Ччаврилгу, вихшалдаралгу гьанулий щавшсса кюру

Арснащал Жаруллагьлущал

«Муххал хъатIи» учай, ласгу, щаргу цачIу оьр­му бутлай 65 шин хьуну духьурча. Ва цIанийнува исват хъанай бур кулпатрал гьанулул цIакьшиву. 65 шин – ва лахъисса ххуллур, ваксса манзил цачIу битангу къабигьассар. Ччаврилгу, вихшалдаралгу гьанулий щавшсса кюру цIакьсса бикIангу багьлай бухьунссар. Вайксса шиннардий цала ччавугу ядурну, цаннан ца бувчIлай, бавкьуну, нахIу-хIалимну оьрму бутан, мяйжаннугу, лас-щарнил чулуха хъуннасса ссавургу, ляличIисса усттаршивугу аьркинни.
Ттул ихтилат Хъуннащиял шя­равасса, лахъисса оьрмулул ххуллий цаннал цаннан къа­ччан бикIан къабувсса, цаннал хIурмат цаннал буллали­сса Аьвдуллагь ва Сиясат Аьшуевхъал эбратрансса кулпатраяр. ЦIанагу ласнал ва щарнил ихтилат хъярч-махсарттайсса, нахIу-хIалимсса бур. ЦIанагу чIалай бур кулпатраву мудангу «кьяпа» лахъну бивкIшиву, чув-адаминал мукъул сий хъуннасса диркIшиву. Вагу хъамитайпалул, щар­ссанил, аькьилшивур. Гьай-гьай, укунсса щарссанил кьад­ру-кьимат адаминачIагу би­кIан­тIиссар.
– На барчаллагьрай ура вайксса шиннардий навагу, ттулла къабигьасса хасиятгу дурурччусса Сиясатлуйн,– тIий ур Аьвдуллагь. Хъиривва хъярчгу бай : «Яр, ва дур ттухьхьун дирирсса лайлатул кьадри», – куну
– ЗахIмат ххирасса, хIарачат бусса ия. Гьармунил сант кIула. Ци захIматсса чIунну диркI­хьурчагу, ссахчIав мюхтажну къабивтссара. Шяраваллил кIанттурдай шагьрулий кунна­сса шартIру дузал дурссар. Къушлин аьркинмур кIисса щуну щяту дуккайва, ящикирттай, дарвагирттай дучIайва. Шяраву телевизор цалчин жучIая хьусса. Клубравун кунма батIайссия жямат телевизор ххал бан. Ххуйну ябувссару жу ванал, – тIий, барчаллагьрай бур Сиясатгу.
Увну ур Аьвдуллагь 1937-ку шинал. Буттал шяраву 4 кла­ссгу бувккуну, вайми кла­ссирттавун Хъурхърал школалийн занай ивкIун ур. Мяйлчинмур классравун увкIун ур Гъумукун. Дуклай ивкIун ур ххуйсса кьиматирттай. Амма му ппурттуву ссатиржан дирну, хъинну инжит хьуну, школа къуртал бан къавхьуну бур. Цуварив хъинну дуккин гъирагу, бюхъугу бусса ивкIун ур.
– Та чIумал школардайх занай бикIайва, дуккин бюхъу бусса оьрчIру ххал буллай, экзаменну къадуллуна институтирттавун кьамул буллай. Шяраву ливчIссания бюхъайвав нагу институтравун уххан, амма ни­ттиуссил увцуну, Азирбижаннаву, Армениянаву, Гуржиянаву къалайчишиву дуллали увнав. КIира шинай мукун занайгу ивкIун, шавай занахьура. Лопатинский даралуву ххулув буллалисса чIумал, ттуйн армиялийн повестка дуркIуна. Та чIумал шяраву хъатIи бия. КIа хъатIуя Ахсар Аьлиевлул гармондалухун на армиялийн тIайла увкссара Гъумуча, – дакIнин бутлай ур Аьвдуллагь.
Къуллугъ буллай ивкIун ур Германнаву. Ва агьну ур Потс­дам шагьрулийсса полкрал школалийн. Дуккаврих гъира бусса Аьвдуллагь шиккугу ххуйну дуклай ивкIун ур. Полкрал школа къуртал байхту, тIайла увккун ур разведкалул взводрал хъунаманал кумагчину.
