Лакку мазрал кьараллу

ХьхьичIмахъ

ТIайлану чичаврил кьяйдарду (орфография) кьамул дайссар мазраха зузисса аьлимтурал цалийн дурцуну, хасъсса конференциялий элмийсса идаралул ххал диргьуну, яла хIукуматрал кьамул дурну.

[dropcap]М[/dropcap]укунсса орфографиялул кьяйдарду (правилартту) сакин давриву, ми цалийн дуцавриву хъунмур захIмат бувну бур ХI.Б.Муркъилинскийл. Мунал сакин бувну бур ттизаманнул чичрулул (кириллицалул гьанулийсса чичрулул) школалун­сса орфографиялул словарьгу. Цалнияр цал къулай буллай, биял буллай, му цимилгу бивщуну бур. Словарьданувусса хъуними дахханашивуртту дар­­хIу­ну дур 1962-ку шинал С.М.Хайдакьовлул «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь» дунияллийн буккаврицIун. Биял бувсса, бакьин бувсса орфографиялул словарь бувккун бур 1965-ку шинал. Чан-кьанну бахханагу буллай, му словарь цIунил цимилгу бивщуну бур (1971,1978, 1989 шиннардий).


На маслихIат бу­л­лай бура жула кказитрайгу, жула журналданийгу ва мурадиран хасъсса ихтилатру баву. Буккулт­ралгу, хаснува лакку мазрацIун бавхIусса пишардай зузиминналгу (учительтурал, журналистътурал), муних къулагъас данхьуви тIий.
Ва циклданува­сса цалчинмур заметка (бикIуча вай оьрус махъругу, ссахунчIав бахкъачинссарча) на хас дуллай бура аьчух чIунил И-лул хъирив Й чичаврил кьяйдардан.


Орфографиялул масъалар­тту ххал бигьлагьисса махъра-махъмур лакрал секциялул конференция хьуну дур 1993-ку шинал. Мунияр махъ дурккун дур Аьрасатнал Элмурдал академиялул Дагъусттаннал элмийсса центрданул Мазрал, литературалул ва магьирлугърал институтрал (ИЯЛИ ДНЦ РАН) кьамул дурсса, «Лакку мазрал алфавит ва чичрулул кьяйдарду» тIисса реформа даврил проект (1998 шин). Му сакин давриву хъунмур захIмат бувну бур профессор Э.Х.Аьбдуллаевлул. Амма му проект хIукуматрал цIакь дурну дакъар, цанчирча муниву хъунисса дахханашивуртту дуну тIий. Масала, муниву бур ОЬ-лун кIанай УЬ, Э-лун, Е-лун кIанай ИЬ чичин ккаккан бувну. Логикалул чулуха му мукун бикIан аьркиннугу, цIана ишласса чичру мукссара даххана давриву личIисса мюнпат чIалай бакъар: му чIумал аьркина Ю-лун кIанайгу УЬ чичлан (мюрш – муьрш), Я-лун кIанайгу АЬ чичлан (мякь – маькь). Ча, цIана, жула щалла дард маз ябаврил дусса чIумал, ми хъуни реформартту личIину аьркинну чIалай дакъар. Амма ттининту цалийн дуркIми кьяйдарду цинявннал аьркинни дуручлан, агарда жула литературалул маз буссар тIий бухьурча – ца низамрайн бувцусса, чичрулуву цинявннал ца журалий ишла байсса мазрайнни «литературный язык» учайсса.

[dropcap]М[/dropcap]ахъва-махъмур лакку мазрал орфографиялул словарь сакин бувссар Э.Х.Аьбдуллаевлул, му 1996-1998-ку шиннардий бишлай буссия «Илчи» кказит­райгу. Словарь луттирал форматрай бувкссар 2005-ку шинал Дагъусттаннал луттирдал издательстволий. Му бищаврин кумаг бувссар С.Кьасумовлул, лакралмур бутIул редактор хIисаврай. Элмийсса редактор хIисаврай муний ттул цIагу дуссар ккаккан дурну. Амма на мунил редактор хIисавну буссияв, «Илчи» кказитрай му бишлашийни. Луттиралмур вариант ттухьхьун къадуллуна. Яла, лу бувккун махъ, хIисав хьунни мунивусса гъалатIру ва диялда­къашивуртту. Масала, словарьданул хьхьичI дуллусса чичаврил кьяйдардаву увкуну бур: хIарп Й чичайссар вай мукъурттиву; — рязий бан, личIий бан, мютIий бан. Амма цивува словарьдануву ми махъру буллуну бур хьхьичIвагу чичлай бивкIсса куццуй, Й бакъанма.

