«Лама бакъа цIарал ччуччавай ура!»

Абачара ХIусайнаев

Август зурул 31-нний 1921 шинал увссар филологиялул элмурдал доктор, чичу, шаэр Абачара ХIусайнаев.

«Ттун ххюцIалла шин хьуну» тIисса цалва ца язисса шеърилуву Абачара ХIусайнаевлул куну бур:

Ккуллардал оь чявхълуву
Аьрай сагъну ливчIсса ттун
Ххишаласса оьрмуя
Тания шиннайсса чIун.

Амма «тания шиннайсса» чIумул оьрмугу ххишаласса къабивкIшиву Абачарал исватну чIалачIи бувну бур «тания махъ» цалла дурсса ххалли-ххаллилсса давурттайну – оьрмулувугу, элмулувугу, литературалувугу.
Шикку цакуну бакIравун бухлайгума бур аьжаивсса пикри, агарда къазана хьуну ивкIссания Абачара аьрая, асар хьунну мискинну чIалай дикIанссияхха жула лакрал литературагу, культурагу тIисса.
Шиккува ялагу бур хIасул хъанай ца цамургу пикри, пашманшиврул вибувцIусса пикри, цими иявав ялагу тава аьрая къакIура бавминнал кьюкьлуву «тания махъсса оьрмулуву» кIукунна ххазинасса давуртту бартдигьин най ивкIсса, амма къаивтсса тIисса.
Жуварив хIакьину ххишала бакъа ххарину буру Абачара ХIусайнаевлуща жунна ирсирай кьаритан бювхъусса культуралул хъус-кьинилия. Хъунмасса кьадрулий ва кьиматрай кIицIгу лаглай буру ванал, цIакьну дарцIусса цIа – цихлура цурдагу, жухлурагу. Ва цIанил цIакьшивугу, ялу-ялун гужлан хъанарча дакъа, хьхьарагу къахьунтIиссар тачIав.
КъахьунтIишиврул ца бияла ххисса бардултну бавцIунугу буссар вай ялавай бишлашисса Абачарал бивкIу бакъасса асардугу.
Р. Башаев

На ччуччавай ура

Бяълилул чIавурдай таргатIи кюнтIрий,
КIялашиву цири вил ненттабакIрал,
КIяла ненттабакIрай даркьуну дурхха,
КIюлашиву цири вил иттацIанттал.

Вил симандалия уччин къахъанай,
Даиман икIара вих ялугьлайна,
ДакIния къалаглай, даим хьхьичI бацIлай,
МакIра куна, ура зийгу, занайгу.

Нажагъ ябивтсса вил иттату личай
ЛухIисса, тIааьнсса парандарал пар,
ЛачIун дай му парлил цIу ттул къюкIлицIух –
Хъап чай мичча пархку
цIарал ттул чурххайн.

Мунин чаран бансса цамагу акъар,
Вийн леххаву чингу чара ттул бакъар,
На ччуччавай ура, ччуччавай ура,
Лама бакъа цIарал ччуччавай ура!

Ччива ттунгу,
ччарча вингу

КIюрххил зунзулчаннал ттюнгъасса тIинттал
Буккан бай мусил цIай барзунттал бакIал,
Ччива ттун кIайннуйгу зиярат буллан,
Бюхъарча вищагу ттух ччаву дуван!

Зунттал хьхьемал кIунтIру кисаран чIапIай,
Бирлиянтру кунма, цIай-цIай тIун бикIай:
Ччива ттун кIайннухгу савдалул ччучлан,
Хьурча вища ттухгу эшкьилул ччучлан.

Бярдаяр дунъяллий хьхьирирду куртIри,
Хьхьирияр ттул дакIний вих эшкьи куртIри,
КуртIшиврул ци бави, талихI аьркинни,
Ттунуксса вингу ттух ччаву аьркинни.

Шамай ва Абачара. 1946 ш.
ШамайчIансса чагъар

Ца-ца чIумал архсса
Аьзиз зунттавун
Щугълурдал
Гьухъаллу
Итадаркьувкун,
Аьжаивну ххуйсса
ТIааьншиврувух
Ххирасса сипатру
Дачай ттул хьхьичIух.