Ва ивкIсса казарма немецнал фельдмаршал Паулюслул танковая бригада бивкIсса кIану бивкIун бур.
Ва армиялийн уцлацисса чIумал Сиясат 14-15 шинавусса душ бивкIун бур. Ванил балай бавну эшкьи хьуну дур Аьвдуллагьлун.
Аьвдуллагь сивсусса жагьил ивкIун ур. ЧIивисса бурча куну къаивкIун, цала дакIниймур бусан лавгун ур. Оьвкуну, цува учIаннин бацIу увкуну бур. Сиясатлулгу ялугьлан махъ буллуну бур. Укун, ца чIивисса лахIзалий хьусса эшкьи-ччаву мюхчанну ядурну дур вайннал щала оьр­мулий.
– Зуруй 60 марка ласай­ссия. Гьарица зуруй шардайн посылка гьан дайссия. 125 къуруш совет арцулгу най дия ттул книжкалийн. Ттул иш оьккину ба­къая, къуллугъчи куна ивкIра, – буслай ур Аьвдуллагь.
Шанна шин ва мукьва зуруй къуллугъ буллайгу ивкIун, занахьуну ур Аьвдуллагь. Утти къалай­чишиву дуллай занан къаччай, даврийн уххан муххал ххуллийн лавгун ур. Гикку тIайла авцIуну ур СумбатIлиясса Аьбдул тIисса адаминайн. «Ина зат кIулсса чIалай ура, жу ина Усть-Каменогорскалийн институтраву дуклан гьан анну», – увкуну бур ганал.
Дуклан ччисса Аьвдуллагьгу муния хъинну рязи хьуну ур. Ачиннин бувну хъатIигу, бувцуну бур цува учIаннин ялугьлай бивкIсса Сиясат. Институтмур къанясивну бивкIун бур. УчIан чIал хьуну, документру зана бувну бур.
Къатта-къушлил маэшат бан аьркиннихха, лавгун ур Лениногорск шагьрулийн. УвкIун ур Горно-металлургический техникумравун. Шикку лахьхьин байсса пишардаву мебельщикналсса дакIнил лавсун, мивун лавгун ур. Каникуллал чIумалгу шавай къаувкIун, шахталуву зун занай, мадара аьмал бувну бур.
Техникумраву шанна шинай дурккуну махъ, кIира ши­най тийхва зун аьркинну бив­кIун бур. Гьич, укун пайда ба­къар. Шамилчинмур курсрай директорначIан лавгун, Аьвдуллагьлул увкуну бур: «Ттул ша­ппа нину-ппу, кулпат буссар ттух ялугьлай, кумаг бува ттун ши­чча гьан».
Директорнал маслихIат бувну, шярава, колхозрая зузала аьркинну ур тIий оьвтIисса ча­гъар бучIан бувну, увкIун ур шяравун. Зун ивкIун ур Гъумуксса Бытовой обслуживаниялул комбинатрай. Шикку зий 25 шин дурну дур.
Аьвдуллагь ур мукъуй цIу бусса, бусан-учин кIулсса, хъярч-махсартту бусса адамина. ДакIних кIулли чIявусса учалартту ва лувлякъурду. Ванал тямадашиву дурссар чIявусса хъатIай-мажлисирттай. Уккай­ссар ххуйну шахматирттай. ОьрчIангу лахьхьин бувну бур. ХIасил, ва икъавсса кIану бакъар, къакIулсса даву дакъар. Цалагу учай: «Азарда кIурчIулттувух кIувчIусса ччатI бувкуссар на», – куну.
Пенсиялийн увккун махъ, шагьрулийн бивзун, оьрчIалгу кумаг бувну, дурну дур авур­сса къатри. Цумур чулийнмай бургарчагу, захIмат ххира­сса Аьвдуллагьлул усттарсса ка чIалай дур. ХIакьину ши­кку бур цинявппагу оьрчIру цачIун батIайсса, лагма лагай­сса рахIатсса кюру. Гьай-гьай, укунсса кюру щащан хъамитайпалул бияла хъунмассар. ДакI-аьмалгу ххуйсса, дан-дитангу кIулсса, ххаллилсса тарбиягу ларсъсса Сиясат бакIрайн багьаврийну Аьвдуллагьлун хъунмасса бахтти хьуну бур.