[dropcap]М[/dropcap]униву къулайшивугу чIалай дур, цанчирча му хIарп яла аьркина му мархлул циняв мукъурттивугу чичлан (рязийсса, рязийну, рязийшиву ва ц.), мунийнугу цичIав къулайшиву дакъар, ми мукъурттиву И укунмагу ла­хъину зумух ласлай бухьувкун. Мукунма кьяйдардаву бувсун бакъар, прилагательнайрдал, причастиярдал (затрал лишан ккаккан дайсса циняв му­къурттиву) суффикс –МИ чичайшиву ахирданий Й бакъанма. Амма му мукун бушиву чIалай бур цивува текстравугу: масала, «ЦIанинкIанайМИ чичаврил кьяйдарду» (21 л.) куну бур. Циваннив къакIулли, «ЦIубарз» журналданий бивщусса текстирдаву гьарца мукъуву му суффиксрацIун Й лачIун бувну бур. ЧIявусса цайми гъалатIругу бур, махъру чичаврицIун ва миннул формарду ишла даври­цIун бавхIусса.

[dropcap]М[/dropcap]унияту лакку мазраву махъру чичаврил ва ишла баврил цаппара кьяйдарду дакIнин бутавриву къулайшиву чIалай дур, словарьдугу чIявучил бакъахьувкун (тираж диркIун дур 500). Му словарь бивщуну бартлаглай дур 15 шин. Ттул пикрилий, чIунни утти кIилчинмур итабакьин, мунивусса гъалатIру ва диялдакъашивурттугу хIисавравун ларсун.
Мунияту на маслихIат буллай бура жула кказитрайгу, жула журналданийгу ва мурадиран хасъсса ихтилатру баву. Буккултралгу, хаснува лакку мазрацIун бавхIусса пишардай зузиминналгу (учительтурал, журналистътурал), муних къулагъас данхьуви тIий.
Ва циклданувасса цалчинмур заметка (бикIуча вай оьрус махъругу, ссахунчIав бахкъачинссарча) на хас дуллай бура аьчух чIунил И-лул хъирив Й чичаврил кьяйдардан.

1. Тари мукъурттиву -МИЙ чичайсса?

Лакку мазраву шанмагу аьчух чIу /А/, /У/, /И/ ва миннул кьакьарттулми журарду (ми чичрулуву личIи-личIину ккаккан буллалиссар, цIана муния гъалгъа къатIунну) бу­ссар кутIассагу, лахъиссагу). Масала: (БурхIай) къала – къала (кьуртIунни); (лухIи) чу –чув (дугърисса чув; чув ура ина?); дукни – лахъний (лахъими чIурду тунтну чивчуну буссар).
Аьмсса хасиятруну хъана­хъиссар /у/ лахъисса бикIайшву /в/-лул хьхьичI, /и/ лахъисса бикIайшиву /й/-лул хьхьичI. Амма миннул лахъишиву даин ккаккан дурну дакъар. Масала, суффиксрайн кIура бавсса чIумал чув (адимина) тIисса мукъувусса /у/-лул хъирив /в/ къачичин куну бур: лаккучу, яручу. ДиркIссания ца кьяйда, масала, лахъисса /у/-лул хъирив /в/ чичайссар тIисса, миккугу жува мурадрайн къабиянссияв, цанчирча, бур лугъатру му ла­хъишиву дакъассагу. Мунияту аьркинну бур бусса кьяйдарду буручлан, ай, му укунни, тукунни бикIан аьркинсса къатIий: закон зузиссар, му дукьан къадурссаксса.
БацIанну /и/лул хъирив /й/ чичаврил масъалалий.

