ДакIния къауккайсса Бадави

Шаэрнан 70 шин хьусса чIумал чирчуну диркIccа макьалалува

Дагъусттаннал литературалуву ца бусравсса кIану бувгьусса шаэр, чурххал кьянкьа-кьурчIисса ухьурчагу (кIинттулгума хьхьирийн учIан лагайва), дакI иминсса, мудан ссаллив пикрирдайнасса, къаччан бивкIсса чIумалгума ссирссилттавун пиш-кьиш тIийнасса Бадави, дунияллия лавгун цуксса хIал хьурчагу, хъамаитайминнаясса акъая.

1955 шинал, «Дусшиву» альманахрал ирглийсса луттирал назмурдалмур бутIа Бадавинал «Интнил марч» тIисса назмулийну тIитIлай, на баян бувссия авторнайн цала гьан дурсса назмулул альманахрал редколлегия цуксса ххари був­ссарив. На ганачIан чивчуссия: «Вай кIинтнил бявкъусса гьантрай дакI шад дуллалисса интнил нахIусса кьункьащал жула буккултрачIан биянссар вил ххаллилсса назмурдащалсса «Дусшиву».

[dropcap]Ч[/dropcap]агъар гьан бувну махъ, назмулун хъиннува лахъсса кьиматвагу бивщуну бакъарвав тIий, на щак-щукливун агьра. Янил хьхьичIа тIурча, тиннай хъанай дакъая интнил сурат щаллу дуллалиса лишанну: аьтIутIисса бюхттул зунттурдугу, аьтарттайх ратIавун ччех бигьлагьисса занчгу, гъайтIалал хъазамрайсса гьу­хъал кIунтIру лавсун нанисса марчгу… Ягу, вана буккултрал пиш чинну гъиди буллалисса кIану: «ОьрчIал кIанттуйхрутул лулттугу бувххун, шанаши чIивитIуйн цуркни ппай учай…
Хъаннин ва душвавран дард дуван кунма, цIиялу дархьуну, хIаят чапал дай…»

Бадави Рамазанов

Тай гьантрай дакI ххари хьунсса ишну хьуна Москавлив Литературалул лавайми курсирдаву дуклай бивкIсса, машгьур­сса литературовед Наталья Къапиевал ва жула цIанихсса шаэр Юсуп Хаппалаевлул редакциялийн гьан дурсса, жагьилсса шаэр Бадави Рамазановлул творчествалун лавайсса кьимат бишлашисса макьалагу.
Лакрал поэзиялуву цIушиннану хъанай дур абадлий хьхьичIунмай нанаву ва дакIнил лавайсса асарду аьч бан кумаг буллалисса цурда мурчал суратгу. Оьруснал поэзиялуву А. Блоклул мурчал сурат гьарзану ва гьартану ишла дурну духьурча, цала миллатрал поэзиялуву Б. Рамазановлул ва сурат ишла дурну дур цалчин, цурдагу ишла дурну дур лап усттарну, ва сурат цурдагу зунттал тIабиаьтрал цила щаллу дуллалисса хханссар.
«Бадави Рамазановлул лирика» тIисса статьялуву Н. Къапиевал ва пикри хъиннува гьарта бувну бур: «Интнил мурчал» сурат ишла дурну дур оьрмулул аваданшиву ва оьрмулувусса ляличIишивуртту ккаккан дан кумаг буллалисса поэзиялул ярагъну…».
Хъамакъабитай Ломоносовлул цIанийсса Москавуллал университетрал хъунмасса зал. Билаятрал хъунмур шагьрулий тIайла дуклакисса Дагъусттаннал литературалул ва искусствалул Декадалул гьантрай, зал, щяикIансса кIану бакъа, бувцIуну бия поэзия ляличIинува ххираминнал. Гайннал дяниву бия университетрал машгьурсса академиктал, профе­ссортал, аспирантътал ва студентътал.
ВичIи дихьлахьиминнал яру ххарил пар тIун бивкIуна Расул ХIамзатовлул ва Юсуп Хаппалаевлул пасихIсса назмурду ккалан бивкIукун. Микку жул дяниву махIаттал хьунсса цучIав къавхьуна. Амма жу махIаттал бувнав ганиннин муксса машгьур акъасса лакрал жагьилсса шаэр Бадави Рамазановлул «Урша гъавгъ душ», цала оьрус мазрайн таржумагу бувну, Яков Козловскийл бувккукун, залданува гьаз хьусса хъатурдил лахъсса чIунил. Га дия назмулун дакIнийхтуну лавайсса кьимат бищаву.
«Урша гъавгъ душ». Лагрулул мукссара хъун дакъасса ва назмулуву шаэрнаща бювхъуну бур дакI-аьмал чаннасса зунттал душнил суратращал дяъвилул захIматсса шиннардийсса шяраваллил суратгу дан. Шикку шаэр, цала мурад хъиннува балжину ва асар хьунну аьч баншиврул, назму чичлай ур хьумур ва ккавкмур дакIнийн бичлачисса бусалалул паракьатсса такьвалий.
Школалий дуклаки чIумалсса шаэрнал дус дяъвилий мурчIи хъанай ур.

