ХIавинахъал Саэдлул Наталия КъапиевачIансса чагъардава

ХIурмат хъунмасса Наталия Владимировна!

ДакIнийхтунусса ссаламращал ва чIярусса шиннардий чIявусса хъинбаларду вин чIа тIий, баянгу буллай ура 7/VII-60 ш. чивчусса вил чагъар, биялну чIалгу хьуну (23/VII), бувкIшиву, мунихлуну ина гьан дува тIутIимур гьан дан на чIал хъанахъисса куна ура, ххишалдаран, суратгу копия бувну гьан дан аьркинну духьукун. Мунийн бувну бакIрайва багъишла ити тIутIиссара, гьан дан чIал хъанахъаву ттуйсса тахсирну бакъахьукун. На хIакьину кIира сурат ласун дулунна. Назмурду на Ставрополлай гимназистну уна ва студент шиннардий чичайссия. Политический ва общественный давур­ттал шиннардий назмурдалсса буллансса иш бакъая. Так статьяртту чичайссия ттула «Да­гъусттаннал ххяххабургъий» ва «Бусурманнал кказитрай», 1912-1915 шиннардий. КIивагу кказит лавкьукун, на ца шин ва дачIиннуйсса кьюлтI хьуссияв КIапкIайлив, паспортгу къачивчуна, февраль зурул революция хьуннин кьюлтIну зий. Хъиривмур чIумалгу – хIакьинунинцIа лирикалулсса буллансса иш къабикIайва, на революционный талатаврийну, Советру дузал буллай, оьрму бутлай уссияв, утти тIурча, гьалаксса шиннардил хIакъиравусса, Петербурглия Гъумукун бияннин на ЛухIи хьхьирил зуманив, Батумрайн бияннин бивтсса ххуллул хIакъиравусса дакIнийн бутавуртту чичлачавривун кьувтIуну ура.
ХIасил, ина тавакъю буллалимур цимурца бюхъайссаксса анаварну гьан дан хIарачат банна. Дунияллия лавгсса ттула дус ттун цIакьну дакIний уссар. Агана жул аьнтIикIа Ттуплислив жучIан хъамалу бучIан пикри хьурча, жу ххари хьунну. Ихтилат банмур лякъинссар.

ДакIнийхтунусса ссаламращал Саэд
Ттуплис шагьру, Кировлул цIанийсса куча,15 23/VII-60 ш.

ХIурмат лавайсса Наталия Владимировна,
Ссалам!

Ина гьан да кумур цимурца гьан дуллай, вихь тавакъюгу буллай ура ттула назмурдайн «Цумур цIуку пар тIий биявав» тIисса цIагу, вай кIива ххагу ххи бува тIий:

Ттуруллал дургьусса
къума ратI кунна,
Пикрирдал дурцIусса
дакI ссахь дачIиви…

Мунияр ххишалагу, на хъирив къаагьра ттула назмурду цукун таржума дурну дурив. Хаварсиз ца-кIива таржума бакIрайн багьну, ттун бувчIунни таржумачинан хIатта чагъарданул мяъна къадурчIушиву… Къамискинсса яру мазрал виваллил кьанунная гъалгъа къатIунна. Амма лакку маз муксса къабигьасса ва усттарсса буссархха, гава ца мукъул личIи-личIисса иширттаву жура-журасса затру ккаккан дайссар. Агана таржумачи авторнал поэтикалул щалларагу мяъналущал куртIну кIулну акъахьурча, мунал лап цамур куццуйри таржума бантIисса. На ва хъунмасса опыт бунура тIутIисса. Мунихлуну хъинну ччива таржумарттал чичрурдащал кIул хьун. Чагъарданий ина цIарду увкусса ттул назмурду цила хIакъирай, хъунмурчIин лирикану дакъача, талатаврийнсса оьвчавунур хъанахъисса. Бюхъай ттун лирика цамур куццуй дурчIлай дикIангу, къакIулли. Ттулла каних чирчусса ца чIапIирагу гьан дува тIисса вил тавакъюран гьан дуллай ура. Суратрал хIакъираву тIурча, так чагъардануву бивхьусса копия гьан бан бювхъунни. Ххуйсса суратру жул къушлий диялсса дур, амма ина тавакъю буллай бияв вай назмурду чичлай ивкIсса шиннардий­сса тIийча, мунихлуну архиврал буза-базарданува 1912 шинаяр хьхьичI ларсми дуккан дував. Винна аьркин къархьумур зана данссар, на Пятигорскалийн увкIукун. Гьар шинах хъин хьун на Кисловодскалийн лагайссара, амма ттула танмалшиврул Пятигорскалийн къавхьунни, хIатта экскурсиярдащалгума.

ДакIнийхтунусса ссаламращал Саэд 20/VII – 1960 ш.
Ттуплис шагьру

ХIурмат бусса Наталия Владимировна!