Итталун дагьлайсса
Сипатирттавух
Аьлтту хьурча ина,
Кагьраба чIантIив,
Хъамаритай виха
Щалла дуниял,
Сукку шай ттул мурччив
Вихь ихтилат бан.

Ттуршвахъул ккулларду
ЧIарах гьарчагу,
ИкъавчIайний дакъа
Щаву къархьунни,
Минардал цIалцIалгу
ЦIими буннихха,
Ва вил ччаврил гужрив?
Ттула бахттирив?

Гуржиял хьхьурду

Ттун гьич къаккаркссар ваксса
Гъилисса кIинтнил хьхьурду,
Вакссара паракьатну
Къаккаркссар дуниялгу.

Барз хIаллих бахьлавгунни,
ЧачIав ссалчIав чIу бакъар,
Мурхьирдал хъюлчу къачин
Мурчал хIахIвагу бакъар.

МарцIсса дур къатлуву цIан,
ПасихIсса дур пахъшиву,
Гьузуй бур гьаваллавух
Магьри, мисаллу, макIру.

Шанухьхьун нахIуну гьан,
Аькьлу-кIулширду буслай,
ЩяивкIун усса хханссар
КIараллих Сулхан Саба*.

———————————
«Сулхан Саба Орбелиани (1658-1735) – гуржиял хъунасса чичу, дипломат, дурккучу, аькьлукар.

Чув буру, дустал?

КIукIлусса, иминсса
чIаракIуннивух,
Махмур ккуру бихьлай,
най бур сусу хъувх.
ЛивцIусса, дюхлулсса
мурчал хъаттирдай
Дур марцI аьтрилул кьанкь
гьузуй, ппив хъанай.
ЦIимилул хъюлчай тIий,
къур кIутIу тIий бур,
Гъи, аргъирай дуна,
най, лагавай дур,
Щаливххун уччиннин,
гъий, ина кунна,
Лагай оьрчIшивугу,
ччайнна-къаччайнна.
Аьзизсса оьрмулул
жагьилшиврул аргъ
Дяъвилул цIараха
ттун кIул кIархьуссар,
Му хIайп тIий ухьурча –
пюрунчIулнияр
Гъюжу дукканнавкьай
дикIул дакIнил ттарцI!
Лакку гъий, лакку гъий,
хIаллих хьу, дацIу,
ЧIалай дурча виву
ттула оьрчIшиву,
Ина бувтуннича
ттувун мурчащал,
Дустал дакIнийн бувтун,
оьрчIнийсса бухар!

Вания..

Шану нахIусса биян
БакIралу ка дирхьусса –
Чурх шанул буччиннинма
ЧантI кура тIааьн акъа.

Чирахъругу левщун бур,
ЧувчIав чIукIа-чIитI бакъар,
Хьумур цирив къакIулли –
ДакIнин чани чIалай бур!

Амеркан самолетру
Ссавния дачIра хьуну,
Вьетнамнал шяравугу
ЦIарал бяр бавцIуну бур.

Израиллал бомбалул
Мактаб ла-ялун бувну,
Мисрилив ца щаллусса
Щарнил халкь мяулий бур.

Вагу цир! Ци пахъ дагьрур,
Циван бикъавсса шанур?..
Вания ккулла щусса
Ттул ка даркIлай диркIун дур!

Ххуллул усттар Аьзизай

КюнтIа къабай, карт бутай,
Ххуллия чартту букьай.
Укун зувира шинни
Зий хъунавхьу Аьзизайл.

Ххуллийн машина буккай,
Ссур хьуну левххун лагай,
Бурттийнал бусраврай чай:
«Агь, барчаллагь, Аьзизай!»

Циксса къабивчухьунссар
Аьзизайл ххуллийн щама!
Цимил къабайщухьунссар
Мунал хьунтIисса бала!

БикIуча, сагъну уна,
Къужай, вин памятникну
ТачIав урттун къаххяххай
Халкьуннал шагьраххуллу!

Буттал шяравалу

Дунъял хIат дакъа гьартар,
КIантту ххуй-ххуйсса чIявур,
ДакIмур даиман дусса
Так ца буттал шяравур.