Ганал чIиви оьрчIгу карав увцуну,
Цал-цал щяикIара на ганал чIарав,
Яла, ганал кунма, яру лавкьуну,
Лагара оьрчIнийсса оьрмулул хъирив.

ХьхьичI бацIлай бур школа, оьрчIру, тIуркIурду, мужаллатру тIартIсса луттирду, парталул цIаний дус ва цува, сумкардугу бишлай, бивсса куц. КIичIиравугу бур «урша» гъавгъун аьтIисса душгу, душнин къащи дуллай, къавтIисса оьрчIгу».
Дяъвилул ццахханну дутлатисса шинну. Урша гъавгъ душнин къащи дуллай, ачIа ччаннащал къавтIий ивкIсса оьрчIая чIаважагьил хьуну ур. Тти гагу най ур фронтрайн. Шяраву ливчIсса къари-къужращал архIал ганахь ххуллу­хъин учин бувккун, «ацIилчинмур класс бачIва личIлай бур». «Арснахь ххуллу­хъин тIий дия нинугу, шавхьсса ккунукругу канил бувгьуну». Ххаришиврул муксса гъиди къабансса ва тагьардануву шаэр дакIнийн бутлай ур бакIрайхтува муксса ккалли-сан къабансса, амма мяъна ду­сса, оьрмулул чаннасса бучIантIимунийн вихшала дишин буллалисса, хъун ба­къас ишгу:

Урша гъавгъсса душгу ккавккуна гикку,
Карщул къатри бихьлай ганал жипливу.

«КIичIираву маразгу бавхIуну… пагьламан лахьлай» ивкIсса оьрчI фронтрая зана хъанай ур мурчIи хьуну, щарнил агьлугу утти ганан так чIурдайну бур бувчIлай.

Так цала ниттил чIу ганан къабавна:
Ттул дус зана хьуннин га къалирчIуна.
Урша гъавгъ душнищал
архIалну лавгун,
Ххал дурна ниттил гьав,
канил ках дурну.

Урша гъавгъ душгу тти хъунма хьуну бур. Га бур гьарнал ябацIансса жалин хьуну, щаргу хъанай бур чани бакъасса инвалиднан. Га бур дакIнийхтунусса аякьалий бавцIуну чаннасса оьрмулухлу цува чаннацIа хьусса жагьилнал. Буккултрал зумату зехлахисса кунма, шаэрнал зуматугу цайва бакъа личлай бур барчаллагьрал ва нааьнарал махъру:

Арулла нааьна аски душманнан,
Ттул дуснайн га кьини цал дуккан дурсса!
Арулва барчаллагь урша гъавгъ душнин,
Дуснайн кьини дуркний, чIарав бавцIусса.

Мукунсса назмурдаву хьунадакьай кувннил хъирив кув даххана хъанахъи­сса, кувннил кув гьарта ва авадан дуллалисса чIумулгу, инсаннал хасиятралгу, тIабиаьтралгу лишанну, цирдагу балжи­сса, аьщуйн щусса.
«Дуснайнсса чагъар», «Зунттал макьанну», «Банавша», «Чарил чIу, «Илхъи», «Замана», «Кьинирду ва кьадарду»… чансса бакъар Б.Рамазановлул чивчусса назмурдал жужру. Оьруснал хьхьичIунми шаэртурал таржума бувну, Москавуллал «Жагьилсса гвардия», «Современник» тIисса луттирду итабакьай идарартталгу ­оьрус мазрай итабавкьуна лакрал шаэрнал захIматраха, аьрщараха, ччатIуха, буттал ужагъраха, ххирасса зунттурдаха, марцIсса ччавриха чирчусса лагрулул кутIасса ва лахъисса, бунияласса ва хъярчирайсса, лирикалул ва философиялул журалийсса назмурдал ва поэмарттал жужру. Гайгу бу­ккултрал ххарину кьамул бувна.
Жула зунттавугу, Дагъусттаннал кьатIувгу назмурдал тIин-тIааьн бувчIай­миннал мудан барчаллагь учин лайкьсса ия хъамакъаитайсса жула Бадави.
Нураттин Юсупов