Художникнал хатI ванал гьарца кушулуву хIисав шай

МахIаммад-Аьли Аьлиев

Инсаннал цала язи бувгьусса, элмулул ххуллий хьхьичI бивхьусса мурадругу бартбивгьуну, лаваймур шачIанттуйн лавхъун унугу, муний гьашивугу къадурну, луглайна ур цала пишакаршиву магьир дуллансса ххуллу-чараннах. Миннул ялун гьунаргу ххи барчан, укунсса хасиятру дусса инсан хъиннува машгьур хъанай ур. «Инсаннал хьхьичIуннайшивурттал хъунмур бияла захIмат ххирашиврувур бусса, так ца мискьал тIурча, гьунарданувур. ЗахIмат къабулларчан, гьунарданулмур бутIа ссайнкIуй къабуккайссар», – тIий ур ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, Аьрасатнал Художниктурал союзрал член Аьлиев МахIаммад-Аьли РажавхIажиевич.

ЧIярусса шиннардий бувсса хъунмасса захIматрайну лайкь дурсса хьхьичIуннайшивурттахлу МахIаммад-Аьли Дагъусттаннай ва Узбакисттаннай ца яла машгьурма скульпторнан ккаллину ур. Уттигъанну презентация дурсса «Герои и варвары» тIисса Алик АьбдулхIамидовлул луттираву автор ур художниктурайн «титантал» тIий. Циванни мукун тIутIисса?

Буруганну, цала Ватандалий акъассагу, цамур республикалийгу машгьур хьусса инсаннал оьрмулул ва захIматрал ххуллу цукунсса хьуну бурив.
1976 шинал Художественный училищагу къуртал бувну, жагьилсса пишакар цала кулпатращал гьан увну ур Узбакисттаннай зун. Ванал кулпатгу художник бивкIун бур. Ташкантливсса Художниктурал союзрал жагьилсса пишакартал гьан бувну бур Навои шагьрулий зун. Та ппурттуву Навои хIасул бувну дурагу 12 шин диркIун дур. Тикку МахIаммад-Аьли аьралуннаву къуллугъ буллай ивкIун ур. Мунияту, ванан шагьру хьхьичIава кIулну бивкIун бур. Та ппурттуву Навои бивкIун бур промышленностьраха зузисса, 100 азара инсан ялапар хъанахъи­сса шагьру. Аьркинну бивкIун бур цIуну хIасул хъанай байбивхьусса шагьрулул лащин ххуй даву мурадрайсса художествалул объектру, скульптурарду дуван. Жула ватанлувнайн вихшала бувну бур Узбакисттаннал Художниктурал союзрал Самаркьандуллал участокрал Художествалул фондрай каялувшиву дан. Най бунува жагьилсса пишакарнайн жаваблувсса масъалартту тапшур бувну бур.

Ванал каялувшиннаралу «Фар­­хад» тIисса культуралул дво­рец­рачIа тIивтIуну бур оьрчIан прикладной искусство лахьхьин дуллалисса студия. Ва студиялуву МахIаммад-Аьли цала кулпатращал оьрчIахь дарсру дихьлай ивкIун ур. Дагъусттаннаясса художникначIан занай бивкIун бур чIявусса учениктал. Шикку ванан бучIи лявкъуну бур живописьрал магьирсса МахIаммад Юнусилаул студиялувун заназисса ч1умал, Дагъусттаннал машгьурсса художниктурацIа лавхьхьусса опыт.
– Узбакисттаннайн увкIсса цалчинсса шиннардий хIукуматрал чулухасса цинярдагу заказру дучIайссия на зузисса Художествалул фондрайн. Жун багьайва шагьрулул куц, чIалачIин исвагьи дуллалисса скульптурарду дуллан.Перестройкалул ишру байбишиннин мукун зий бивкIссару. Яла, кооперативрайн бучIайхтугу, шагьрулун аьркинсса скульптурарду жул каялувшиннаралу дайссия тIий, – буслай ур МахIаммад-Аьли РажавхIажиевич.
1992 шинал МахIаммад-Аьли увчIуну ур Бухардал ва Навоилул областирдал Художниктурал союзрал председательну. Цала усттаршиврийну ва профессионализмалийну машгьурну ивкIун ур МахIаммад-Аьли Дагъусттаннайгу.