ОьрчIшиву ларгсса кIанай –
Тава тIуркIу, тара макI,
Ттигу оьрчIнува чIалай –
Тава гьавас, тара дакI!

Муниятурвав чара
Гьарзатрайва цIу бусса,
Аьрщи-чарицIатура
Уртту-тIутIал кьанкь дусса!

Дунъяллул зуманивгу
Му кьанкь, ми чIурду бияй,
Щавул цIуцIи шанийгу
ЦIуцIаву миннул лагь дай.

Ссавний самолетрал магъ –
НякI пуркIуврал чучала,
Щяв гъарал чIагь куну махъ –
Бургъилух ссурулккуртта.

РатIув щинал жюржува
Балайлул такьвасса бур,
Бярав оьрватIал чIува
ГюнгутIул зяй бусса бур.

Чув-унугу, хIарачат –
Ниттил ккукку хIалал бан,
Ливчуну яру бачай
Лявхъу кIану лавай бан.

Щарнил халкь вирттал бакъа,
Ттуяту чув шайссияв!
Миннаву инсап дакъа,
Ттуя инсан шайссияв!

КутIа хаварду

КIира чичру

Гъумук ца авадансса адаминал къапулий, исвагьисса хатIлий, аьраб мазрай ччянива чивчуну бур: «Я къапурду тIитIуй, ина жун хайрданул къапу тIитIа!» тIий.
КIайра къатрал чIарав дур цаймигу къатри. Вай кIаймиксса хъуниссагу, къищуссагу дакъар: кIай къатралма залуннал каши личIину хъуннасса духьунссия. Вай къатралмур дарвазалул ялувсса чарий бур кIива мазрай гъалгъа тIисса цамур хатI: «На ва къатта пахрулун къабавча, хъамаллуран ва ххуллулссаннан бав. Нава икIан ттун хьхьилул кюругу гьая».
КIай кIирагу чичрулул мяъна ххуйну дурчIунал, «ХIаятраву оьсса ккаччи бу­ссар!» куну, дарвазалул нузкьунттай гьич къачичинссия.

Царагу кIяласса чIара

Та щарсса ттун кIулссия душнийра. Тани та бюхъайва шагьрулуву яла ххуймур душ бикIан. ЛухIисса хъуни­сса яру, лухIира-лухIисса яиттацIантту, ляличIину кIяласса, цIу бусса симан, исвагьисса, къищусса ликри.
Шагьрулувух нанийни, таний я къабацIайсса къаикIайва.
Та бачайва, цихва ялугьлагьими ххалвагу къахъанахъини кунма.
Танил цила алвагьсса бакI, лях-лях махъуннай, ларай хъит дайва. ЦIу бия мунийгу.
Муксса ххуйшиву къагьа хъанай, танил, хъуручI кунма лухIисса кIизуву, ранг щуну, марххала кунма кIяласса къунчугу бувну бия.
ЦIу бия хъунмав шаврил оьван дур­сса му къелуйгу.
Утти танил бакIрай царагу кIяласса чIара дакъар…
Даврийн бувкIун, столданух щяби­кIайхту, та гьар кьини цал дагьанттувух буруглан бикIай: ца-ца, кIи-кIива гьантта ляхну, кIизува ца-ца, кIи-кIи чIара риттай…
Утти танил бакIрай царагу кIяласса чIара дакъар…

Ссил балай

ДакIний дур нава ряхра шинаву­сса чIун. Мащилий, чIаттираву ххалайн бувтсса цIихълул шаний уттуивхьуну ура. ЧIавахьулттан кIанайсса хъунисса ккутIавух щюлли лархсса дуниял нукIура бургъил дурцIушиву чIалай дур. Гьаваллаву интнил кьанкь дур, интнил гьавас бур чIивисса ттул чурххавугу. Бярч оьну­ва ххирасса оьл, гьухъалдания ливхъун бувкIун, оьммагь тIий, ганийн оьвтIий бур. Ваппабай, ххуйшиву чIарах нанисса ратIнил жюржулул! Ганил чIунивух дахьва чантI кусса ттун ляличIину бюхлай бур ттула хъунмасса ссил балай. КIюласса, саргъунсса чIуний ссу тIий бур:

Даим ахттакьун чIумал
Вил бава жуннийн дучIай,
Жул оьрчIах хьусса эшкьи
АьтIий экьидутIа тIий…

Аман, къуртал къашайссания. Аман, кьакъабагьайссания тIий ура на…
Тти на оьрмулул угьара хьуну ура, дунияллий яла цIа дуркми балайчитурах на вичIи дишав, хъуни-хъунисса концертирттай хьура. Миннуя ттун лап хIаз хьуна. Амма та ссил балай уксса бюххансса балай ттун ттигу баян бувар!

