«Жу Аьхъардал кьамурдуяв…»

[dropcap]Ф[/dropcap]евральданул байбихьулий 1944-ку шинал на учительну гьан увнав Аьхъардал биял бакъасса дянивмур даражалул школалийн (НСШ учай­ссия та чIумал). Дяъви яла щаращи­сса чIун дия. Халкьуннал ахIвал-хIал гьантта бувккуну кIюла бувккун най бия. Зузисса къуллугъчинан ччатI, иникIма, янна-ус, ссахIван, навт ва чара бакъа аьркинсса цамургу талоннай итадакьайссия, итадакьаймургу лагь-макрай, бу­ттал щарнил лувоьрчIан куннасса дикIайва.

Нюжмардий ххюцIалла дарс дирхьуну (18 ссят ца ставка) бувкIсса харж ца пут къалмухвагу биял къашайва. Дия мукунсса колхозру, хIукуматрал дирхьусса дишала дулунсса ахIвал бакъа­сса. Шинал лажиндарай колхозраву зузисса кулпатран шинал ахирданий дуркIсса бакIлахъру ца-кIива зуруйрагу дуланмагъран диял къашайва (масалдаран, Гъумучиял, Аьхъардал, мукунна цайми-цайминналгу).

Дунал думур — хъа, халича, чIирайхдахIуртту, хъа­ми-оьрчIал лаххия, кани-кIун­ттихьсса арцу-муси – дачин дуруна дахлай, даххана дуллай бакIлахъия дунийннай: Жунгутайлив, Ккур­ттаннив, Гъазанишлив, Мияв, Бюх­ттив, Ккул-Хъусрахьхьун. Гай шиннардий ккаччил багьлий харж дур­ссия цала язимургу, махъра-махъмургу хъус-хъиншиву. Гайра шиннардийрихха ца колхозрал председатель (га колхоз мадара авадан­сса колхоз дия, ганан цIагу къаучинна) цува кунма бяйкьу давлат биривминнахь тIий ивкIсса: «Нех дурккун дунура чавахъру бугьияра»,-тIий. Колхозрал председательталгу халкьуннал цаватува бувчIуссар чайва, амма цаягу халкьуннахь цIувххуну къаитайва. Итан дакIнин агьманал цIа райкомрал цачIара цалла «шашан» дурну, яла халкьуннахь цIухлахи мишангу дурну, цана итан дакIнийма итайва. КутIану учин, зухьгу цIувххуну, жунма ччимур банну тIисса тагьар дикIайва.
1944 шин, март барз…

Гъумучату Аьхъардал шяравун, дучрайгу бурттий, шама хъуни къуллугъчи увкIуна: ца – Лакрал райондалул прокурорну зузисса Ттаттаев Оьмари, кIилчинма – Лакрал райондалул милицанал начальник КьатIаев КьатIа, шамилчинмагу – хъун къуллугъчи ушиву чIалай ия (хъуни къуллугъчитурай ятIулсса рангирал фуфайкартту дикIайва, мяънамур цанна кIулхьунссия). Га шамилчинманал цIамур дакIний дакъар.

Ялув-Аьхъардал ва Лув-Аьхъардал жямат, щапI куну, бавтIун бия шяраваллил советрал хьхьичIун. Лахъний бивхьусса столданух райондалия бувкIсса хъамаллурачIа щябивкIун колхозрал ва советрал председательталгу бия. ЧIярусса собранияртту ккаркссар, амма гайкссава халкь бавтIсса собрание Аьхъа­рав къаккаркссия. Шяраваллил халкьуннан цивппа шиккун батIаврил мяъна дурчIлай да­къахьунссия. Амма райондалул законну дачин дайми бучIайхту, ца хIисав душиву бувчIлачIиссагу бухьунссия.
Цала лахъ-лахъсса бухар кьяпагу бакIрая бувкьун, хъуни ссирссилттайх кахгу куну, колхозрал председатель Бугъдаев МахIаммадлул собрание тIиртIуна. Ихтилат бансса ихтияр Ттаттаевлухьхьун дуллуна. Анавар къаувккун, цала канихьсса динкьузилува дугьара­сса чIапIи дурккун, чагъардания ккалан айивхьуна. Так-тук собраниялий кувннахь кув щурщурдай гъалгъатIимигу вичIи кIюла дуллай, ккалаккимунил мяъна дурчIинсса хIарачатрай бия. Чагъарданул мяънамур укунсса дия:
Ца заманнай ца зунтталчу, цала кIива ницал рукIлийн хъарасгу руртун, интту хъу гъайчиннача тIий лавгссар. Хъув ивсса чIумал, хъачIунттайсса варсигу тийнмай палцI бувну, ца къалиян чиннача куну, игьалаган щяивкIссар. Игьагулавгун, гъайтIун айишиннача тIий, урувгсса – я цала хъу, я ницру, я хъарас дакъар тIар. Ва макIрив, кIихьрив къадурчIлачIисса, тти пайда бакъассарча куну, шавай ачин варси гьаз бувсса, варсул лув ляркъуссар тIар цува луглагимур…