1997 шинал Узбекисттаннай Художествалул академия хIасул бувсса ппурттуву, МахIаммад-Аьли ивтун ур академиялучIа сакин бувсса творчествалул объединениялул председательну, муния махъ Узбакисттаннал художествалул академиялул Навои шагьрулул отделениялул председательну.
Махъ бакъа, учин бюхъанссар, Навои шагьрулул скульптурардал чIалачIин ванал гьунарданул ва бюхъулул барашиннану хъанахъиссар куну. Цанма ххира хьусса шагьрулий ванал каялувшиндаралу хьуссар дунияллул халкьуннал скульптурардал шанма симпозиум, щалва шагьрулий дуссар ччаврил, аькьилшиврул лишанну хъанахъисса ва цаймигу ххаллилсса скульптурарду. Ухссавнил Ккавкказнаву так ца МахIаммад-Аьли Аьлиев ур «Дустлик» тIисса дусшиврул лишанну хъанахъисса ордендалун лайкь хьусса. Цала бюхъугу, гьунаргу Навои шагьрулул агьалинан хайрну ишла буллай ивкIсса МахIаммад-Аьлил захIматран лавайсса кьимат бивщуну бур Узбакисттаннал агьалиналгу. 2011 шинал ва хьуну ур Навои шагьрулул хIурмат бусса гражданин. Сайки 35 шинай зий ивкIун ур МахIаммад-Аьли Узбакисттаннай.
-Тарихраву бакъассар ца­чIатува лавгсса пишакарнайн махъунмай оьвкуну, цала шагьрулул хIурматлувсса гражданин увсса ишру. Мукун тичча лавгун махъ ттун дуллуссар «Навои шагьрулул хIурмат бусса гражданин» тIисса бусравсса цIа, – буслай ур МахIаммад-Аьли.

Ватандалухсса, буттал шяраваллихсса ччаву ялтту дурккун, кьаритан багьну бур ванан цанна ххира хьусса мина.
Дагъусттаннайн учIавугу жула ватанлувнан барачатну дарцIуну дур. 2004 шинал Узбакисттаннай ялапар хъанахъисса Мах1аммад-Аьлийн бувккун бур лакрал виричусса душ Парт1у-Пат1иман гьайкал дува т1ий Мариям Илиясовал каялувшиву дуллай бивкIсса «Дараччи» тIисса ихIсандалул клубрал сипталийн бувну. Та диркIун дур МахIаммад-Аьли тийх ялапар хъанахъисса чIун, Узбакнал гражданин хIисаврай ванан Дагъусттаннай шанма зуруяр ххишаласса бансса ихтияр къадиркIун дур. ЧIирисса чIумул мутталий ванал дурсса ПартIу-ПатIимал скульптура кьамул дурну дур Художествалул советрал комиссиялул. ХIакьину ва ххаллилсса гьайкал дирхьуну дуссар Лакрал райондалий Гъумучиял шяравун бухлахисса кIанттай. Ва монумент цурдагу скульпторнан цанна яла ххирамур дур. Скульптура ххуй дирзун, Дагъусттаннал каялувчитал бувккун бур МахIаммад-Аьлийн МахIачкъалаллал аэропортрай Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-Хан Султаннун ва хьхьиричIасса паркраву Ма­хIаммад-Ссалам Умахановлун гьайкаллу дува тIисса миннатращал. Скульпторнан дакIнил ларсъсса давурттавасса дур Мирзабаг Аьбдуразакьовлун дурсса гьайкал. Ва гьайкалданул къалип бувтIун бур Смоленск шагьрулий. Москавлив Расул ХIамзатовлун дихьлахьисса скульптуралул эскизгу дурну, къалип бутIин ливчIсса ппурттуву МахIаммад-Аьли къашавай хьуну, ванал дайдирхьусса даву цама авторнал дузрайн дуккан дурну дур.

МахIаммад-Аьлил усттарну дурсса давуртту личIинура чIалан дикIай. Учин бюхъанссар, Дагъус­ттаннал скульпторнал творчество, европанал ва дагъусттаннал миллатирттал культура хIала дурххун хъиннура магьир хьуну дур куну. ЛичIи-личIисса эпохардал бюхттулсса инсантурал образирттайну ва миннал бивтсса тарихийсса ххуллурдайнусса скульптурардайну кьабитлай ур автор тарихраву цала хатI.

МахIачкъалалив Оьруснал театр­данучIа Расул ХIамзатовлун дирхьусса скульптуралул тарихрайну исват хъанай бур, чIярумур чIумал творчествалул ххуллий захIматшивуртту ва бувчIу-къа­бувчIавурттугу хьунадакьайшиву. Искусствалул творчествалул пиша язи бувгьуминнал даву, гьай-гьай, захIматсса дур.
Авторнал пикрилийн бувну, Расул ХIамзатовлул скульптура оьрмулуву цува усса куццуйсса дан ччай ивкIун ур. Гьайкал дурну къуртал хьуну махъ дахханашивуртту дан багьну бур. Масалдаран, аьркинну бивкIун бур шаэрнайн, варси бакъассагу, галстук ва костюмгу лаххан. ХIасил, аькьилгу, зунтталчувгу ушиву ккаккан бан. Автор буслай ур, зурул мутталий дурну къуртал хьусса скульптуралуву кIийлла дахханашивуртту дан багьшиву.

