
ЦIуминалийсса ДучIиннал шяраваллил имам Аьбдуллагьлул арс ХIусайнов Мурадлущалсса ихтилат.
– Мурад, буси жул буккултрахьгу вилва мархрая. Цумур шяравасса ура, чув хъуна хьуссара?
– Ттул мархри Маркьиял шяравассар. ЦIуссалаккуй ДучIиннал шяраву къуртал бувссар 7 класс, яла, ЦIуминалийн бизан багьувкун, гихуннаймур дуккаву ЦIуминалиймур ДучIиннал шяраву дурссар, 11 класс къуртал бувну, увхссара дуклан ДГУ-лул эколого-географический факультетрайн. Къуртал бувайхту цаппара зурдардийсса зий ивкIссара ттулва пишалий. Яла, талихIиндаран, на диндалул даврийн кIункIу хьуссара, Аллагьу Тааьланал Цала тIайла ацIан увайссар инсан ганан кьисматмур ххуллийн. Ттулмур ишгу мукун хьуна.
– Ина диндалул чулийнай та кIункIу хьуссара, му цакуну хьусса иш бакъахьунссархха?
– На 9 классраву дуклакисса чIумал, райондалул имамну ия Сиражуттин Кьурбанов. Ванал гъира бувтуна, ванах вичIи дирхьусса чIумал, бувчIлан бивкIуна ттунна дунияллий диял къахъанахъимур дин душиву, диндалул элму лахьхьинсса гъирагу багьуна. Му ппурттуву диндалул элму дуккин уххан ттун нясив къавхьуна.
Университет къуртал байхту, цаппара зурдардий ттула пишалий зийгу ивкIун, ттун бувчIуна къулайсса даврин ухханшиврул военный билет аьркиншиву.
Буттарссил ттун цивппа яхъанахъисса Федоровскийлийн оьвкуна, му бур Ханты-Мансийскаллал автономный округрайсса чIивисса шагьру, тиччава армиялийн гьан. Тийхгу ттун дин дусса, тIайласса инсантал бакIрайн багьуна.
– Ина му ппурттуву чак байсса, диндалул ххуллу-ххуттай авцIусса ухьунссияв?
– Тихун на самолетрай левххун ивра. Сургут шагьрулул аэропортрай на хьунаавкьунна ттула буттарссил ласнал, бивру Федоровскийлийн. Гара кьини, тийх мяълумну мизит бусса къакIулну, ттунма бувагу шагьру къакIулну бунува, кIичIиравух сайр баву багьана бувну, на ахьтта шагьрулувух уклай ивкIссара. Ччаннал увцунийн най тIиссакссагу, увкссара минаралий цIубарз чIалачIисса кIанайн. Инсаннал дакIниву гъира бухьувкун, Аллагьналгу кабакьайссар. Мизитравун уххайхту, ссалават ккалаккисса мутта бия. Цалчин ккавксса агьулданух, мудан кIулсса халкьуннах куна, уруглай ура.
Чакмур на 8-9 классраву буллай айивхьуссара. Ттухь таний чак бува тIисса акъая, нава айивхьура, ттулла дакIнил тIалавшинна душиву бувчIуну.
– Ина увкунни таний райондалий имамну зузисса Сиражуттин Кьурбановлул гъира бувтуна куну. ИчIуваминнал диндалухсса бургаву цукунсса дия, ниттил, буттал?
– На буттал ниттил хъуна увссара. Буттал нину чак байсса хъамитайпа бия, диндалул луттирду бикIайва шаппа. На 6 классраву дуклакисса чIумал хъунама ссурахъил пишкаш бувсса щайх Саид-Апаннинал « Сокровищница благодатных знаний» тIисса лу ккалан икIайссияв. Дин тIайлану дурчIин му луттирая ттун хъунмасса мюнпат хьуссар.
– Нину-ппу диндалия архсса бияв?
– Ппу Шяраваллил хозяйствалул институт къуртал бувсса инсан ия, цувагу РОВД-лий зий икIайссия. Суратру дишаврил гьунаргу бусса инсан ия. Ччяни лавгуна дунияллия. Ттун му ппурттуву 7 шин дия. Нину оьрус миллатрал инсанни, нину ва ппу цаннайн ца бакIрайн багьну бия университетраву. Амма ниттин шяраву яхъанан ччай бакъая, ппу шагьрулул инсан акъая. Ва багьана хьуну, тий-ший бавцIуну бия. Нину цIана Москавлив яхъанай дур, хIала-гьурттушиву дуссар, гьай-гьай. Та дур ттул нину. Ттун оьрму буллусса инсан. Дунияллихсса ябитаву жул цакуцсса дакъар, амма нава ттучIара кьиматраймур ниттичIагу кьиматралун дагьанссар тIисса мурадрай ура.