Ва ялув кIицI лавгсса зун­ттал халкьуннал бусалалух хъинну вичIи дирхьуминнан щаквагу къабагьлай бухьунссия «ницал хъунмур ппалав бушиврийн».
«Укун, дугьай аьрщи ссу­ссукьусса, аьрщарай къуману, захIматну ялапар хъанахъи­сса зунттал халкьуннаха аякьа дуллай, жула хIукуматрал, хъуна­сса Сталиннул жуйнма мусил цIими кIутIу буллай, чачан бу­ккан бувсса Ауховуллал райондалийн цаппара лакрал шяраваллурду дизан дансса хIукму хьунни. Чачаннавун бизан банминнавух Аьхъардал шяравалугу дур…»
Аьхъардал шяравалу Чачаннавун дизан даврил хавар цанма баяйхту, пахъ багьну бивкIсса халкьуннава бивсса найрал кунмасса гъав гьаз хьуна, аьтIисса хъами-оьрчIал аьлагъужа ялу-ялун гуж хъанай бия.

Чагъар ккалаккиманал бусласимур ягу ккалаккимур щинчIав баллай бакъая. Собраниялул председательнал жямат паракьат бан ци хIарачат барчагу, пайда хъанай бакъая. Аьлагъужа инсан ивкIусса кунмасса ясрайн кIура бавуна. Хъаннил, цаятура лирккун лачакру, бакIбахIурду хъуниминнал хьхьичIун дичлай, миннатру буллай бия: «Битиракьай жу миналий, малиян дарукьай жул азардахъул шиннардил хьхьичI дирхьусса бутта­хъал мина!»,-тIий. Хъами-оьрчIал миннатирттах вичIи дишай­сса акъая. Бан-битан бухлавгсса «хъуни къуллугъчитурал» амру бувна: «Хъами-оьрчIру мугьлат бакъа шаппай гьан бара»,-куну. Хъами-оьрчIру къачча-къаччайнма шаппай гьан бувну, арамтал советрал къатравун батIин бувна. Гикку мукъул заллу КьатIаев ия. Ялун бувтсса плащ-палаткагу хьхьичIа ябишин бувну, цалва дарвачрах­сса автоматгу чIалачIи бувну, айивхьуна:
— Чачаннавун зу бизан баврил хIукму Москавлияр бувкIсса, га хIукмулул лувсса къулбасругу Сталиннул ва Молотовлулли дурсса. Агана зу, ва хIукмулийн мютIи бакъа, къабачинну тIурча, кIулну бикIи, гьунттий Аьхъардал шяравун укунсса (хъатгу дуклай цала хьувух бувт­сса автоматрайх) ряхцIалва бучIантIиссар…
Собраниялийн бавтIсса чиваркIуннан чIалан бивкIуна ччайнугу-къаччайнугу буттал шяравалу кьаритан багьлагьишиву…

Бачиннин хIадуршин дангу ца нюжмардул мутта буллуну­ккива. Цала къатлува цащалла ласун къашаймур цала вихшала­сса лагма щархъал халкьунначIа дирхьуну, ласун бюхъаймургу цащалла ларсун, кув аьравал­ттай, кув ттукрай, цаппаравагу бахьтта, буттал шяраваллихьгу барчаллагь куну, ххуллийн бувккуна…
Инт дайдирхьунугу, ххуллурдайхсса марххалтту бассан бува­сса гьантри бия. Къяннал чулухату Аьхъардал щарницIух нанисса ххуллийх ттуккуйн бивчусса хъуни парачаву щябивтсса мюрщи оьрчIал бакIру читIул кюрттарава кунна чIалай дия. ОьрчIал ниттихъул тIавтIсса ккуртта бартукьирттаву, кIюлацIасса лачакирттаву, ппалул ххаллая щаршсса, лув ххячарттул чIанну дирчусса ччяпаву най бия. Кувннай – варсул усру, кувннайгу саллатI чакмарду дия…