ДакIнийхтуну вин чIярусса шиннардий цIакьсса цIуллушиву ва саламатшиву чIа тIий ура… Вила цIуллушиву яда, ттун хIисав хьунни ина, сантирахгу къабурувгун, даву чIяруссара дуллай бушиву. Агана аьйкьлай ухьурча, дазу-зума дакъа ххари хьунна.
ДакIнийн багьсса изданиялул ишру цукун най бур? Ина «Дагъусттан Советирттал властьрахлусса талатавриву» тIисса ттула дакIнийн бутавурттал редакция вийра дурхIунурагу ччай бакъарав? БакIрайва учинна, лу ца зурул мутталий харж хьунтIиссар. На му бакIрайн ласласиссара. Лу итабакьлай ина бувсса захIматрахлу, вин кумаг буллалиминнал захIматрахлу, гьалбатта, хIакь булун аьркинссар… Агана ванивату винма ци-бунугу кьамул хъанай бухьурча, январьданийнин даву щаллу данна. Укунгу, тукунгу, цал ттигу ва ялагу вин цIуллушиву ва ххарисса гьантри чIа тIий ура. Гъидайдихьулийвагу, кIиришиву дагьаннин, ина Ттуплислив бучIарча, къаоья, 30 шинал дянив шагьру букъавчIай хьуну бур. АьнтIикIа.

Вийн дакI тIайласса дагъус­ттанлув Саэд 16/X – 60 ш.

ХIурмат ххисса Наталия Владимировна !

ДакIнийхтунусса ссаламращал чIа тIий ура вин цIуллушиву ва цал ялагу цIуллушиву. Ина столданух лахъину щябикIлайвагу бакъарав? Мурагу дакъарив вил азарданул цалчинмур савав? Духьурча, му савав дукьан дансса чаран бакъаривкьай?
Жу гьар шинах зул миналийн бучIару, цIуллу-сагъшиву чан­ссарагу дази лаган дан, микку оьрму бутлатисса ина тIурча, къашавай бусса бура. Ина на багъишла ити, чIярусса шиннардил дянив – революция хьуннин хьхьичIссагу, ва Октябрь шадлугърайн буккаврил цIанийссагу талатаврил шиннардий Да­гъусттаннал бивтсса ххуллул хIа­къиравусса ттула «ДакIнийн бичавуртту» редактироват даврил масъала на вийнма тапшур баврихлу. Ттун пикри бия мунийну вин тIааьншиву хьунхьуви тIисса. Му чара бакъашиву дакъая. Мунихлуну ина ттухь ялтту учIу матIра, му ттунъя ччисса му давривун вил цIагу хIала дизан дан.
Вихь хъунмасса миннатри, агана му букъавну чара бакъахьурча, тIайлабацIу буну хьусса операциялул хIакъираву ттунгу баян баву. ДакI дарцIуну ура, жула медиктурал вищал архIал навагу ххари анссара тIий. Ина му иширайн сивсуну ва дакI паракьатну бачу. На хасну нава вих хьура жула хирургтал хъунисса лахъшивурттайн бившиврийн.
КIулну бикIу вила дакIних­тунусса дус ушиву, оьрмулул мяйцIалку шинаву вин уттигу хъуннасса цIуллушиву дулунтIисса жула элмулул гужрайн дуаь дуллалисса. Амма ина инавагу вила цIуллу-сагъшиврух бюхъайссаксса личIлулну буруглан аьркинссара. Ттул уссушиврийсса ссалам.
Саэд
11/XII – 1969

ХIурмат лавайсса Наталия Владимировна!
Ссалам!

Зуйн цинявннайн аьзиз­сса ссаламращал архIал ва, оьр­мулуву хъинмур хьуннав тIий, баян буллай ура цалчинмур майрал ссаламращал вил барча аву дуркIшиву, мунихлуну хъунмасса барчаллагь. Хъинну ххарира операция бувну махъ ина шаппа бушиврия ва хIалданийн букIлай бушиврия. Ттун инава хъамабивтсса ххай ва инава барча бан дакIнийн къабагьсса ххай мабикIара, юх! На шанна нюжмардий агьну уссияв, так хIакьину гьаз хьура, вай ххаругу гужрай чичлай ура. ДакIнийхтуну ччай ура ина ххишала тачIав къашай къашаву ва цIуллу-сагъну бушиву. Нарив, ттуламиннахгу вичIи къадихьлай, вай ттула шиннардиву, чIалачIиссаксса, зарал бакъа бакъасса тIутIал багъраву каш-куш тIий, гьиву ттуйнна ласлай, хIакинтурачIан агьлай ура. Ттуннарив яла захIматмур къашайшиву дур нава зун икIай столдануя батIул шаву, дазу-зума дакъасса дакIнийн бутавуртту чичлан тIурча, ттун хъинну ччай бур.
Умуд бур, нава Кисловодскалийн увкIукун, сентябрьданий ягу октябрьданий ккакканссару тIисса. МяйцIалуннивату (чIал къавхьуну) ххюцIаллий ряхра шинал мутталий бакIрачIан бувкIсса чIявусса затирттая на вихь бусанна…
Агана инава тIутIисса антологиялул кIива луттирава ца бунугу лякъин бюхълай бухьурча, барчаллагьрай икIанна ва, ххалгу бувну, зана банна.
Цал уттигу ва ялагу ччай ура ина ххишала тачIав ссалчIав къашай къашаву ва вила уссур-ссуннащал мудан цIуллуну битаву.
ДакIнийхтунусса
ссаламращал Саэд
10/V — 1961