Хьхьируннал ччаву

Ххюзивулийсса къатрал кьанчуллал ккурккай кIяла хьхьи ливккунни. Ганил чIарав някI хьхьигу щябивкIунни. Ганилва чIарав гукунмасса цамургу хьунни. ХьхьичI ливкмур някI хьхьилул вамур, хъазам щилай, лихъан бунни. Яла, кIяла хьхьилул чулухунмай бивкIун, ганил бакIрайсса къувлувун щунщуматIи ливкIунни. Цава-кIива къув къеппул бувгьуну, чIанула мицIлийн бияннин зихлай бур. «КъитI, къитI, къитI. КъитI, къитI, къитI», – тIий, лувмур къиппа ялувмунийн лаллай бур, дахьвасса чIуний, цукунчIавсса цIунцIия къахьунну. Гукунма къеппувух, бувккунни ссурссулухцири къувгу. ХIаз хъанахъисса кIяла хьхьигу сукку хъанай бакъар.
Ваппабай, лелуххантрал хIалимшиву, гайннул ччаврил марцIшиву!

ЧитIу ва дагьани

КIирисса гъинтнил кьини. КIирисса Бабаюртуллал чул. Колхозрал дукра дукай къатлувугу кIиришиврул ацIан хъанай бакъар. Нузру, чIавахьултту тIивтIунма бур.
Ца чIавахьулттий мадара хъуннасса дагьани дирхьуну дур. Столлах колхозниктал дукра канай бур, хаварду буслай бур. Хьулувух къатлувун ца читIу лев­ххун бувкIунни. Шивун бухлай вардиш хьусса га инсантурая хIучI тIий бакъар. Цал къатлул лагмагу бувккун, читIу дагьанттул ухнилун къуж хьунни. Кьеппул мицI, ххяппурттал михьру, хъазамгу пюрундалийн дахьва лаян буллай, липI-липI тIисса хъаттирдай читIу дагьанттуйх лавай лавхъун лавгунни. КIийн бивукун, дагьанттул махъунгу бурувгунни. Гара къел ганил ялагу ххюйлла дурунни. Кьинигу, авлий лагавай, гукунма зун бучIавай, гьан дурунни.
Ххуйсса душварай аьйрив дагьан­ттучIату буцан къахъанахъаврил!

ПянтIур Аьвдуллагьлул чу

Жул шяраву ивкIссар хъинну сий дусса ПянтIур Аьвдуллагь тIисса адамина. КIанал бивкIссар хъахъисса, хъинсса юргъачу.
Аьвдуллагь ивкIукун, щарссанил кIа чу шяравучунан бавххуссар. ЦIанихсса юргъачайгу бурттий, заллу пахрулий Гъумукун базаллувун лавгссар. Гихунгу ивну, шихунай зана икIаннин, гьар хьунаавкьуначIа чу ттак куну бацIайсса бивкIссар. Заллугу, ссибизлазаврил, бакIрайх мархьру бишлай улукьайсса ивкIссар.
БакIрай къаавцIусса, мунаща лаласун хьуну бакъар, чал заллу щала Лаккуй лап бусравсса чув ивкIшиву. КIа чай най хьунаавкьукун, гьарцаннал цаласса бацIан бувну, кIанахь чара бакъа яхшихаш бай­сса бивкIссар. КIанангу чу бацIан бан багьайсса бивкIссар. Цимигу шинай мукун бацIлай вардиш хьусса чаща му хасият кьаритан къархьуну дур. ЦIусса залунналгу, ва авлиясса, тарсъсса чу бур тIий, батлай, мяйжаннугу авлия бувну бур.