Ахирданий /и/ бусса му­къурттиву /и/-лул хъирив /й/ чичаву

Мукъул формалуву /й/ бю­хъайссар бикIан му форма сакин дайсса бутIану (морфеману, аффиксну). Мукунсса формардаву чара бакъа –ий чичайссар. Мукунссар вай формардавусса /й/:
а) ахирданий /и/ бусса цIар­­­дал оьвчай формардаву: Оьмарий, нану шиккун! Архмий, гъан хьияра!
б) зат ссал-дунугу ялув душиву ккаккан дуллалисса формардаву (кIанттул падежрайсса существительныйрдал, наречиярттал, миннуха лархьхьусса глаголлал формардаву): чарий (дишин), ший (дяркъу дур), лавгний (кIанттул хьун). Миннуя хьусса цайми мукъурттивугу му яшайссар: чарийсса, шийсса ва цаймигу. Яшайссар /й) мура сериялул махъми падежирттавугу: ххуллий ацIан, ххуллийх ачин, ххуллийн уккан.
в) цIанасса чIумул деепричастиярттаву: зий, тIий, цIий.
КIулну бикIан: кутIа причастиярдаву /и/ лахъисса бакъассар, /й/ -гу миннуву къачичайссар: зузи кару, аьтIисса оьрчI, цIуцIи кIану . Амма цIана мазраву ишла дуллай бур деепричастиялия дурсса, лугъатирттаву ишласса формарду: цIийсса (цIуцIисса), зийсса (зузисса). ЛичIи-личIисса мяънардай ишла байсса махъ – тIисса (-тIи) – хьуну бур тIутIисса кутIа хьуну, суффиксрайн ягу кумаграл мукъуйн кIура бавну: вевтIи ттурлу, АхIмад тIисса арс.
г) савав ккаккан дай­сса суффикс -тIий деепричас­тияр­ттацIун лавчIун чичин аьркин­ссар: дяркъу дунутIий (уртту махъ ххярххунни).
д) суффикс –ни бусса глаголданул формардаву му суффиксрал хъирив /й/ бишайссар, агарда кIану ккаккан буллай бухьуча: лавгний барт лаганнав (чув?), ккацца лавхънийн тяйгу лахъайссар (чун?).
Мува суффиксрал хьхьичI бишайссар /й/, агарда му мукъул чIун ккаккан дуллай духьурча: Шавай нанийни (та?), ттуйнгу хавар бува (Бурги: На наниний (чув?) кIи дяркъуссар)

Лахъисса /и/ баллай бунугу, /ий/ къачичайссар:
а) вай гьанурдал ахирданий ва вайннуя хьусса цайми мукъурттиву: рязи (рязисса, рязину, рязишиву, рязи хьун, рязи бан ва ц.), личIи (личIисса, личIину, личIишиву, личIи хьун, личIи бан, личIи-личIисса ва ц.), мютIи (мютIисса, мютIину, мютIишиву, мютIи хьун, мю­тIи бан);
б) къачичайссар /й/ чIяру аьдад ккаккан дайсса личIи баврил -МИ суффиксравугу: кIялами, бучми, лавгми, жулми, шиккуми, кьатIувми ва м.ц. Ва журалул мукъурттиву, ххишалдаран, гайми формардаву /и/ кутIа хъанайгу буссар: кIяламиннал, бучминнул ва ц.
ЧIалачIиссаксса, /и/-лул хъи­­­­рив /й/ чичаву бавхIуну бур грамматикалуцIун. Лахъину ягу кутIану зумух ласаву хъанай бур орфоэпиялул (тIайлану зумух ласаврил) масъала. Хъинну чIявуну ишласса бутIа бур –ми, муниву /й/ къачичаврил диял­сса экономиягу дуллалиссар, ччарча жула чIумуй, ччарча чичаврин, бищаврин ишла дайсса сурсатраву.
Агарда жува мазрал история, мукъул этимология хIисавравун ласларча, микку, гьай-гьай, /й/ бикIан аьркинну бур, мими мукъурттиву кунма: вай, тай, кIай, гай – мий (- муй) – чIяру аьдадрал бутIа.
Амма маз чIумуцIун бавхIу­ну баххана хъанахъиссар. Гъал­гъалул маз дирину баххана шайссар, чичрулуву къулайми кьяйдарду ишла бан ва ми дуруччин, чивчумур ва бавмур цинявннан бувчIинсса куццуй ишла бан хIарачат байссар.
Гихунмайгу буссар
Роза Эльдарова,
филологиялул элмурдал
кандидат