– Федоровскийлий лахъи лавграв?
– Къалавгра. Тиха на армиялийнгу къаувцунав ххюттул лахъи ларгсса язва сававну, урчIва барз бав Ялун ххисса кIулшивуртту дуллалисса центрданий экологиялул дарсру дихьлай. Ттун бувчIуна та ттула кIану бакъашиву, хIатта паракьатну цала дингу дурну яхъанахъисса инсантал бусса кIану бухьурчагу. ДакI шардай кIункIу тIун дикIайхха.
– Шавай зана хьувкун, ссаха зун ивкIра?
– Аллагьнал инсан цала тIайла ацIан айссар ххуллийн.
Жул шяраву имам акъая. Лага-бучIайсса имамтал бия. Рамазан зурул хьхьичIсса кьини, мизитравун бучIайсса бугьарасса арамтурал ттуйн оьвкуну, таравихI чак вин бакIрайн ласун багьлай бур кунни. Хъинну сикъавсуна, имамну хьхьичI авцIуну, бав цалчинсса таравихI чак. Хъиривсса кьини, нюжмар чак вин бакIрайн ласун багьлай бур куну, оьвкунни райондалул имамнал, Давуд Амиров ия му чIумал райондалул имамну. На ташвишну ивкIра. Жаваблувшинна дия, чак бан кIулнугу, аьраб маз къакIулли, дуллалисса даврил шартIру ххуйну кIулну дикIан аьркинни, халкьуннал буллалисса суаллахьхьун балжийсса жавабру дулун кIулну бикIан аьркинни. КIихIуллану унува бакIрайн ласун багьуна. Имамну зий унува, 2019 шинал увхра дуклан МахIачкъалаливсса щайх МухIаммад Аьриплул цIанийсса Дагъусттаннал Исламрал университетравунгу очнайну. ЦIуминалия университетравун занай, цIана ура 5 курсрай. Подкурс къахIисавну, на къашавай хьуну мукьах ца курсирал махъун агьссияв. Имамшиву дуллайгу кIуллагу дакъа 10 шин ларгунни.
– Зу ччя-ччяни баххана буварухха, ина хIура къавхьуну ура.
– Цимилагу аххана увара тIисса миннат бував, Давуд Амировлул хъирив ЦIуминалийсса Имамтурал советрал хъунаману ивтуна Мансур Хаваев, ванахьгу миннат бувссия, амма аххана уваннугу куну, цалсса къаунна. Ттун тачIав имамну зун ччисса хиялгу бакъассия, паракьатну ттунна дингу дуллай, шариаьтрацIун авкьуну занакьулу хъананна тIун икIайссияв. Амма нясившин укунсса хьунни.
– ЦIуминалий цIана мадраса буллай булувкьуну бур, буси муниягу.
– Ва мадраса жунма хъинну аьркинну бур, лакрал диндалул вирдакIну бикIаншиврул. Жулла тIабиаьт, багьу-бизу, жулла менталитетраха лавхьхьуну, жулва оьрчIру жучIава дуклаки буван. Гъумукмур мадраса сайки бавцIуну бур. Гъинттулсса курсру бакъа, диндалул кIулшивуртту ласунсса, куртI дувансса кIану бакъар. Лакрал мутялимтал хъинну чансса бур. РувхIанийсса мякьшиврун чаран хьунсса мадрасар ва. Гиву общежитие, столовый, спортзал бикIантIиссар, цимурцаннул дузалшинна дувансса хIарачат бикIантIиссар. Ва яла-яла, жулва наслулун ппухълунная жучIанна дирсса тIайласса Ислам диндалул ххуллу-хха лахьхьин буллантIиссар.
– Бивунну захIматмур суал булун багьлагьисса кIанайн. Диндалул суккушиннарду, течениярду личIи-личIисса дур. ХIакьсса исламрал диндалуцIун къабавкьуминнал хIакъираву ци учинна?