P.S. Ххуйну бикIанссия ина цалвагу жула Ттуплисливгу биярча. Вай гьантрай Совет властьрал мукьцIалла шин шаву гурну кIицI лаглай бур.

ХIурмат ххисса Наталия Владимировна!

ДакIнийхтунусса ссаламращал ва хъинмур хьуннав тIисса дуаьлущал баян буллай ура шавайн увкIун махъ нава гуж-балагь ттуйна нава увкIшиву. ХIасил, хъин хьун кIанай ва курортрай игьалаган кIанай ттул цирив ца лап сант дакъасса иш хьунни. Хъинну хIайп тIий ура Кисловодскалийн гьаннинма, ттунма дакIний бивкIсса куццуй, Пятигорскалий вищал ккаккан къабюхъаврий. Хъиннува хIайп тIий ура вилмур аьрххи-ххуллугу тIайлабацIу бакъасса шаврий. Вил чагъаргу, лугу бувкIунни, миннухлу хъунмасса барчаллагь. КIийла личIлулну ванихгу урувгун, учин багьлай бур ваниву ххуй­сса таржумарттацIун чIявусса рязи къауллалисса кIанттурдугу бушиву. ХьхьичI махъ чивчусса У. Далгат цур? Ялагу хIисав хъанай бур чIявусса эпосрал задру къабучIисса куццуй баххана бувну бушиву. Яруссаннаясса сведениярттал хIакъираву тIурча, чIярусса дурус дакъашивур­тту дур ва м.ц. ЧIявуми таржумартту хъинну даши къабизан­сса, Дагъусттаннал лавг оьрмулул рухIирал куртIшиву дакъасса бур. ХьхьичI мукъуву авторнал Дагъусттаннал лавг оьрмулия хъинну кьимат буну куну бур, амма чIявусса таржумарттаву му чIалай бакъари. ХIасил, лу гьан баврихлу барчаллагьри.
Вил цIуллу-сагъшиврия, уттинияр тиннайсса планная ва литературалул чулухуннайсса даврия хавар буну икIарча, хъинну ххари хьувияв. Вил щалва кулпатран цIуллушиву ва цал ялагу цIуллушиву чIа тIий ура.

Вийн дакI тIайласса
Саэд – факир аль Гъумуки

Жул аьраб дурккуминнал ларгсса шиннардий укун къулбас дайсса диркIссар.
6/X — 1961

P.S. ВичIан кIира суратгу гьан дуллай ура.

ХIурмат хьхьичIунсса Наталия Владимировна!

ДакIнийхтунусса ссалам зуйн цинявннайн, чIярусса шиннардий хъиншивуртту чан къаданнав. Чагъарданухлу ва луттирахлу хъунмасса барчаллагь. Ва лу итабакьаву бувчIин бюхълай акъара. «Дагъусттаннал халкьуннал поэзия» тIисса хъунма­сса луттираву ва щаллара лирика ккаккан дурну дуния махъ…
Учин мукъун, ттул циняр назмурду лирика дакъари, халкьуннал дакIниймур ххувшаврил цIанийсса талатаврил лавайсса пикрирдур. Агана «Лакку чугурданул чIу», таржума бувну, итабакьин бакIрайн ласурча, ттуща таржума бан бюхъанссия, ина ми бакьин банссия. Ттул назмурду лирика дакъари, талатаврийнсса оьвчавурттур, цила чIумал халкь чантI учин бавриву хъунмасса бияла биттур бувсса.
Ина цIухлай бура, гъинттул жул махIлалийн най акъарав тIий. Най ура, амма цумур чIумаллив бусан къахьунссар. Апрельданул дязанавунин кIул бувну, баян банна. Ухссавнил Ккавкказуллал республикар­ттал ва Дагъусттаннал Архиврал управлениялул тавакъю буллай, рухI дуклай бур талатаврил шиннардил хIакъиравусса дакIнийн бутавуртту чича тIий… Гайннал тавакъю бартбигьлай, чичлай ура, мунил на хъинну уххан уллайгу ура.
Луттирахлу цал уттигу барчаллагь. ЦIанакул на «Дагъусттан Советирттал властьрал цIанийсса талатавриву» тIисса ттулла хъуннасса даву итадакьаврил хIакъираву Москавлив вана-таначIан чагъарду чичлай ура… Даву хъуннасса дур. ДаврицIун бивхьусса документру хIисав бакъа, машинкалий рирщусса 360-370 чIапIи хъанай дур.
Цал уттигу дакIнийхтуну вин цIуллушиву, цал ялагу цIу­ллушиву чIа тIий ура, махъмур дузал хьунтIиссар.