Ттун макIра ккарккуна
ЦIан хьхьунил някI ссав,
Хъуни чанна цIурттал
Пар-пар тIутIисса.

КIайннул дянива яла чаннамур цIуку бувгьуссар на тIий, дакI тIайласса оьрмулул дуснаягу, цаннан ца бувчIлай бувтсса оьрмулиягу рязину ур Аьвдуллагь. Щар хьусса чIумал Сиясатлун 19 шин диркIун дур.
Ва ххуйсса тухумрал, шяраву бусравсса нитти-буттал, Тажуттиннул ва Аьйшатлул, мукьва душнива хъунма-хъунмур бур. Гьарица чулуха гьунар бу­сса, дуккавриву, давриву итххявхсса, ххуйну балайгу учай­сса, къавтIунгу бизайсса, цIу-цIампир бусса душ бивкIун бур гиччава най буна. Жагьилний­сса ххуйшиврул лишанну уттигу яхьуну дур ванил сипатраву.
Школалий ххювардай дуклакисса Сиясатлул сурат мудангу ХIурматрал улттуйн лархъун диркIун дур. Тай шиннардий, Сталин ивкIусса чIумал, хьхьичIунсса ученица хIисаврай ванийн тапшур бувну бур школалул линейкалий пашмансса телеграмма дуккин.
– Хъурхъиял школалул директорну ия ттула ниттин гъан­сса Хизиев ЖахIпара. Га икIайва ттухь, ина дуккаврил бюхъу бу­сса бура, дуккаву макьаритара, гихунмай чун-бунугу дуккин бакьин нава хIарачат баннача тIий. Иш цамур куццуй багьунни. Щар хьура. Куннил хъирив кув оьрчIру хьунни, дуккавриягу ка гьаз дан багьунни, – тIий бур Сиясат.
Дукъаккирчагу, ванил кка­ккан бунни цуппа ххаллил­сса тарбиячи бушиву. Бювхъунни цIа дансса кулпатрал заллу хьун. Аьвдуллагьлул ва Сиясатлул ххювагу оьрчI ччинал цала хьурдай учинсса, нитти-буттал зумув бурувгсса, вайннал хIурмат бусса бур. Ххаллил­сса пишакарталгу хьуну, цивппа бусса кIанттурдай бусравну, сий дуну, нитти-бутталгу, щарнил жяматралгу лажин кIялашиву дуллай бур. Заннал бурувччуну лякъиннав.
Хъунмур душ Эльмира Ветерантурал госпитальданий зий бур 20-хъайсса шиннардий. Земфира тIимур цила ласнащал (ва стоматолог ур) 17 шинай Магаданнай бивкIун бур. ЦIана МахIачкъалалив Стоматологиялул клиникалий зий бур душгу, цуппагу. Башир ккарччив дихьлай ур Тюменнай, Хайрулла зий ур Москавлив, хIукуматрал клиникалий ккарччал техникну. Жаруллагь ляличIиссава гьунарданул заллур. Медициналул элмурдал доктор, профе­ссор. Спортсмен. ДакIнин бутан, уттигъанну НТВ-лий итадаркьусса «У нас выигрывают» тIисса передачалий гьуртту хьуну, ххаллилсса чIуний лакку балай увкуну, циняв махIаттал бувссия Жаруллагьлул. Ваная гьарта-гьарзану бусанну хъиривсса «Илчи» кказитрал номерданий. Нитти-буттан, «муххал хъатIи» бухьувкун, ванал бахшиш бувну бия архIала кIира-шанна журалул дукра дан шай­сса, кьатIув бишайсса караматсса муххал пач.
Аьшуевхъал цинявппагу оьрчIру бур нину-ппу цукун рязи бан хъинавав, ссал ххари бан хъинавав тIисса. Му бакъарив нитти-бутталгу, оьрчIал цалагу талихI.
– Жул оьрму лахъишиву, цIуллушиву вай укунсса буну­тIийри, – рязину бур оьр­чIая Аьвдуллагь ва Сиясат.

Андриана Аьбдуллаева