Дуки-хIачIиялул багьри гьаз шаврил хIакъираву

Жунма цинявннан кIулсса куццуй, Аьрасатнал ХIукуматрал нани бувну бур экономикалуву рынокрал ххуллу. Мунил тIиссар, хъуслил багьри рынокрай цукун най бурив, мукун бачин аьркинссар. Амма жулла паччахIлугъ хъинну хъуннасса дур, мунияту гьарца иширал хъирив бацIангу ца Москавуллаща бюхълай бакъахьунссар.


[dropcap]В[/dropcap]а кIанугу хIисавравун лавсун, жунна дахлахисса хъуслил багьри чIа-чIан бивкIун бур лахъ хъанай. Хъус дахлахисса инсантал бур таксса цала ишбажаранчишиву дачин дурсса. Цила чIумал хIукуматрал хъус рынокрайн дуккан дурну, гай дахлахисса чIумал, Чубайслул ваучердах машан ларсун диркIссар дахлахисса хIукуматрал хъус. Ми бивкIссар заводру, фабрикартту, навт, хъуручI буккай мяъданну ва цаймигу. Путиннул цува цалчин президентну увчIусса чIумал баян бувна цува гай приватизация даврил ишру бусса кьяйдалий ачинтIишиву, яни гай инсантурал зумуну къатIайлану хьуну чIалай бухьурчагу, га иширайн ка къащилантIий ушиву. Гьай-гьай, бур чIявусса затру экономикалул ишру къуркъа буллалиссагу. Учиннуча, цамур хIукуматрай дакъа­сса налогру дур жучIара. Мунин учай НДС куну. Мунил тIиссар – «Налог на добавленную стоимость».


Дакъар дахху-ласу дуллалиминнан багьри лахъ къабулланшиврулсса хIукуматрал чулухасса конкуренция, яни бикIан багьлай бур ттучанну хIукумат заллусса.


[dropcap]Ч[/dropcap]ари ва дурксса? Гайдардул хIукумат дусса чIумал багьри бивкIссар итабавкьуну, рынокрал зумувну. Ганиннин бивкIсса хъуслил багьри бавчуссар гьаз хъанай. Му чIумал дуркссар НДС тIисса налог. Ва налог бакIрайва ласлай буссия ганиннин бивкIмур хъуслил багьлул ялун ххи дур­сса арцуя 22 % хIисавну.

Цаппара хIаллава, (га бия Ельциннул замана) хьхьичIвами багьри кьюкьлакьисса арцул «бувкуну» гай кIапIикIирттайн буккайхту, НДС налограл процентру ласлан бивкIуна цIуну хIасул хьу­сса щала багьлуя. ЧIявусса бяст-ччаллу хьунни экономистурал дянив ва налограл хIакъираву. Цавай бур дукьан дуван аьркинссар тIий, гайми чан дуван аьркинссар тIий. Амма «поездрал локомотив бавцIуну бур ца кIанттай». Ва бацIаврийнугу, ттул пикрилий, багьана хъанай чIалай бур жува буруччиншиврул, хIукуматрал дазурду цIакь даншиврул, чIявусса харж бу­ккан буллан багьлай бушиву.

[dropcap]Б[/dropcap]ур вай багьри гьаз хъана­хъаврин багьана хъанахъисса цамургу иш. Дакъар дахху-ласу дуллалиминнан багьри лахъ къабулланшиврулсса хIукуматрал чулухасса конкуренция, яни бикIан багьлай бур ттучанну хIукумат заллусса. Шиккува ца укун­сса ишгу кIицI бан ччива. Чил хIукуматирттай хIисав дувай­сса дусса дур дарххусса хъу­слил ялун 8% бияву ххуйсса къажанжилун. Мукунсса дахху-ласу дуллалиминначIан муштариталгу ххисса бучIайсса бур. Жулами ишбажаранчитал бур дуниял дюкьан хьуну, 50-100% ялун биян буллай. СССР ду­сса чIумал ттучаннай дахлахи­сса хъуслил ялун биян буллай бивкIссар 26%. Муниятур жунна гай, жува ласайсса харжирах бурувгун, кьюркьуну чIалай диркIсса.

Ялагу ца ттула аькьлу-кIул­шилуща лаласун къашай­сса затну чIалан бикIай укун­сса ишгу. Хъус чIярусса итадакьлакьийни, гай итадакьин чансса харж (ванийн себестоимость учай) буклай бунува, ялагу дикIай багьлул ххиранура. Цалагу багьри ялавай къабагьай. Бакъаривла жуява экономистурал кьюлтI буллали­сса, бувчIин къабуллали­сса ссигъасса иш?