавгсса, амма цала чичрурдаву (лаж.41-42) ганал цикIуй бувсун бакъар ва кIанттул ботаникалийн хъармуния. Ттуща бюхъан­ссия ва улклул вахIшисса тIабиаьт аьч дан хIуччану хьунсса ттунна хIисав хьумур кIицI лаган. Микку-тикку неххамачIув ххал шай кIяласса утта-кIюла чIапIив бу щавщилул мурхьру, Ккуллал ва СунбатIуллал дянив ххуллул урчIа чулух лахъсса зунттаву, рахIув дур мадара­сса хIалу, га дур урчIах Ухссавнил-баргълагавал чулиймур гьанав. Архния кIай ци журалул мурхьру буссарив кIул бан къабю­хъанссар, чIалачIиссаксса, муркъал хIалу духьунссар.

ГъумучиячIан гъанну неххамачIувгу чIалай дур жа­гъанттул хIалу. Вана вайри ттун хIисав хьусса, мурхьиран цIасса ххяххияртту. БикIан бюхъай­сса затри ччянивасса заманнай ваксса кувннавун кув кьувтIуну агьали ялапар хъанахъисса улклул вахIшишивугу гьаннин, хъуругу хьуннин, утти хъуруннахьсса кIанттурдал ца бутIа муркъал вацIрахьхьун лавгун бивкIшиву, неххамачIавухгу ццирхьлил ва щавщилул хIалурду диркIшиву. Ккулату бувксса кIанттай щамарал бурхIай ххал хьуна жун Самурдал округрал тIабиаьтрацIун лап даркьусса ххяххия, жула хьхьичIвасса дус – машаку.

Амма шиккурив ва цурда, Самурдал округрай кунна, дюрхъуну хьунакъадакьай. Ккуллал ва СунбатIуллал дянивсса суннайх хьунадакьлай дур авлахърал ххяххияртту – цIушула, хъахъи тIутIи, кIуллул-магъ, къузурил ур­тту, оьчIула, кьяцлул чIири. ЧIяту ливчуну махъ ххуллу цIунилгу зунттайх лавай Кьукьма-Чайлул ва Гъази-Гъумучиял Къуйсулул дянивсса дяликIуваллил бакIрайн бурувгуна. Цалчин шикку хьунабавкьуна Дагъусттаннан хасъсса, бивтсса ххуллийх ттинин чувчIав къаккавксса машаку. ДяликIувун бияннингу ххуллуцIухсса щамарай хьунабавкьуна бювхъуну хьусса машаку, кьякьач.

Жул ххуллуцIсса щархъурду дия ТIюхчар, Щар, ШавкIул м.ц. Манзилданий ябуцай зунттурду, тик бивкIсса мурулливгу арх шай чулийнмай. Къумасса ратIув цIуну бувсса ламуйхгу лавхъун, жу бувкру Гъази-Гъумучиял Къуйсулул киямур чулийн, чIатIаракI кунма, тIайласса ххуллийх бавчуру Гъумукун, Гъумучиял ханлугърал вирдакIравун. ЛамучIа жу хьунабавкьунав махIлалул ялурзу­сса Нур-МахIаммадлул, бувсуна округрал начальник-полковник Константин Федорович Киселев цачIава ликкан оьвтIий ушиву. ХIакьину ахттайнссаннун жу биянссаннух ялугьлай ивкIун ия полковник Киселев, амма, Хъусрахь аглан хьун бувккун, так ах­ттакьуннин бивунав жу Гъумукун. Гъумукун биявайсса кIанттайгу цIунилгу ххал хьуна жун, щамаралмур кьалакьуйсса Дагъусттаннан хасъсса, бювхъуну хьусса кьякьач, Гъумукрив, Гъази-Гъумучиял Къуйсулул киямур чулийсса щамарай, цалчин ккарккуна так Дагъус­ттаннай дакъа къашайсса эндимический ххяххия.

Ванийн бувну бувчIлай бурхха, Ккуллал шяравату байбивхьуну, жу цIунилгу щак бакъа бувхшиву Дагъусттаннайсса зунттал ксерофитру думур аралувун, цайми кIанттурдах бурувгун, ми ши­кку чанну душивугу Гъумучиял округрай лахъний­сса яла буллугъми арду хъуруннайн кIура даен даврицIун, культура ял­тту дур­ккун, ва аьвзалзаманная шихунмайва агьали гьарзану бивкIун тIий, улклуй вахIшисса лухччи къаличIаврицIун дар­хIуну дур. Щалавагу Зунттал Да­гъусттаннай, Гъумучиял округ кунма, агьали хьхьавчуну ялапар хъанахъи­сса кIантту цамур ба­къар. Хъусращату Гъумукун бияннинсса ххуллийх, щала урчIачул бувгьуну, жущал архIал най дур Дагъусттаннал Кьиблалул-Баргълагавал чулухаллил дазу рирщуну батIул буллали­сса, лахъсса ххяллул ссирт.

Хъиривгу буссар.
Лакку мазрайн бувцуссар М.Оьмаровлул
_________
*Ва луттираву авторнал чивчуну бур 1911-кусса шинал Д­агъусттаннайн бувну бивкIсса цала аьрххилия.