«Укунмасса гьайкаллал эскизру кьамул дайсса худсоветраву икIайссар 10 инсан. ХIамзатовлул бюст кьамул байсса комиссиялуву гьарзасса буссия. Даву кьамул дан ихтияр дусса 45 инсаннава увагу 5 ия рязисса. Бястру бия ахир дакъасса, шаэрнал лащин, ларх-лирк ва цукун щяивкIун икIан аьркинссарив кIицI лаглагисса. Даву кьамул дуллай бия, художниктал бакъассагу, Правительствалул членталгу. Та ппурттувусса Республикалул бакIчи МухIу Аьлиевлул бучIан бувну бия гьайкалданун кьимат бищунсса чIявусса инсантал. Ахиргу, цукуннугу та скульптура кьамул дурссар », – буслай ур МахIаммад-Аьли.

Лениннул цIанийсса проспектрайсса хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлул гьайкалданухлу лайкь хьуссар МахIаммад-Аьли Дагъусттаннал ХIукуматрал премиялун.
2021 шинал Анжи-Ареналий тIивтIуссар жагьилсса художниктурал творчество машгьур даву мурадрайсса ванал цIанийсса цIусса АРТ-галерея.
Галерея тIивтIуния шийннай цимилгу дунни Дагъусттаннал художниктурал выставкартту. Ссуттихуннай галереялуву хьунтIиссар МахIаммад-Аьлил юбилейран хас дурсса живописьрал, графикалул, мюрщисса скульптурардал выставка.

Скульптор унгу-унгуну хIадур хъанай ур цала юбилейрал выставкалийн. Буйнакскалий хIадур дуллай ур 1941 шиная шийнмай дяъвилул иширттаву жанну дуллуминнан хас дурсса «Память» тIисса Мемориал комплексрал проект. Ва проектрал сакиншиннарал даву бакIрайн ларсун дур Буйнакск шагьрулул мэриялул. Авторнал пикрилийн бувну, мемориалданий дяъвилул цIарава занакъабивкIсса аьралитурах ялугьлай дуссар мармачарил ва чарвитул къалипирттай бувсса ялгъузсса ниттихъал, ссурваврал, душваврал симанну.

ХIакьину Лакку билаятрайн нанисса ххуллий чIюлушиннану чIалачIисса ПартIу-ПатIимал гьайкал, дя МахIачкъалалив дирхьусса Расул ХIамзатовлул гьайкал оьр­мулухун тиккура диркIсса кунна даркьусса дур.

Скульптор игьалагаву къа­кIулсса инсан ур. Ва мудан гьуртту хъанай ур дунияллул халкьуннал ва щалагу Аьрасатнал выставкарттай, мукуна ва ур чIявуми симпозиумирттал сиптачи.

Гъази-Гъумучиял Хан-Мур­­тазааьлин, Италиянал виричу ХIасан Камаловлун, Аьра­сатнал Виричу МахIаммад Нур­бахIандовлун, машгьурсса хирург Рашид Аскерхановлун, Социалист захIматрал Виричу Нариман Аьлиев­лун, Халкьуннал шаэр Анвар Аджиевлун ва чIявусса цайминнан дурсса скульптурардал барашинна дуллай бур МахIаммад-Аьли Ражавх1ажиевичлул Дагъусттаннал искусствалул тарих авадан бавриву хъунмасса бутIа бивхьушиву. Ванал канива дурксса давурттайну чIалай бур авторнан цала пиша дакIнил лавсъсса бушиву.

Так ца Лакрал райондалий дурну дур ванал мукьра гьайкал. Скульптортурал, художниктурал цала оьрмулуву ца ягу кIира скульптура дайсса чIумал, ванал цаллалу дурну дур 12 скульптура.
Уттигъанну МахIаммад-Аьли увчIуну ур Аьрасатнал художествалул академиялул член-корреспондентну. Барчаллагьрай ур творчествалул ххуллий чIарав бавцIусса «Пять сторон света» тIисса школалул сакиншинначитурайн ХIусайн ва Ольга МахIамаевхъайн ва цинявппагу дустурайн. Къаххирар МахIаммад-Аьлин цаятува пахрулий буслан.
Скульптортурал даву – хъун­мурчIин хъунмасса захIмат бан аьркинсса пиша бур. Кумагчитал бакъахьурчан, монумент сакин дан захIматссар. Пиша лахьхьин бигьассар, художник хьуншиврул гьунаргу бикIан аьркинссар. Гьарицагу инсан уссар цала даву дакIнийхтуну дан, искусствалуву дакIний личIансса аьш кьаританмур буллай.
МахIаммад-Аьлил тIурча, гьарица бивзсса шаттираву кьабивтунни магьирсса ирс.

Марина АхIмадханова
Таржума бувссар
Имара Саидовал