Таний Ялув-Аьхъарав ­уссия Бадави тIисса, оьрмулул ряхцIалла шинава ливчусса адамина. Та адамина чIявуну школалул чIарах лагайва. Чачаннавун бачин баврил хавар бу­кканнин, Бадави занай икIайва мачIру дирзсса фуфайкалуву, синттул ккалуширттавун шагу бувкIун, бакIрай ца ссувссусса кьяпагу бивхьуну, цала ттуккугу хьхьичI бавкьуну. Ялавай бачин бансса хавар бувккун махъ, Бадави, циваннив, тачIав акъачIин чIюлу хьуну ия. Ччаннай дия пар личлачисса никъа лахъ чакмарду (къирим чакмарду), бакIрай бивхьуну бия бухар кьяпа, ялун лавххун бия лултту (вивх) чурчарисса хазрал рахIу. Ххуллий нагу ацIан увну, Бадавинал ттухь бувсуна укунсса хавар:
— Жула Аьхъардал шяраву буссия хъинну авадансса Хизри-МахIадхъал тухум. Зувилку шиннардий МахIадхъал кулпат, ккулактал хIисаврай, Къазахъис­ттаннайн гужрай бизан бувссия, цува МахIадгу хIукуматрал дуснакьрайн авкьуссия. Аьхъарату уккан увну нанийни, МахIадлул жяматрахь увкуна: «Жу Аьхъарату буккан буллай буну тIий ххариссагу бухьунссар; амма кIулну бикIияра, жу Аьхъаравсса кьамурдуяв, гьарца жяматрал ялун нанисса балагу жу байщун байссия, жяматгу ябай­ссия. ДучIантIиссар чIун, цал ччантIурдайн, яла лизурдайнгу яржа бивсса…».

Хъатлийх хъатгу рирщуну, Бадавинал махIатталшиву дуруна:
— ХIакьину шяраваллил бакIрачIан бучIантIимур тайра шиннардийва МахIадлун цукун бувчIунавав?.. Вана хIакьину, МахIадлул тIийкун, ччантIурдайн ва лазурдайнгу яржа бивсса кьини дуркIун!.. Ца цамургу махIаттал хьунсса иш бур, — тIий ия ялагу Бадави.
– Жу хъу-лухччи чансса жямат бакъарухха, чансса дурив щархъурду жулнияр цимилгу дугьайсса аьрщив чансса, аьрщарах мюхтажсса? Аьхъаргу, ДучIимигу, НицIавкIулгурив хъу-лухччинул яла къума-цIанну ливчIми? Вай щархъалуксса, ххаллилсса, винма ччиссаксса ятту-гъаттара ябан сант дусса лухччив цуми щархъаллияр ду­сса? Юх, шикку иш цамур куццуй хъанай бур: шяраву махъ нанисса, райком аьгъу-гъили бан­сса чIарав ацIу ума, аьрщарал, лухччинул мискинсса бунугу кьабивтун, чIарав ацIанма акъа­сса шяраваллурду гьан дуллай бур, гайннал лухччайгу, хъуруннайгу цала-цалами щябитан… Яр, жул Аьхъардалгу уссияхха мукъул заллу, «хъун къуллугъчи». Жухлу махъ бусан кIанттай, жу буккан бан увкIунни. ХIазран бакъархха учайсса: «Алши ба­къул ккаччи ичIунмай хIап тIун бикIайссар»,-куну.
ЧIалай ия Бадави хьумур лялиян бан къахъанай ушиву.
— Гилу, Чачаннаву, цикссагу дакIнин багьланссар бюхттул барзунттайсса кIяла мусил пар бусса марххалттугу, кIяла арцун лавхьхьуну экьинанисса зунттал ятIалусса бявкъу щаращивгу, айкъалитIавай ия Бадави.
На ссятрах уруглай ушиву хIисав хьуну: «Инагу даврийн чIал хъанай унуккара»,-куну, цала дард-хажалатрал ихтилат кIана кIа ялувсса калималий якьаману бяличIан бувна.