Ссу кунма, ина ххирасса Саэд
9/IV — 1962

Ххирасса Наталия Владимировна!

ДакIнийхтунусса ссалам хьуннав вийн ттуяту, Евгения Михайловнаяту ва арс Жайраннуяту. Жу вин хъинмур хьуннав тIий буру, муданнасса ва цIакьсса цIуллушиву чIа тIий буру. ЧчянияцIа, ххирамур, вичIан къачивав. Гъинттул, яни сентябрьдания шинай, Кисловодскалий нава къашай хьуния махъ, гьашинусса апрельданийн бияннин, циняв барзру лавгунни жагь агь-излай, жагь къаша­вай. Махъра-махъсса азарданул на хIатта больницалий уттуишин унна, на тачIав му цукунчIав кьамул къабайссия. Амма ххишала бакъа ххуйсса бургаврил ва къайгъулул хъинну рязи унна. Арс Москавлив аьлимтал-этнографтурал се­ссиялий ушиврийн бувну, щар­ссанища хьхьугу, кьинигу палаталуву ттучIа дацIан бюхълай бия. Барзва хъайсса хIаллай уттуив­хьуну ивкIра. Му тагьаргу жува бякъаливчIун дусшиврийсса чагъарду чичлачаврихун дахчунни. Ина гьан був­сса «Дагъусттаннал лириктал» сборник бувкIунни, мунихлу хъунмасса барчаллагь. Амма ванил хIакъираву, июньдалул дязанаву ягу июльданий жува хьунабавкьукун, ихтилат банну, агана ина шаппа бикIарча. Гъансса инсан кунма, ина ххирану, дакIнийхтуну мукIру хъанай ура, ччай ура Грозналлаяр, КIапIкIайлияр, Нальчикраяр махъ зучIангу, ттула гъанчугу, ххуйсса дусталгу бусса, Пятигорскалийн иян. Кисловодскалийн кIира кьинисса иянна, граждан дяъвилул шиннардийсса ттула гьалмахтуращал хьунаакьин. Гьашину Кисловодскалийн путевка ласун дакIний акъа­ра. Вайри, ххира­сса ва маччасса Наталия Владимировна, гъинттулсса ттул планну. Оьрмулул ци учинтIиссарив – чIаланссар.

ДакIнийхтуну вийн тIайласса Саэд
8/V — 1962

ХIурмат лавайсса ва ххирасса Наталия Владимировна!

Зуйн цинявннайнмагу дакIнийхтунусса ссалам гьан буллай ура ва оьрмулуву хъинмур, тIайлабацIуртту хьуннав тIий ура – цIуллушиву, цал ялагу цIуллушиву. На хъунмасса хIаллай къашавай ва жула больницалий уттуивхьуну ивкIра, шиву ххаллилсса шартIру дия. Операция бан ччай бия, амма, тIайлабацIу буну шаврийн вихшала дакъа, ххалаххив буллай, хъин уллай бия, хъингу унна.
Гьава баххана бан аьркин хъанай буну, жула кюрттарайн* лавгссияв, ти­кку тIурча, чансса ттуйна нава увкIунна. Амма зана хьун багьлай бия… Утти сентябрьданул 15-нний Железноводскалийн курортрайн гьан багьлай бур, 14-нний Кисловодскалий икIан бучIира, Пятигорскалийнгу иянна, ина ккаккан…
Шиннардилгу цаламур буллай бухьунссар. Му ттун утти асар хъанан бивкIунни. Акъарив, гимназиялул шиннардий, студентсса шиннардий ва талатаврил шиннардий куна, мудан цIакьну личIансса ххай уссияв.
Утти бала му бур, – чичру дай столданух лахъину щяикIан хъинну захIматри. ДустурачIан чагъарду чичлачавугу ялу-ялун чIал-чIалну хъанай дур.
ДакIнийхтуну ччай ура уттигу чIярусса шиннардий вин ва хIал асар къахъанай личIаву.

Ина хъама къабитайсса Саэд
11/VII – 1962

*Жула кюрттарайн лавгссияв – Саэд шикку цува Да­гъусттаннайн лагаврия тIий ур. — ред.