– Дайдихьулий ттул бяст-ччаллийсса ихтилатру хъанан бикIайва, аьй-бювкьурду, дащуй бихьлахьавуртту, куннан кув къабувчIлачIавуртту. Ттун бувчIунни миннащал бяст буллалаврия пайда бакъашиву, цалламуний цIакь хьумий цивппа битан аьркиншиву. Мукунма ттун исватну бувчIунни, мукунминная, минналмур тарапрая жулва жагьилтал ва оьрчIру мурахас буван аьркиншиву. Жува къуццу тIун аьркинссару, за бувчIусса, аькьлу куртIсса аьлимтурал бусласимунийн чул бивщуну, МухIаммад Идавсил (с.аь.с) заманная шиннай дяличIан къариртусса, кьануннацIун бавкьуну. Исламрал гьанурдацIун къабавкьусса хIукмурду буллалаву – му хIакьсса диндалул ххуллу-хха бакъархха. Фармацевтнан кIулссар дарурттал хIалкьазия, амма му хъинбай хIакин акъархха. Мукунма жунмагу аьлимтураятур дингу, диндалул хIукмурдугу лаласун аьркинсса. ХIакьсса диндалул, гьанурду, мухIлу-хIин ххуйну лахьхьин аьркинссар цал цува, цайминнан ци-бунугу лахьхьин буллай укканнин.
– Аьрабизациялул хIакъираву ци учинна, жулла хьхьичI республикалий аьрабизация цIакь хъанай дурхха.
– Ссайну, ссаву тIий бура?
– Масалдаран, лаххиярттайну, никьабирттайну, чиваркIуннал лахъисса чапанну лаххаврийну, жулла культуралун багьу-бизулун къахасъсса занакьулушиндарайну.
– ЧIявуссаннан аьрабнал культурагу, Ислам дингу дяркьуну, цану дурчIлай бур. Циняв дунияллийсса миллатру кунма, аьрабнавугу агьлу личIи-личIисса культура дусса, лаххиягу жура-журасса буссар. Исламраву гьарца багьу-бизулун шариаьтрал ккаккан дурсса тIалавшиннарду дуссар. Масала, лаххия дикIан аьркинссар хъамитайпалул чурххал базурду лакьлакьисса, чурххал къалипрацIун къаларчIусса. Агарда бусурманнал багьу-бизу, лахху-ликку шариаьтрал ххуттавагу личлачисса дакъахьурча, миннал цала кIанттул культуралий, цанна хасъсса лаххиялий къадагъа къадихьлахьиссар. Аьрабизация, къаучинна, амма Саоьдуллал «импортный» динчитурал хъирив наними бур му кьяйдалий къуццу тIий.
– Мудангу учара, тикрал буванна ттигу, ттунна ххаришиву дикIайшиву, лакрал имамтал миллатрал мазрах ччаву дусса, лакку мазрай ххуйну гъалгъа тIутIисса бушиву. Инагу ххуйну гъалгъа буллай ура ниттил мазрай..
– На хIарачат бара ттула ниттил мазрай марцIну гъалгъа тIун. Оьрус маз хIукуматрал маз бухьувкун, бакъа чара бакъар. Лакку мазрайсса луттирду ккалан икIара, букъавчIайсса махъру чичара, гайннул мяъна цIуххин, лахьхьин.
– Мизитраву вяъза лакку мазрай буккарав? Чил миллатиртталссагу бурив шяраву, бучIайрив?
– 95% лакрал бур, чан-кьансса чил миллатиртталссагу. ХъунмурчIин лакку мазрай буккара. ЦIусса тема духьурча, гъалатI къаитххяххан, оьрус мазрай буккара. Агар хIадур хьунсса сант къадагьарча. Вяъза буккин хIадур хьунсса чIун духьурча, къакIулсса терминну таржума дуллай, хIадур хъанан икIара.
– Ахирданийгу, ци учинна лакрал миллатрахь?
– Аллагьу Тааьланал жулва жямат тIайласса диндалул ххуллийн тIайла бацIан баннав! Диндалулли жулла сийгу, миллатрал цашивугу гьаз дантIисса. Жунма мудангу дакIний бикIан аьркинссар, гьар ишираву кунма, лак диндалувугу хьхьичIунну бивкIшиву, сий дусса, хъунисса аьлимтал жулва бивкIшиву. Миллатрал маз къаябуллалавугу – инсантал диндалия архну бушивур. Диндалувугу ниттил маз хьхьичIххуттайн лавсун буссар. Нава лаккучура, тIий ухьурча, бувчIин аьркинни лак лакну ккаккан буллалисса лишан маз хъанай бушиву. Лакку мазрая тинмай хьурча, му жулва ппухълуннал хIурмат бакъашивур, минная , мархрая махIрум шавур.
Ихтилат бувссар ПатIимат Рамазановал
